گنجور

 
شهید بلخی

ابوالحسن شهید بن حسین جهودانکی بلخی، معروف به شهید بلخی (درگذشت ۳۲۵ هجری قمری) شاعر و متکلم و حکیم سده چهارم هجری است.
در خط نیز استاد بود و اشعار عربی هم داشت. او از بلخ به چغانیان نزد ابوعلی محتاج رفت. از جمله ممدوحان او نصر بن احمد سامانی و ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی وزیر سامانیان را ذکر کرده‌اند.
شهید بلخی از پیشگامان شعر فارسی است و مانند رودکی نزد شعرای بعد از خود مورد احترام بوده و او را در ردیف رودکی قرار داده‌اند.
امروزه از اشعار وی بیش از صد بیت باقی نمانده است. او به فارسی و عربی شعر سروده است.
این شعر رودکی در مرثیهٔ اوست:
کاروان شهید رفت از پیش        وآنِ ما رفته گیر و می‌اندیش
از شمار دو چشم یک تن کم        وز شمار خِرد هزاران بیش

دقیقی نیز از او در کنار رودکی چنین یاد می‌کند:
استاد شهید زنده بایستی        وان شاعر تیره‌چشم روشن‌بین
تا شاه مرا مدیح گفتندی        بالفاظ خوش و معانی رنگین

فرخی سیستانی از دلاویزی و نغزی غزل او می‌گوید:
از دلاویزی و نغزی چون غزل‌های شهید        وز غم‌انجامی و خوبی چون ترانهٔ بوطلب

در جای دیگر فرخی اشاره به خوش‌نویسی شهید دارد:
خط نویسد که بنشناسند از خط شهید        شعر گوید که بنشناسند از شعر جریر

منوچهری هم او را در کنار رودکی می‌ستاید:
از حکیمان خراسان کو شهید و رودکی        بوشکور بلخی و بوالفتح بُستی هکذی

خاقانی نیز می‌گوید:
گرچه بُده‌ست پیش از این در عرب و عجم روان        شعر شهید و رودکی، نظم لبید و بُحتُری

محمد عوفی در جوامع الحکایات گوید: آورده‌اند که شهید[بلخیِ] شاعر روزی نشسته بود و کتابی می‌خواند. جاهلی درآمد و سلام کرد و گفت: «خواجه تنها نشسته‌ای!» گفت: «تنها اکنون شدم که تو آمدی، از آن‌که به‌سببِ تو از مطالعهٔ کتب بازماندم.»

در لباب‌الالباب عوفی، لغت فرس اسدی طوسی، ترجمان‌البلاغه رادویانی، الفهرست ابن ندیم، رسائل رازی، یتیمةالدهر ثعالبی و معجم‌الادباء یاقوت حموی و… یادکرد و شعرهایی از شهید آمده است.

اشعار او به کوشش آقای مجید امام‌وردی به نقل از کتابهای اشعار پراکندهٔ شعرای فارسی زبان به کوشش ژیلبر لازار و همچنین شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های ۳/۴/۵ هجری به تصحیح محمود مدبری در گنجور در دسترس قرار گرفته است.

این آمار از میان ۱۰۱ بیت شعر فارسی از کل ۱۰۷ بیت شعر موجود در گنجور از اشعار این بخش استخراج شده است.

توجه فرمایید که این آمار به دلایلی از قبیل وجود چند نسخه از آثار شعرا در سایت (مثل آثار خیام) و همینطور یک بیت محسوب شدن مصرع‌های بند قالبهای ترکیبی مثل مخمس‌ها تقریبی و حدودی است و افزونگی دارد.

آمار همهٔ شعرهای گنجور را اینجا ببینید.

وزن‌یابی دستی در بیشتر موارد با ملاحظهٔ تنها یک مصرع از شعر صورت گرفته و امکان وجود اشکال در آن (مخصوصاً اشتباه در تشخیص وزنهای قابل تبدیل از قبیل وزن مثنوی مولوی به جای وزن عروضی سریع مطوی مکشوف) وجود دارد. وزن‌یابی ماشینی نیز که جدیداً با استفاده از امکانات تارنمای سرود اضافه شده بعضاً خطا دارد. برخی از بخشها شامل اشعاری با بیش از یک وزن هستند که در این صورت عمدتاً وزن ابیات آغازین و برای بعضی منظومه‌ها وزن غالب منظومه به عنوان وزن آن بخش منظور شده است.

ردیف وزن تعداد ابیات درصد از کل
۱ وزن‌یابی نشده ۴۲ ۴۱٫۵۸
۲ فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون) ۲۶ ۲۵٫۷۴
۳ مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) ۱۲ ۱۱٫۸۸
۴ مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی) ۵ ۴٫۹۵
۵ مفعول مفاعیل مفاعیل فعل (وزن رباعی) ۴ ۳٫۹۶
۶ مفتعلن مفتعلن فاعلن (سریع مطوی مکشوف) ۳ ۲٫۹۷
۷ مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن (مضارع مثمن اخرب) ۳ ۲٫۹۷
۸ فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مسدس مخبون محذوف) ۲ ۱٫۹۸
۹ مفعول مفاعلن فعولن (هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف) ۲ ۱٫۹۸
۱۰ فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه) ۱ ۰٫۹۹
۱۱ مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن (هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف) ۱ ۰٫۹۹

آمار ابیات برچسب‌گذاری شدهٔ این بخش با زبان غالب شعر در گنجور به شرح زیر است:

ردیف زبان تعداد ابیات درصد از کل
۱ فارسی ۱۰۱ ۹۴٫۳۹
۲ عربی ۶ ۵٫۶۱

آمار ابیات برچسب‌گذاری شدهٔ این بخش با قالب شعری در گنجور به شرح زیر است:

ردیف قالب شعری تعداد ابیات درصد از کل
۱ غزل/قصیده/قطعه ۴۸ ۴۴٫۸۶
۲ قطعه ۴۲ ۳۹٫۲۵
۳ چند بندی ۱۱ ۱۰٫۲۸
۴ مثنوی ۴ ۳٫۷۴
۵ رباعی ۲ ۱٫۸۷

آمار فراوانی تعداد ابیات اشعار این بخش به شرح زیر است (بلندترین شعر شامل ۱۱ بیت و کوتاه‌ترین شامل ۱ بیت شعر است):

ردیف تعداد ابیات شعر فراوانی درصد از ۶۵ شعر
۱ ۱ ۴۶ ۷۰٫۷۷
۲ ۲ ۱۵ ۲۳٫۰۸
۳ ۳ ۲ ۳٫۰۸
۴ ۸ ۱ ۱٫۵۴
۵ ۱۱ ۱ ۱٫۵۴

آمار ابیات به تفکیک زیربخش‌های این قسمت به شرح زیر است (بخش‌هایی که در این جدول نیامده‌اند فاقد شعر بوده‌اند):

ردیف بخش تعداد ابیات درصد از کل
۱ قصاید، غزلیات و قطعات ۵۳ ۴۹٫۵۳
۲ ابیات پراکنده ۳۹ ۳۶٫۴۵
۳ ابیات پراکنده از رباعیات ۲ ۱٫۸۷
۴ ابیات پراکنده از مثنویی در بحر خفیف ۵ ۴٫۶۷
۵ منسوبات ۸ ۷٫۴۸