... تا نقش آن به عرض معلی برافکند

ز اشکال تیغ او قلم تیز هندسی

بر سطح ماه خط معما برافکند ...

... کایوان تو گلستان ببینم

ز اوصاف تو تیر هندسی را

باد رطب اللسان ببینم ...

... فکند از هیأت نه حرف افلاک

رقوم هندسی بر تخته خاک

نبات روح را آب از جگر داد ...

... پیش او سرگشاده درج به درج

به خط هندسی عمل کرده

چون مجسطی هزار حل کرده ...

... اوستاد ی به شغل رسامی

در مساحت مهندسی نامی

از طبیعی و هندسی و نجوم

همه در دست او چو مهره موم ...

... بدان چار گوشه خط اطلسی

برانگیخت اندازه هندسی

یکی نوبتی چار حد بر فراخت ...

... بخواهد ز گردن کشان گوی برد

از آن هندسی حرف شکلی کشید

که مغلوب و غالب درو شد پدید ...

... تو داری درین داوری دستبرد

همان در حروف خط هندسی

تو غالب تری گر سخن بررسی ...

... یکی از ریاضی برافراخت یال

یکی هندسی برگشاد از خیال

یکی سکه بر نقد فرهنگ زد ...

... سندباد خدمت کرد و گفت چون نظر عواطف و اکرام و لواطف و انعام پادشاهی متواتر بود و متوالی و متعاقب باشد هیچ مقصود مفقود نماند و هیچ مامول نامحصول نگردد و علما چنین گفته اند که در شهری که پنج چیز موجود نبود موضع قرار عاقل نباشد اول پادشاه عادل و والی قادر دوم آبهای روان و مزارع برومند سوم عالم عامل بی طمع با ورع چهارم طبیب حاذق مشفق پنجم منعم کریم رحیم المنه لله که هر پنج سعادت در این اقلیم به فر دولت پادشاه عادل حاصل است و موجود و مثال پادشاه مانند آتش است هر که بدو نزدیکتر خطر سوختن او بیشتر و هر که دورتر از موافق و منافع او محرومتر

پس بیرون آمد و بفرمود تا خانه ای مکعب مسطح بنا کردند و سطوح آن را به گچ و مهره مصقل گردانیدند بر یک سطح صور بروج و کواکب ثوابت و سیارات به تصویر و تشکیل نقش کرد و علامات درج و دقایق و ثوانی و ثوالث و روابع و خوامس و هبوط و وبال و اوج و شرف و ارتفاع و حضیض و اجتماع و استقبال و مقارنه و مطارحه و تثلیث و تربیع و تسدیس بنوشت و صورت و هیات هر یکی بنگاشت و بر دیگر سطح صور علل و اسامی ادویه و خواص و منافع ایشان و انواع امراض و صنوف مزاجات و مرکبات و غیر آن ثبت گردانید و بر دیگر سطح گونه های معاملات دنیاوی و معاشرات و آداب و ریاضات و طاعات و عبادات بنگاشت و بر سطح دیگر انواع نغمات و اصناف اصوات و ایقاع نقرات و ازمنه متفاوته و متناسبه و حرکات متقاربه و متباعده و مراتب اوتار و مدارج و تراکیب اوزان و الحان نشان کرد و بر دیگر سطح اشکال هندسی چون مثلثات و مربعات و کثیر الاضلاع و مدور و مقوس و منحنی و مستقیم برکشید و بر سطح دیگر تدبیر ریاست و ترتیب سیاست و قوانین عدل و قواعد انصاف و انتصاف بنوشت پس شاهزاده را مدت شش ماه بر سبیل مواظبت مطالعت فرمود و شاهزاده در مقاسات آن رنج ها کشید و مداومت ها نمود و مشقت ها تحمل کرد به قوت بصر اشکال و صور می دید و به حاسه سمع دقایق علوم و لطایف حکم می شنید تا در این مدت جمله فواید و عواید و عجایب و غرایب و بدایع و لطایف و غرر و درر محفوظ و مضبوط او گشت و چون مدت منقضی شد و مهلت به اتمام و انجام رسید سندباد گفت فردا تو را پیش خدمت پدر می برد تا محصلات خویش عرض دهی و محفوظات خویش نمایی و استحقاق خود بر مناصب دولت و مراتب مملکت روشن گردانی و مقرر کنی که

بچه بط اگر چه دینه بود ...

... کشته زبان دره فاروق ترجمان

آن هندسی ضمیر که از لوح جاه او

کسری است ملک کسری صغری است خان خان ...

... مجموعه ییست ذاتت از اوضاع مختلف

کاشکال هندسی همه در وی مفصلست

اوهام زیر کان ز نهاد تو قاصرست ...

... و فی الجمله سخن در این باب بسیار است و مؤدی به اطناب اولی آنکه با سر مقصود شویم و گوییم عدالت و مساوات مقتضی نظام مختلفات اند و چنانکه در موسیقی هر نسبت که نه نسبت مساوات بود به وجهی از وجوه انحلال راجع با نسبت مساوات شود و الا از حد تناسب خارج افتد در دیگر امور هر چه آن را نظامی بود به وجهی از وجوه عدالت درو موجود بود و الا مرجع آن با فساد و اختلال باشد

بیانش نسبت مساوات به عینها آنجا بود که مماثلت که عبارتست از وحدت در جوهر یا کمیت حاصل بود و آنجا که مماثلت مفقود بود مساوات چنان بود که گویی نسبت اول با دوم چون نسبت دوم با سیم یا چون نسبت سیم با چهارم است و اول را نسبت متصله گویند و دوم را نسبت منفصله و در انواع منتسبات بر وجوه مختلف بکار دارند مانند نسبت عددی و نسبت هندسی و نسبت تألیفی و دیگر نسب چنانکه در علوم بیان کرده اند

و قدما را در تعظیم امر نسبت و استخراج علوم شریف به توسط آن مبالغتی عظیم است پس چون اعتبار عدالت کنند در اموری که مقتضی نظام معیشت بود و ارادت را دران مدخلی باشد و آن سه نوع بود یکی آنچه تعلق به قسمت اموال و کرامات دارد و دوم آنچه تعلق به قسمت معاملات و معاوضات دارد و سیم آنچه تعلق به قسمت اموری دارد که تعدی را دران مدخلی بود چون تأدیبات و سیاسات

اما در قسم اول گویند چون نسبت این شخص با این کرامت یا با این مال مانند نسبت کسی است که در مثل رتبت او بود با کرامتی و مالی مانند قسط او پس این کرامت و این مال حق اوست و او را مسلم باید داشت و اگر زیادت و نقصانی بود تلافی فرمود و این نسبت شبیه است به منفصله

و اما در قسم دوم گاه بود که نسبت شبیه به منفصله افتد و گاه بود که شبیه به متصله افتد منفصله چنانکه گویند نسبت این بزاز با این جامه چون نسبت این نجار با این کرسی است پس در معاوضه حیفی نیست و متصله چنانکه گویند نسبت این جامه با این زر چون نسبت این زر با این کرسی است پس در معاوضه جامه و کرسی حیفی نیست و اما در قسم سیم نسبت شبیه به نسبت هندسی افتد چنانکه گویند نسبت این شخص با رتبت خویش چون نسبت شخصی دیگر است با رتبت خویش پس او اگر ابطال تساوی کند به حیفی یا ضرری که به دیگر شخص رساند حیفی یا ضرری مقابل آن به او باید رسانید تا عدالت و تکافی با حال اول شود

و عادل کسی بود که مناسبت و مساوات می دهد چیزهای نامتناسب و نامتساوی را مثلا اگر خطی مستقیم به دو قسمت مختلف کنند و خواهند که با حد مساوات برند هراینه مقداری از زاید نقصان باید کرد و بر ناقص زیادت کرد تا تساوی حاصل آید و قلت و کثرت و نقصان و زیادت منتفی گردد و این کسی را میسر شود که بر طبیعت وسط واقف باشد تا رد اطراف کند با او و همچنین در خفت و ثقل و ربح و خسران و دیگر انحرافات پس اگر در خفت و ثقل چیزی بر خفیف نهد و از ثقیل بردارد تکافی حاصل آید و اگر متکافی باشند که از یک طرف نقصان کند خفیف شود و چون در دیگر طرف زیادت کند ثقیل گردد و در ربح و خسران اگر کمتر از حق برگیرد در خسران افتد و اگر زیادت گیرد در ربح و تعیین کننده اوساط در هر چیزی تا به معرفت آن رد چیزها با اعتدال صورت بندد ناموس الهی باشد پس بحقیقت واضع تساوی و عدالت ناموس الهی است چه منبع وحدت اوست تعالی ذکره ...

... به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد

به خشت از برش هندسی کار کرد

چو گرمابه و کاخهای بلند ...

... چو عقل مینوی افلاک گردی

چو فکر هندسی گیتی نوردی

نه دست کس عنان او بسوده ...

... به هر انگشت دستش صد هنر بیش

به رسم هندسی کارآزمایی

قوانین رصد را رهنمایی ...

... کمالاتش از عقل تو مستفاد

ز فکر تو حل مشکل هندسی

محرر براهین اقلیدسی ...

... مگو نکته خارج از حکم داخل

منه تهمت هندسی بر کواکب

که آن از چه بازغ شد این از چه آفل ...

... برون ز انگشت رد طرح اساسش

همه طرحش به وضع هندسی راست

فزونی نیزش اندر هر کم و کاست ...

... ترا از سنگ باید حاصل آید

نمایی در مقرنس هندسی را

فزایی صنعت اقلیدسی را ...