اگر طبیعت کلی با ولیت حال

مرا بگوئی، دانم که هستی از ابرار

مثالش وصفتش هر دو باز‌گوی مرا

که دوستتر سوی من صد ره این زموسیقار

فرشته و پری و دیو را بدانستم

که هست و نیز بباید بهست بر، تکرار

زما و کیف بگوی و برسم برهان گوی

گر آمدست برون این سخنت از استار.

یکی کدام که بسیاری‌اندرو موجود؟

یکی بمحض چرا گفت خالق جبار؟

یکی که نه تضعیفش روا و نه تنصیف

فزون نگیرد و نقصانیی ز روی شمار

باضطراب و بتقریب یک نه بر تحقیق،

[...]

کدام جنس نه نوع و کدام نوع نه جنس؟

کدام جنس یکی بار و نوع دیگر بار؟

چه بود عالم وقتی همه سعادت بود

و هر دو نحس فرو نیستاده بود از کار؟

کنون جهان همه نحس است و هر دو سعد بجای

همان طلوع و غروب و همان مسیر و مدار،

و باز فردا چون، دی بود چنین خبر است

[...]

اگر دو دیده افعی بخاصیت بکند

بدانگهی که زمرد بدو برند فراز،

من این ندیدم و دیدم که میر دست بداشت

برابر دل من بترکید چشم نیاز.

شکستن سرب الماس و سنگ و آهن کس

چه علت است مر این هر دو را چنین کردار؟

و دفع کردن یاقوت مر وبارا چیست؟

زمرد از چه همی برکند دو دیده مار؟

پلنگ اگر بگزد مردرا، زبهر چه موش

[...]

میان نطق و میان کلام و قول چه فرق

که پارسی یکی و معنی‌اندرو بسیار؟

ازل همیشه و دیمومت و خلود و ابد

میان هر یک چون فرق کرد زیرک سار؟

کسوف شمس بجرم قمر بود بیقین

قمر چو علوی و نورانی، از چه گشت چو قار؟

چرا که نور فرو نگذرد زشمس بماه

چو آبگینه که بیرون گذاشت نور از نار؟

هر آینه که مه از آبگینه صافی‌تر

[...]

قوی‌ترست بهر حال مردم از حیوان

بحیله بیش و بهر دانشی شعبده وار

چرا تعهد بایدش و دایه و تدبیر

بخوابندش و بداردش بر بر و بکنار؟

سباع و مرغ و دده زو بسی ضعیف‌ترند

[...]

اگر بخواهم از تو دلیل بر ابداع

چه آوری که عیانم بدو کنی اخبار؟

چه چیز بود نه ازچیز، چون نمایی چیز؟

چگونه دانی کرد آشکاره این اسرار؟

روا بود که یکی مر آفرید ایزد

و هم زتنش یکی جفت کرده‌ انده خوار،

پس از میان‌شان نسل آفرید و فرزندان

نبیرگان فراوان و بیشمار تبار؟

اگر تو منکرشی، سورة النساست دلیل

[...]

یکی سؤال که قایم شدست چون شطرنج

زبس که هر کس جست‌اندرین سخن بازار:

که عقل برتر یا علم، فضل ازین دو کراست؟

بدین دو رو بشنودم فضول صد خروار.

چگونه داند علم آن کسی که نامختست؟

[...]

میان مدرک و ادراک فرق باید کرد

اگر شدست کس از خواب غافلی بیدار

روابود که نخست آسمان پدید آمد

که او قویتر و آنگه زمین و کوه و بحار؟

ویا نخست زمین بود، کوست مرکز دور

و دایره نبود جز بنقطه پرگار؟

پس ار چنین شمری چون بایستاد زمین

[...]

ز دائره که تواند نمود پیش و زپس

زمرغ و خایه نیاید سخن مگرکه نزار.

وجود کل روا هست و جزو او معدوم؟

اگر رواست ابا حجتی بمن بسپار

وگر رواست نه، پس جنس باید آنگه نوع

و شخص از پس هر دو بکرده راست چوتار

چرا کواکب را اول از زحل گفتند؟

بطبع آتش از بهر چیست تخم بهار؟

چرا که خانه خورشید شیر و خانه ماه

زبرج سرطان کردند استوار حصار؟

چرا که خانه هر دوان یکان بس بود

و دیگران را خانه دو، از یمین و یسار؟