... که در آنجا گذر محرم و بیگانه نبود

از پی مقصد دل در همه عالم گشتیم

گنج مقصود در این عالم ویرانه نبود ...

... تا تاج و نگین است تو با تاج و نگین باش

تا مقصد خویش از می و معشوق توان یافت

ساغرکش و با شاهد مقصود قرین باش

... مگر آن حوصله ای کش تو به چنگ آمده ای

گوهر مقصد صاحب نظرانی لیکن

در دم افعی و در کام نهنگ آمده ای ...

چون نرقصد جانم از شادی که جانانم تویی

محرم دل مطلب تن مقصد جانم تویی

امشب که زیبا صنم ماه شبستانم تویی ...

بدانکه اگرچه عوام فرق حلولیه و تناسخیه و اتحادیه و عشاقیه و واصلیه و غیرهم را از صوفیه می خوانند و اما صوفیه ایشان را باطل و ایشان را کافر دانند و مشرب عرفای این طایفه این است که صوفی یک فرقه است ولی به اعتبار رجوع ایشان به خلق به جهت ارشاد مسمی به شیخ و مجذوب می شوند وایشان دو طایفه اند اول مشایخ که به واسطه کمال متابعت رسول مختار و ایمه اطهار به مرتبه کمال رسیده اند که عبارت از فنای حقیقی عین سالک است در احدیت ذات به قرب فرایض و فنا و اضمحلال اوست در احدیت جمع به قرب نوافل و بعد از فنا رجوع به خلق را از آن تعبیر به بقاء بالله می نمایند و این فرقه کامل و مکملند که ایزد تعالی ایشان را به عین عنایت بعد از استغراق در بحرتوحید از شکم نهنگ فنا به ساحل بقا خلاصی ارزانی فرموده تا خلق را به طریق نجات و فوز به درجات دلالت نمایند طایفه دویم آن جماعت که بعد از وصول به درجه کمال که عبارت از فناست حواله تکمیل و رجوع خلق به ایشان نشده در وادی فنا چنان مفقود و نابود گردیده اند که اثری و خبری از ایشان به ناحیه بقا نرسیدهو در زمره سکان قباب غیرت انخراط یافته اند و بعد از کمال وصول به مرتبه ولایت به تکمیل دیگران نشتافتندو به تربیت دیگران مأمور نگردیدند و از عالم فنا به سرای بقا نیامدند

این طایفه مسمی به مجذوبین می باشند و از برای اظهار فضل و کمال این فرقه بر مردمان تا پاس رعایت ایشان دارند حضرت سید الشهدا و خامس آل عبا در دعای عرفه می فرماید إلهی حققنی بحقایق أهل القرب واسیلک مسلک أهل الجذب مطلب از آن اظهار عظمت شأن ایشان است و الا کمال اهل جذب پرتو آفتاب کمال آن جناب است و سالکان طریق کمال نیز بر دو قسم اند طالبان مقصد اعلی و مریدان وجه الله طالبان حق نیز بر دو قسم اند یکی متصوفه و دیگر ملامتیه اما متصوفه آن جماعت اند که از بعض صفات نفسانی گذشته اند وبه بعضی از صفات اهل صفا موصوف گشته و مطلع بر نهایت احوال عرفا گردیده و به مراتب ایشان علم به هم رسانیده اند اما هنوز به قید بعضی از صفات نفس بازمانده و مرکب همت به وادی وصول عنایات اهل قرب نرانده اما ملامتیه از اهل صدق و اخلاصند و چنانکه اهل معصیت معاصی خود را پوشند ایشان طاعات خود را ازنظر غیر پوشیده اند هرچند طایفه ای عزیزاند لیکن حجاب غیر هنوز از نظر ایشان برنخاسته و به مشاهده جمال توحید نرسیده اند اما صوفی آنست که حجاب خلق و انانیت خود از میان برداشته و غواشی ملاحظه اغیار در پیش بصر بصیرت نگذاشته اگر مصلحت در اظهار طاعات بینند اظهار و اگر اخفای آن را صلاح دانند اخفا نمایند اما طالبان آخرت چهار فرقه اند اول زهاد دویم فقرا سوم خدام چهارم عباد اما زهاد این طایفه معرضین ازدنیا و مقبلین به عقبااند اما فقرا آنان که اموال در ره حق ایثار کنند

اما خدام آن جماعت که- بر وفق خطاب به داوود پیغمبر که إذا رأیت لی طالبا فکنله خادما- خدمت طالبان حق می کنند اما عباد آن طایفه که مواظبت بر عبادت کنند جهت ثواب اخروی پس مرتبه اعلی مرتبه صوفی است که این مقامات در وی مندرج است که ایشان حق را از برای حق پرستند و ایشان چنانکه گذشت دوطایفه اند مشایخ و مجذوبان و سالکان شش طایفه اند و فرقه سالکان و طالبان حق یکی متصوفه و دیگری ملامتیه و چهار طایفه دیگر سالکان و طالبان آخرتند و که ایشان زهاد و فقرا و خدام و عبادند وهریک ازین هشتگانه غیر متصوفه را دو متشبه می باشند یکی متشبه به حق و یکی متشبه مبطل اما متشبه به حق به صوفیان متصوفه اند که مشتاق نهایت مقام عرفااند و هنوز نرسیده اند اما متشبه مبطل آنان که خود را در کسوت ایشان درآرند و از حالات ایشان خبری ندارند و طریقه الحاد و اباحه می سپارند ایشان را باطلیه و مباحیه نامند اما متشبه محق به مجذوبان ایشان از اهل سیر و مقام اند و ایشان را اضطراب و انقلابی است زیرا که هنوز به کمال مرتبه اطمینان نرسیده اند اما متشبه مبطل به مجذوبان آنان که دعوی استغراق در بحر فنا کنند و افعال خود را به خود نسبت ندهند و ایشان را زنادقه خوانند اما متشبه محق به ملامتیه آنها خود را در زیاده ننمایند و سعی در تخریب رسوم و عادات کنند و اکثار طاعات اظهار ننمایند و جز برادای فرایض نکوشند و اسباب دنیوی جمع نکنند ایشان را قلندریه گویند ...

... ٭٭٭

از کعبه رهی است تا به مقصد پیوست

وز جانب میخانه ره دیگر هست ...

... منغزلیاته

مقصد از هستی ما رنج و غم و آزار بود

ورنه در کنج عدم آسودگی بسیار بود ...

شیخ عزیز الدین نسفی از مشاهیر محققین و از مریدان شیخ سعدالدین است با سلطان جلال الدین بن خوارزم شاه معاصر بوده منازل السایرین و مقصد الاقصی و کشف الحقایق و اصول و فروع از مصنفات اوست شیخ سعدالدین حموی مذکور گفته که هر سری که من در چهارصد و چهل جلد کتاب پنهان کرده ام عزیز نسفی در کشف الحقایق اظهار کرده است غرض در سنه ۶۱۶ در ابرقو فوت شد گاهی شعری می فرموده و هم از اوست

رباعی ...

... تو خود گو بادوروزه عمرهمچون گل چه خندانی

بر آن مرکب مگر خود را به مقصد افکنی زاینجا

که مرکب چون فروگیرد تو بی مرکب فرومانی ...

... رجوع ارواح قدسی را به روح خاتم است ای دل

درین معنی تأمل کن که این بد مقصد اقصا

مثال نقطه وحدت نه او را اول و آخر ...

وهو نظام الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن موید القمی اصلش از تفرش قم و موطنش گنجه بوده لهذا به شیخ نظامی گنجوی شهرت نموده سلسله ارادت وی به جناب شیخ اخی فرج زنجانی که از مشاهیر مشایخ است می رسد و از آغاز شباب معاشرت و مجالست اعاظم و سلاطین را قبول نفرمود و در زاویه خود منزوی بود و خواقین هوشیار و سلاطین روزگار به خدمتش مشرف و از صحبتش مستفیض می شدند و هر یک از مثنویات خود را به استدعای یکی از ایشان گفته گویند قزل ارسلان امتحانا لباطنه به خانقاه وی رفته شیخ مقصد وی را دریافته تجمل باطنی وحشمت معنوی خود را به وی نمود چنانکه سلطان خدم و حشم او را بیش از خود دیده و از جلال آن جناب ترسیده به ادب هرچه تمام تر به محفل رفته به اشارت او نشسته بعد از اندک ساعتی دید که آنچه دید مانند عالم همگی نمودی می بود و بجزا او احدی در میانه نبود شیخ بر سجاده به تلاوت مشغول و خود بر روی خاک مسکن دارد از این کرامت از اهل ارادت شد غرض اگرچه به سبب معارف و حقایق شاعری پایه ای دون به جهت اوست اما در این فن مرتبه اعلی دارد وفاتش در سنه ۵۹۶ این اشعار از آن جناب است

منقصایده فی المعارف و الحقایق ...

... ٭٭٭

ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید

هم مگر پیش نهد لطف توام گامی چند ...

... دست ما کوتاه و خرما بر نخیل

یا بنه بر خود که مقصد گم کنی

یا منه پا اندرین ره بی دلیل ...

... همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس

که دراز است ره مقصد و من نوسفرم

٭٭٭ ...

... در دایره وجود موجود علی است

وندر دو جهان مقصد و مقصود علی است

گر خانه اعتقاد ویران نشدی ...

... منت نه به ما از کس و نی بر کسی از ما

نی ره سپر مقصد و نی راهنماییم

یکی کرد در خاک گنجی نهان ...

... واحد بی چون متعددشده

ای در تو مقصد ومقصود ما

وی رخ تو شاهد و مشهود ما ...

... بر مراد یار خشم آلود خویش

مرحبا ای مقصد و مقصود ما

مرحبا ای شاهد و مشهود ما ...

... در کعبه و دیر جمله را روی به تست

تو مقصد کافر و مسلمان شده ای

... صفات ذاتی او عین ذات است

که ذاتش مقصد از صدق صفاتست

صفات فعل او حادث ز ذات است ...

... درین میخانه ای زاهد بت و بتخانه شد ساجد

هم او مقصد هم او قاصد فما فی الدار دیارا

بود گردون سرگردان به وفق رای ما گردان ...

... که تا به منزل اقصی رسی بری ز خطر

که تا به مقصد اصلی رسی عری ز خطا

و له ایضا فی النصیحة ...

... به کجا رهم به پایان رسد اندرین بیابان

که نه آگهم ز مقصد نه خبر ز راه دارم

خالی به صدر صومعه دل دید جای او

بنهاد رخ به دیر مغان از قفای او

از دیر و حرم باشدشان روی به مقصد

زاهد ز رهی پیر خرابات ز راهی