... مسکین چه کند سوار چالاک

چون اسب نه بر مراد باشد

... به پای خویش رفتن به نبودی

کز اسب افتادن و گردن شکستن

... به قول هوشمندان گوش داری

شنیدم که اسب سلطانی خطا کرد

بپیوست از زمین بر آسمان گرد

شه مسکین از اسب افتاد مدهوش

چو پیلش سر نمی گردید در دوش ...

... گفت باری به ابلهی فربه

اسب تازی و گر ضعیف بود

همچنان از طویله خر به ...

... تا درشتی هنر نپنداری

اسب لاغرمیان به کار آید

روز میدان نه گاو پرواری ...

... چون روز آمد بمرد و بیمار بزیست

ای بسا اسب تیزرو که بماند

که خر لنگ جان به منزل برد ...

... چو آید ز پی دشمن جان ستان

ببندد اجل پای اسب دوان

در آن دم که دشمن پیاپی رسید ...

... پند من کار بند و صبر آموز

اسب تازی دو تگ رود به شتاب

و اشتر آهسته می رود شب و روز

... هزار باره چراگاه خوشتر از میدان

ولیکن اسب ندارد به دست خویش عنان

... شیخ سعدی علیه الرحمة و الغفران فرموده که در وقت مراجعت از زیارت کعبه چون به دارالملک تبریز رسیدم و فضلا و علما و صلحای آن موضع را دریافتم و به حضور آن عزیزان که صحبت ایشان از جمله فرایض بود مشرف شدم خواستم که صاحبان اعظمان خواجه علاءالدین و خواجه شمس الدین صاحبدیوان را ببینم که حقوق بسیار در میان ما ثابت بود

چون سلطان آباقا این حال را مشاهده کرد گفت چندین سال تا این شمس الدین پیش من می باشد و با وجود آنکه می داند که پادشاه روی زمین هستم هرگز خدمتی و تلطفی که این لحظه کرد به این مرد با من نکرد چون برادران هر دو باز گردیدند و بر اسب سوار شدند سلطان روی به خواجه شمس الدین کرد و گفت این مرد که شما او را خدمت کردید و چندین ادب به جای آوردید چه کسی بود خواجه شمس الدین گفت ای خداوند این پدر من بود پس فرمود که من بارها احوال پدر شما پرسیدم و گفتید که او به جوار حق رسید این ساعت می گویید این پدر ماست گفت ای خداوند او پدر و شیخ ماست ظاهرا به سمع پادشاه روی زمین رسیده باشد نام و آوازه شیخ سعدی شیرازی که سخن او در جهان مشهور است این بود آباقا خان فرمود که او را پیش من آورید گفتند سمعا و طاعتا بعد از چند روز که ایشان به انواع با خدمتش بگفتند و شیخ قبول نمی کرد و گفت این از من دفع کنید و عذری بگویید ایشان گفتند البته شیخ از بهر دل ما یک دمی تشریف فرماید و بعد از آن حاکم است

شیخ گفت از بهر خاطر ایشان برفتم و به صحبت پادشاه رسیدم در وقت بازگردیدن پادشاه فرمود که مرا پندی ده گفتم از دنیا به آخرت چیزی نمی توان برد مگر ثواب و عقاب اکنون تو مغیری آبا قا فرمود این معنی به شعر تقریر فرمای شیخ در حال این قطعه در عدل و انصاف بفرمود ...

... پراکنده روزی پراکنده دل

پس عبادت اینان به قبول اولی تر است که جمع اند و حاضر نه پریشان و پراکنده خاطر اسباب معیشت ساخته و به اوراد عبادت پرداخته عرب گوید أعوذ بالله من الفقر المکب و جوار من لا احب و در خبر است الفقر سواد الوجه فی الدارین گفتا نشنیدی که پیغمبر علیه السلام گفت الفقر فخری گفتم خاموش که اشارت خواجه علیه السلام به فقر طایفه ای ست که مرد میدان رضای اند و تسلیم تیر قضا نه اینان که خرقه ابرار پوشند و لقمه ادرار فروشند

ای طبل بلندبانگ در باطن هیچ ...

... همه عالم به چشم چشمه آب

حالی که من این سخن بگفتم عنان طاقت درویش از دست تحمل برفت تیغ زبان برکشید و اسب فصاحت در میدان وقاحت جهانید و بر من دوانید و گفت چندان مبالغه در وصف ایشان بکردی و سخن های پریشان بگفتی که وهم تصور کند که تریاق اند یا کلید خزانه ارزاق

مشتی متکبر مغرور معجب نفور مشتغل مال و نعمت مفتتن جاه و ثروت که سخن نگویند إلا به سفاهت و نظر نکنند إلا به کراهت علما را به گدایی منسوب کنند و فقرا را به بی سر و پایی معیوب گردانند و به عزت مالی که دارند و عزت جاهی که پندارند برتر از همه نشینند و خود را به از همه بینند و نه آن در سر دارند که سر به کسی بر دارند بی خبر از قول حکما که گفته اند هر که به طاعت از دیگران کم است و به نعمت بیش به صورت توانگر است و به معنی درویش ...

... تو را به رحمت خود پادشاه عالم کرد

قاضی چو سخن بدین غایت رسانید وز حد قیاس ما اسب مبالغه درگذرانید به مقتضای حکم قضا رضا دادیم و از مامضی درگذشتیم و بعد از مجارا طریق مدارا گرفتیم و سر به تدارک بر قدم یکدگر نهادیم و بوسه بر سر و روی هم دادیم و ختم سخن بر این بود

مکن ز گردش گیتی شکایت ای درویش ...

... شاه گفتش که شو تو نیز سوار

بر فلان اسب خنگ خوش رفتار

ولدش گفت ای شه شاهان ...

... چون بود جان دو چیز گوی به من

گو نه هر اسب اسب را جوید

سوی اشتر چرا نمی پوید ...

... کی بدین اسم آن طرف رانی

هیچ کس ره به نام اسب برید

یا کسی بی درم متاع خرید ...

... آن مردان عطا بودنی کسب

رانده از جمله پیشتر بی اسب

لقمه ها می خورند بی لب و فم ...

... جمله را رای اینچنین افتاد

که چو ز اسب مراد زین افتاد

سر ببازیم و زنده اش نهلیم ...

... بهر ر و پ وش کرد جهل تند

تو از آنها مرم میفت از اسب

زو همیکن علوم حق را کسب ...

... کو عدد آن طرف که محبوب است

شاه صد گونه اسب برشیند

گاه بر ماده گه به نر شیند ...

... گر به طفلی عطا کند سلطان

گله بی شمار از اسبان

نشود طفل از آن عطا دلشاد ...

... شاه گردد ز جود شاه کریم

گله اسب را به کودک خرد

چون ببخشی نداند او که چه برد ...

... اندرین مانده ای ز بیجانی

نعل بین و اژگون میفت از اسب

عکس آن را گزین گذر از کسب ...

... میل جنسیت است در تحقیق

هیچ دیدی به گاو اسب رفیق

جنس را دان به عقل نی به زبان ...

... که به موران حذر همی فرمود

از سم اسب شاه و خیل جنود

بانگ حنانه نیز معروف است ...

... جامه زیبد چو پوشدش مهتر

اسب بی زین بکار می آید

ره بریدن بدو همی شاید ...

... تو بر آن برمشین که ره نبرد

عشق چون اسب دان عمل چون زین

ترک زین کن بجوی اسب گزین

ور بود هر دو بهتر و خوشتر ...