... بی دیده شو از گریه چو مشتاق لقایی

زین بیم اگر آب همی باری ازین پس

جان باز که صعبست پس از وصل جدایی ...

... شادی کن ازین پیر تو ای شمع جوانان

در بار که از اصل تو هم زان در یایی

آفاق پر از گوهر و در کن چو برادر ...

... صد مجلس پر در کنی ای گوهر دانش

چون آن دو بسد را به عبارت بگشایی

صد نرگس پر ژاله کنی ای چمن فضل ...

... تا در آن کارگاه کار کراست

تا در آن آستانه بار کراست

ای بسا مسجدی که رانده توست ...

نیستم اندرین سرای مجاز

طاقت بار و قوت پرواز

نه غم این طرف توانم خورد ...

... سر بر آن فرخ آستان همه را

هر که یابد بر آستانش بار

نتواند زدن دم اسرار

نطق را بارگیر لنگ شود

عرصه ماجراش تنگ شود ...

دوش ناگه نهفته از اغیار

یافتم بر در سرایش بار

مجلسش زان سوی جهان دیدم ...

... چون تو دیدی علو همتشان

این همه کار و بار و عزتشان

پس تو نیز از سر هوا برخیز ...

... راه دور است و مرکبت لنگ است

بار بسیار و عرصه پرسنگ است

بار حرص و حسد زدوش بنه

هر چه داری بخور بنوش و بده ...

... رو به کونین سر فرود میار

تا بر آن آستان بیابی بار

چون لگد بر سر دو کون زنی ...

... در سرای مجاز جای مساز

کار و بار جهانیان هوس است

وین همه طمطراق یک نفس است

من بر این کار و بار می خندم

دل در این روزگار چون بندم ...

... تا تو در بند آرزو باشی

پر بار خسان دوتو باشی

چون تو از آرزو بتابی روی ...

الحمدلله الخبیر بخفیات الضمایر البصیر بخبیات السرایر المتنزه عن الامثال والنظایر المتعالی عن ان تدرکه الابصار والبصایر والصلوة علی نبیه الداعی لامته الی النعم والذخایر و رسوله الشفیع لاهل الصغایر و الکبایر ثم ان الله تعالی ارشدالعالمین بلطایف آیاته و استأثر علم الغیب بعلو ذاته حیث قال فی محکم کتابه و منزل خطابه وعنده مفاتح الغیب لایعلمها الا هو و یعلم ما فی البر والبحر

آن دلیل هر برگشته و آن دست گیر هر سرگشته و آن راحت هر جراحتی و آن درمان هر دردی آن غفاری که بر اولیای خود رایت نصرت آشکارا کرد و آن قهاری که بر اعداء خود آیت نقمت پیدا کرد و آن مفضلی که دوستان خود را خلعت سعادت و سیادت پوشانید آن عادلی که بر دشمنان باران خواری و نگوساری بارانید و وحی فرستاد بدان مرد باخبر و بدان سر سرور سر کاینات و مقدم موجودات سلاله طهارت و کیمیاء سعادت کان فتوت و جان نبوت سر دفتر برگزیدگان و شفاعت خواه رمیدگان فهرست جریده رسیدگان علیه السلام آن مردی که نظرش بر خبر مقدم بود و رؤیت بر روایت تا هر فرمانی که از گلشن ارادت سوی آن مرکز سیادت و هر وحیی که از بارگاه ازل سوی کارگاه امل صادر گشتی آن صدر با قدر بل که آن بدر هر صدر آن مردی که طاووس ملایکه و اخ انبیا وحی بدو آوردی پیش از وی میخواندی تا برای اعجاز و اعزاز کلام نامخلوق فرمان آمد ولا تعجل بالقرآن من قبل ان یقضی الیک وحیه وحی آمد بدین مهتر کرامت دیده که ای محمد من که خدایم و معبود بسزایم و عزیز بی همتایم در عالم غیب در هر کنجی صد هزار گنجست که خاطر هر ناگنجی بدو نرسد

حجاب دیده نامحرمان زیادت باد

داننده غیب ماییم و مبرا از عیب ماییم آنرا که خواهیم برگزینیم و سینه وی مفتاح خزانه غیب گردانیم و انوار بی شمار بر وی نثار کنیم و مدد لطایف بی عدد بر او ایثار کنیم و تقوی شعار وی گردانیم و هدی دثاروی تا کلام نامخلوق و مصحف مجید از این خبر داد هدی للمتقین الذین یؤمنون بالغیب دست ایشان به گنج غیب رسد در بحر الاء و نعماء ما غریق شوند و در سراپرده قدم قدم بر بساط فضل نهند از کاس مودت شراب الفت چشیده و رایت ایشان سر بر ثریا کشیده و قلم روح این رقم بر لوح روزگار ایشان زده ان الابرار لفی نعیم در آن برگزیدن بر من اعتراض نه آنرا که خواهم بردارم و آنرا که خواهم فروگذارم و نهاد یکی عیبه عیب گردانم و سرمه بی خبری در دیده وی کشم تا عسل کسل از شراب خانه ابلیس نوش می کند و در لحاف خلاف می باشد سر بر بالین غفلت نهاده و اعجاب حجاب روزگار وی شده نعمت نبیند تا شکر منعم نکند زوالش نبیند تا حذر از منتقم کند بیگانه وار می آید و دیوانه وار می رود دست انصاف داغ ذل بر روزگار آن روز کوران نهاده و ان الفجار لفی جحیم و در این خواری کردن بر من اعتراض نه اما فتح بابی که مر طالبان شریعت را و سالکان طریقت را باشد هیچ شی از اشیاء عالمین سد آن نگردد باز سدی که در راه ضد ایشان نهاده شد معاملت ثقلین آنرا برندارد اصول به فروغ نگردد چون فتح باب اصلی نه وصلی از عالم غیب نه از عالم ریب از نزد عالم الغیب به سالکی یا عاشقی رسد از غیب در فرع باید که راست رود تا خود را از این دریای بی پایان این نفس طرار خودپرست و هواء غدار من گوی برهاند که آن فرعون بی عون گفت با عدت وحدت انا ربکم الاعلی مردود شد آن نمرود مطرود با آن خدم و حشم گفت انا احیی و امیت مطرود شد آن عزازیل لعین با آن عبادت و خدمت گفت انا خیر مرجوم شد و آن قارون وارون با آن حیلت و حیلت گفت انما اوتیته علی علم عندی مغرور شد خنک آنکه خود را از چنین دریا بیرون برد و از آهنگ این نهنگ بگریزد و در حبل متین دین آویزد واعتصموا بحبل الله جمیعا و این کامه ورد خود سازد و حسبنا الله و نعم الوکیل و از گفت من خود را مجنون نسازد که فذلک حرمان بر جریده جریمه وی زنند و از آن رقم این آید فخسنفنا به و بداره الارض اهل دنیا از در هوا در هاویه رفتند تا جماعتی از ایشان در هوای نفس افتادند از بی باکی چالاکی و پاکی بگذاشتند مشغول جامه و جام و غلام و حطام و مرکب و ستام شدند با چربی طعمه و بزرگی لقمه لذت ساختند تا خود را به آتش دوزخ بسوختند حطب جهنم شدند اولیک کالانعام بل هم اضل سواء علیهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا یؤمنون لاجرم در عالم قیامت ورد ایشان این باشد یالیتنی کنت ترابا و جماعتی از معاصی روی بگردانیدند و دنیا را رد کردند با خلق انس نگرفتند نه برای خدای برای آن تا ایشان را زاهد و عابد خوانند و بدیشان تبرک کنند ایشان را از صدق آن حدیث هیچ خبر نه با نفاق آشنا گشته این چنین سالوسی و ناموسی و افسوسی را که از برای جاه دنیا بکنند خبر آمد فمثله کمثل الکلب تا به فروغ دروغ ایشان جماعتی مغرور شدند بر هوای نفس برفتند نه بر درس شرع من سن سنة سییة فله وزرها در عالم قیامت همه مطیعان را جزا و ثواب باشد و آن خودپرستان در ظلمات بعضها فوق بعض بمانده نه در دنیا گامی گذاشته و نه در عقبی گامی برداشته این مفلسان در عقب آن مخلصان می آیند و همی گویند انظرونا نقتبس من نورکم جواب یابند قیل ارجعوا ورایکم فالتمسوا نورا این قوم خودپرستان اند تا قرآن کریم با سید طریقت و مفتی شریعت گوید افرأیت من اتخذ الهه هویه واضله الله باز جماعتی دیگر که بوی اخلاص به مشام جان ایشان رسیده بود قدم بر هوای نقد ننهادند و نفس را قهر کردند طمع آن را تا نفس ایشان به هوای ابد رسد و فردوس مأوی و مطلب ایشان گردد که این اشارت قرآن کریم به سمع آن جمع رسیده بود ولکم فیها ما تشتهی انفسکم این گروه از هوای نفس درگذشتند اما میراث ابلهی بردند که صدر نبوت خبر کرده است اکثر اهل الجنة البله باز جماعتی که از سر طینت برآوردند و قدم از هوای موقت بر هوای مؤبد نهادند و دنیا را با آنکه جلوه حضرت بود پشت پای زدند و عقبی را با آنکه خلعت بقا داشت پشت دست زدند از صورت دعوی در حقیقت معنی آویختند این طایفه سالکان طریقت و طالبان حقیقت اند که در انوار اسماء الله افتادند گاه هست جمال احدیت شدند و گاه نیست کمال صمدیت گشتند در هست و نیست لطف و قهر بماندند این طایفه انبیااند صلوات الله علیهم اجمعین اول قدم آدم علم آن اسامی بود و واسطه کار خلیل آن اسامی بود و بغایت دم مصطفی علیه السلام معرفت آن اسامی بود که قرآن مجید در حق آدم گفت و علم آدم الاسماء کلها و در حق خلیل گفت علیه السلم انی وجهت وجهی للذی فطرالسموات والارض و در حق سید کاینات صلی الله علیه وآله گفت اقرأ باسم ربک الذی خلق این جماعت مفاتیح غیب اند پس از این طایفه اولوا العلم اند که ایشان میراث به حکم فرصیت این خطاب بردند العلماء ورثة الانبیاء و بعد از ایشان حکما و شعراءاند ایشان درجه ذوالارحامی با انبیاء یافتند به حکم این آیت که می گوید و من یوت الحکمة فقد اوتی خیرا کثیرا و این خطاب ان من الشعر لحکمة والشعراء امراء الکلام روزی من که محمدبن علی الرفاام در عجایب عالم نگرستم کی چون جبار عالم ذوالجلال تعالی و تقدس خواهد که این عالم پیر منافق را جوانی موافق گرداند و از این روزگار مقید احمق شبانی حاذق بیرون آرد بنده ای را پیدا کند که بی تربیت و تنقیت و تقویت خلایق حقایق بین و دقایق دان گردد و این نه بکسب و صنع خلق باشد بل که به فضل و عطاء حق باشد که بی گوشمال معلمی و مؤدبی عالمی و ادیبی گردد و بی قفاء روزگار طبیبی و حبیبی شود بی مشقت مجاهدت مشاهدت یابد و بی زحمت خیالی رحمت جمالی بیند بی تربیت بتزکیت رسد ادبنی ربی این باشد که این همه گل بی خارند و مل بی خمارند عقل را از عقلیه فنا می رهانند و قبای بقا همی پوشانند و صدق می بخشند و تاج خلت بر سر عشق می نهند مشکل عالم بدو حل می شود و صدهزار در ناسفته و گل ناشکفته از گلستان غیب به بوستان دوستان می فرستد و در هر حرکتی از وی برکتی باشد و در هر حکمی حکمتی و در هر عملی علمی نماید و در هر اشارتی بشارتی از حقیقت کی اهل عصر از آن بی خبر بوده باشند و از آن اثر بی بصر با سید کاینات دریوزه این حدیث بدین عبارت آموخت که ارنا الاشیاء کماهی و چنین شخصی که این اسباب جبلت وی بود آن عزیزی باشد که باطنش گنج خانه راز گردد و ظاهرش زرادخانه نیاز نه این خارستان را مقر قرار داند و نه آن نگارستان را مفر فرار همه قرارش با خود باشد و همه فرارش با دوست این عزیزی باشد که جان در جنان دارد و فردوس اعلی و جنة ماوی جویان وی باشد و جهان از همه بدو جهان و ازو جوان این روزگار یتیم گشت از چنین عالمی و حکیمی و آن خواجه روزگار بود حکیم العصر ملک الکلام محقق الانام سلطان البیان حجة الایمان شمس العارفین بدرالمحققین صدرالطریقة قوام الحقیقة سدیدالنطق رفیع الهمة عزیزالوجود عدیم المثل محترزالدنیا مقبل الدین نظام النظم مؤثرالنثر مادح سیدالانبیاء خاتم الشعرا ذواللسانین ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی الغزنوی رحمة الله علیه که عالمیان در ساحت با راحت او روزگار در خوشدلی می گذاشتند و در بهشت نقد همی خرامیدند شعر

لیس من الله بمستنکر

ان یجمع العالم فی واحد

اگر وی را در اجل تاخیر نبود وی را در امل تاریخی بود که تا قیام الساعة همه عالمان و عاقلان و عاشقان و صوفیان و مشتاقان قوت جان از آن خوان جویند و همه متکلمان و حکیمان و شاعران سر معانی از دیوان او گویند هیچ کلمتی را بی خلعتی نگذاشت هر حرفی از وی طرفی یافت و هر نفسی از وی نقشی دید و هر نقی معنیی هیچ نفس را بی روح نگذاشت و هیچ روح را بی فتوح در هر شامی صبوحی گذاشت چون سلطان عالم ملک ملک سیما سماقدر سنا رفعت پری روی نبی خلق عیسی دم موسی شوق آدمی صفوت نوحی دعوت ابراهیمی خلعت یعقوبی کمال یوسفی جمال سلیمانی دولت داودی نغمت مصطفوی خلق برهان حق شهاب سماء دارالخلافة نصاب العدل والرأفة یمین الدولة و امین الملة شهنشاه بهرامشاهد خلدالله ملکه بر کمال فهم وی و از صفای صفوت وی وقوف داشت و به دیده سر باطن پاک وی می دید خواست تا به دیده ظاهر چالاکی وی بیند مثال داد تا وی را از کارگاه مجاهدت به بارگاه مشاهدت آرند تا از پایگاه خدمت به پیشگاه حشمت رسد و از میدان ستایش به ایوان بخشایش خرامد و نامش از دیوان عوام به جریده خواص ثبت کنند و چنانکه به صفوت ملکیست به صورت ملکی گردد آن خودشناس پاس سپاس این نعمت به دیده جهان دیده بداشت و منت منت این رتبت به جان جان برداشت آن جام لطف نوش کرد و زمین خدمت بوس کرد و گفت این خادم خرس حرص بر خویشتن چیر نکردست و در خرسندی پیش نکردست طعم طمع نچشیدست و آواز آرزو در گوش هوش نگذاشتست

درویش نیم اگرچه کم می کوشم ...

... فان المسک بعض دم الغزال

اگر بیند رای پادشاه جهان گیر جوان بخت این عمل قناعت را بر بنده تقریر فرماید و از جامه خانه فضل خلعت عفو بارزانی دارد تا در زاویه وحدت روزگار گذارم مگر شرکت درین کلمه درست کنم رحم الله اباذر یعیش وحده و یموت وحده کی علماء سنت و جماعت و اهل شریعت متفق اند که الضدان لایجتمعان کی ذیل لیل با نهار بهار نتوان دید و کفر ندیم ایمان نشاید و ظلمت قرین نور نزیبد در بارگاه شاه برده نوپرده جلوه نداند کرد بساط نور جمال حور را شاید نه نگار روز را حور بر شادروان نوشروان رقص نداند کرد هزاردستان با هزاردستان رسیلی داود را نشاید دل شده با دلدار چگونه مقاومت کند می زده با هشیار چگونه متابعت کند آورده را در مقابله آمده کی توان داشت کرامت پیش معجزه کی توان عرض کرد که چون ید بیضاء شاهنشاه مظهر شد زهره زهره برین گلشن روشن آب شود و چون خورشید عالم آرای ظل الله سر از مطلع خویش برآرد چراغ درویشان نور ندهد و عیسی روح الله در سواد شب هویدا نباشد جان آدم گم شده خود را در نور صبح کاذب نطلبد جمالی که از ضیاء او شب یلدا سوزن را در میان خاک بتوان یافت انگشت مرده ندهد عاجزان دیده را به حول و حیلت صفا نتواند کرد شعر

صدر تو چرخست و تن را بال سست ...

... کنقص القادرین علی التمام

و چون روزگار چیزی از پیش برداشت باز نتوان آورد و از پی آن رفتن بی خردی باشد آنچه گفته بود قرب ده هزار بیت مسوده به بغداد فرستاد به نزد خواجه امام برهان الدین محمدبن ابی الفضل ادام الله علوه و آنچ به دست او بماند بیتی چند نسخت داد و آن عزیز قفص بشکست و از این عالم تنگ برپرید و بر روضه رضوان خرامید نورالله مضجعه و قال علیه السلام من عاش مات و من مات فات و کل ما هو آت آت و چون از دیوان اعلای شاهنشاهی معظمی خلدالله ملکه و ضاعف اقتداره مثال فرمودند من خادم را این پنج هزار بیت نسخت دادم از بهر بارگاه اعلی شاهنشاهی اعزالله انصاره و بموقع احماد افتاد و پسندیده مجلس اعلی آمد و چون وی جای خالی کرد این زندانیان عالم فنا یکدیگر را به رفتن او تعزیت می گویند که یا اسفی علی الفراق و آن بستانیان عالم بقا یکدیگر را به آمدن او تهنیت می کنند و می گویند که مرحبا بالوصال چه تعزیت رفتن بلکه تهنیت رسیدن که هر عزیزی که از خود به دوست هجرت کند و سد دیده خود را از راه بردارد و از بادیه نفس بگریزد و روح را در پرواز آرد و در وصل کوبد و رضای دوست جوید علت سودا دفع کند و از نشانه هوا روی بگرداند و هجرتش از خود به حضرت نبوت باشد و منزلش از این خاکدان به جوار ربوبیت بود فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر تا سید کاینات و مهتر موجودات علیه السلم از صدق این هجرت خبر داد من هاجر الی امراة او الی شیء فهجرته الی ما هاجر الیه لیکن آن سالک تا ورای خود دلربایی و جان فزایی نبیند هجرت نکند چنانک در قصیده ای گفته است شعر

هیچکس رانامده است ازدوستان درراه عشق ...

... چون این جماعت خود را از راه برداشتند و ماندن خود بر خود آلایش خود دانستند و هجرت به دوست آسایش خود دیدند فرمان حضرت آمد ولا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء محبت ما جود به وجود خود کند و سود در نابود خود داند شما به دیده بی بصر درو منگرید و به زبان مختصر ایشان را مرده مخوانید که نهاد ایشان از حضرت عندیت خلعت بقا پوشیده باشد پس هرچند آن عزیز در صورت آب و گل مرده است به حقیقت جان و دل زنده است و حیوة عالم ارواح بدو باشد که چون آبی برای پرورش نفس است مایه حیوة باشد و قرآن عظیم خبر می دهد وجعلنا من الماء کل شیء حی و حکمت وی که برای پرورش روحست مایه حیوة باشد و قرآن مجید ازین خبر کردست ولقد کرمنا بنی آدم کرامت این باشد که چون مقصود از وجود افلاک این جوهر خاک است از صنع بدیع او بعید نباشد که شخصی خاکی را رفعت افلاکی دهد و این کرامت و درجت جز به علم و حکمت نباشد و سید طریقت ازین حقیقت خبر کردست المرء باصغریه بلسانه و جنانه و امیرالمؤمنین علی علیه السلام اشارت کرده است ماالانسان لولا اللسان الاصورة ممثلة و بهیمة مهملة ملکا به حق و حرمت اهل حرمت که این باغ حکمت را هر روز شکفته تر داری و از دیده اغیار نهفته تر و هر ساعتی و لحظه ای صدهزار قندیل نور و سرور از عالم پاک به قالب و خاک آن عزیز برسانی

مراد این ضعیف بیچاره محمدبن علی الرفا از جمع کردن دیباچه این کتاب و تشبیت و تطویل این اصل و تذنیب و ترتیب این فصل آن بود که چون اثمار اشجار الحدیقة فی الحقیقة در حال حیات خواجه حکیم شیخ الطریقه متفرق شده بود و به دست هرکس بی تربیت بیتی چند افتاده و چندان در یتیم در دست مشتی لییم اسیر گشته و در غار خواری چون اصحاب رقیم نژند و سقیم مانده و چندان حور عین نازنین در کلبه اندوه غریب و حیران و ذلیل شده و به دست این و آن در هر مکان سرگردان گشته و چون یوسف خوب از جوار کنار یعقوب دور افتاده و به کار و بار نیاز و ناز زلیخا و ملک مصر نرسیده تا روز رویان شبه مویان آراسته ظاهران پیراسته باطنان با زلفهای زره نمای مشک سای و رخهای دلربای جان فزای که در هر صباحی از وفاق پدر آب خونی از ایشان می چکید و در هر رواحی از فراق پدر خاک یتیمی از ایشان برمی آمد زیرا که از هجرت پدر در حجر جماعتی افتادند که آن بیگانگان را بر آن یگانگان نه ولایت شرعی بود نه عصبیت حقیقی نه حق خطاب بر ایشان متوجه دل خواهانی که نسب حسب با روح القدوس درست دارند در پیگار شیطان بماندند جواهری که تاج پادشاه را شایست گردن بند مشتی داده شد شاهانی که بر قصور جاه و عز بودندی در کشور چاه ذل بماندند نازنینان عالم بقا به آتش حسد سوخته شدند نجیب زادگان اصل و وصل به ثمن بخس فروخته یزیدزادگان را با بایزیدزادگان در من یزید کردند و از نهاد هریک این آواز برمی آمد که شاعر گوید

او قعنی حبک فی من یزید ...

... مرغ کانجا پرید پر بنهد

هرچ را هست گفتی از بن و بار

گفتی او را شریک هش می دار ...

... پس ببینی خدای را به خدای

بار توحید هرکسی نکشد

طعم توحید هر خسی نچشد ...

... از خیال محال دست بدار

تا بدان بارگه بیابی بار

اندرین بحر بیکرانه چو غوک ...

... هرکه او تخم کاهلی دارد

کاهلی کافریش بار آرد

هرکه با جهل و کاهلی پیوست ...

... همتت قاصرست و کوتاهست

چون ترا بار داد بر درگاه

آرزو زو مخواه او را خواه ...

... لا چو داراست گرد او برگرد

کی ز لاهوت خود بیابی بار

تات ناسوت بر نشد بردار ...

... بی خود از هیچ آیی اندر کار

یابی اندر دو دم بدین در بار

زین مسافت دو دست عقل تهیست ...

... هستی دوست پیش دیده دوست

پرده بارگاه اویی اوست

... زانکه پیوسته سر کله طلبست

بی سری مر ترا سر آرد بار

درج پر در ز بی سریست انار ...

... نفس دانا ز عقل گویا شد

زانکه در بارگاه ربانی

من بگویم اگر نمیدانی ...

... شرم دار و بترس تو ز خدای

سوی خود هرکه نیست بار خدای

دهدش در نماز بار خدای

سگ به دم جای خود بروبد و باز ...

... برگرد دست لطف پرده راز

هرکه در بارگاه لطف شتافت

دادنی داد و جستنی دریافت ...

... ملک هشده هزار عالم دان

پس مگو کین حساب باریکست

زآنکه هفده به هشده نزدیکست ...

... روی بنمود زود فضل اله

با نیاز آی تا بیابی بار

ورنه یابی سبک طلاق سه بار

کان نمازی که در حضور بود ...

... آن به آید که خشک جنبانی

جان گدازد نماز بار خدای

خشک جنبان بود همیشه گدای ...