... شادی و غمی که در قضا و قدر است

با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل

چرخ از تو هزار بار بیچاره تر است

آن کس که زمین و چرخ و افلاک نهاد

بس داغ که او بر دل غمناک نهاد ...

بر چرخ فلک هیچ کسی چیر نشد

وز خوردن آدمی زمین سیر نشد ...

این چرخ فلک که ما در او حیرانیم

فانوس خیال از او مثالی دانیم ...

... زان پیش که از زمانه تابی بخوریم

کاین چرخ ستیزه روی ناگه روزی

چندان ندهد زمان که آبی بخوریم

آن قصر که با چرخ همی زد پهلو

بر درگه آن شهان نهادندی رو ...

... فارغ بنشین به کشتزار و لب جوی

بس شخص عزیز را که چرخ بدخوی

صد بار پیاله کرد و صد بار سبوی

در کارگه کوزه گری کردم رای

در پایه چرخ دیدم استاد به پای

می کرد دلیر کوزه را دسته و سر ...

... انگشت فریدون و کف کی خسرو

بر چرخ نهاده ای چه می پنداری

... حالی خوش باش زان که مقصود این است ۱۳۴ در مقابل حقایق محسوس و مادی یک حقیقت بزرگ تر را خیام معتقد است و آن وجود شر و بدی است که بر خیر و خوشی می چربد گویا فکر جبری خیام بیشتر در اثر علم نجوم و فلسفه مادی او پیدا شده تأثیر تربیت علمی او روی نشو و نمای فلسفی اش کاملا آشکار است به عقیده خیام طبیعت کور و کر گردش خود را مداومت می دهد آسمان تهی است و به فریاد کسی نمی رسد

با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل چرخ از تو هزار بار بیچاره تر است ۳۴ چرخ ناتوان و بی اراده است اگر قدرت داشت خودش را از گردش باز می داشت در گردش خود اگر مرا دست بدی خود را برهاندمی ز سرگردانی ۳۳

بر طبق عقاید نجومی آن زمان خیام چرخ را محکوم می کند و احساس سخت قوانین تغییرناپذیر اجرام فلکی را که در حرکت هستند مجسم می نماید و این در نتیجه مطالعه دقیق ستاره ها و قوانین منظم آن هاست که زندگی ما را در تحت تأثیر قوانین خشن گردش افلاک دانسته ولی به قضا و قدر مذهبی اعتقاد نداشته زیرا که برعلیه سرنوشت شورش می کند و ازین لحاظ بدبینی در او تولید می شود شکایت او اغلب از گردش چرخ و افلاک است نه از خدا و بالاخره خیام معتقد می شود که همه کواکب نحس هستند و کوکب سعد وجود ندارد

افلاک که جز غم نفزایند دگر ۲۸در نوروزنامه ص ۴۰ به طور نقل قول می نویسد و چنین گفته اند که هر نیک و بدی که از تأثیر کواکب سیاره بر زمین آید به تقدیر و ارادت باری تعالی و به شخصی پیوندد بدین اوتار و قسی گذرد نظامی عروضی در ضمن حکایتی که از خیام می آورد می گوید که ملکشاه از خیام درخواست می کند که پیشگویی بکند هوا برای شکار مناسب است یا نه و خیام از روی علم نیورنیوار Météro ...

... نباید تند برویم آیا مقصود خیام از یادآوری شکوه گذشته ساسانی مقایسه بی ثباتی و کوچکی تمدن ها و زندگی انسان نبوده است و فقط یک تصویر مجازی و کنایه ای بیش نیست ولی با حرارتی که بیان می کند جای شک و شبهه باقی تمی گذارد مثلا صدای فاخته که شب مهتاب روی ویرانه تیسفون کوکو می گوید مو را به تن خواننده راست می کند

آن قصر که بر چرخ همی زد پهلوبر درگه او شهان نهادندی رودیدیم که بر کنگره اش فاخته ایبنشسته همی گفت که کوکو کوکوآن قصر که بهرام درو جام گرفتآهو بچه کرد و روبه آرام گرفتبهرام که گور می گرفتی همه عمردیدی که چگونه گور بهرام گرفت

چنان که سابقا ذکر شد خیام جز روش دهر خدایی نمی شناخته و خدایی را که مذاهب سامی تصور می کرده اند منکر بوده است ولی بعد قیافه جدی تر به خود می گیرد و راه حل علمی و منطقی برای مسایل ماورای طبیعی جست وجو می کند چون راه عقلی پیدا نمی کند به تعبیر شاعرانه این الفاظ قناعت می نماید صانع را تشبیه به کوزه گر می کند و انسان را به کوزه و می گوید ...

... به خاک بر مرو ای آدمی به نخوت و ناز که زیر پای تو همچون تو آدمیزاد است ۶۳عجیب نیست از خاک اگر گل شکفتکه چندین گل اندام در خاک خفت ۵۸سعدیا دی رفت و فردا همچنان موجود نیستدر میان این و آن فرصت شمار امروز را۱۲۰

و دراین اشعار حافظچنین که بر دل من داغ زلف سرکش تو ست بنفشه زار شود تربتم چو درگذرم ۶۳هر وقت خوش که دست دهد مغتنم شمارکس را وقوف نیست که انجام کار چیست ۱۱۲روزی که چرخ از گل ما کوزه ها کندزنهار کاسه سر ما پرشراب کن ۶۶که هر پاره خشتی که بر منظری استسر کیقبادی و اسکندری است ۱۰۹قدح به شرط ادب گیر زان که ترکیبشز کاسه سر جمشید و بهمن است و قباد۷۰

حاقظ و مولوی و بعضی شعرای متفکر دیگر اگر چه این شورش و رشادت فکر خیام را حس کرده اند و گاهی شلتاق آورده اند ولی به قدری مطالب خودشان را زیر جملات و تشبیهات و کنایات اغراق آمیز پوشانیده اند که ممکن است آن را به صد گونه تعبیر و تفسیر کرد مخصوصا حافظ که خیلی از افکار خیام الهام یافته و تشبیهات او را گرفته است می توان گفت او یکی از بهترین و متفکرترین پیروان خیام است اگرچه حافظ خیلی بیشتر از خیام رؤیا قوه تصور و الهام شاعرانه داشته که مربوط به شهوت تند او می باشد ولی افکار او به پای فلسفه مادی و منطقی خیام نمی رسد و شراب را به صورت اسرار آمیز صوفیان درآورده در همین قسمت حافظ از خیام جدا می شود مثلا شراب حافظ اگرچه در بعضی جاها به طور واضح همان آب انگور است ولی به قدری زیر اصطلاحات صوفیانه پوشیده شده که اجازه تعبیر را می دهد و یک نوع تصوف می شود از آن استنباظ کرد ولی خیام احتیاج به پرده پوشی و رمز و اشاره ندارد افکارش را صاف و پوست کنده می گوید همین لحن ساده بی پروا و صراحت لهجه او را از سایر شعرای آزاد فکر متمایز می کند ...

... حافظ نیز به زهاد حمله می کند ولی چه قدر با حمله خیام فرق داردراز درون پرده ز رندان مست پرسکاین حال نیست زاهد عالی مقام را ۸۵خیلی با نزاکت تر و ترسوتر از خیام به بهشت اشاره می کندباغ فردوس لطیف است و لیکن زنهارتو غنیمت شمر این سایه بید و لب کشت ۸۸چه قدر با احتیاط و محافظه کاری به جنگ صانع می رودپیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفتآفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد ۱۱

شعرای دیگر نیز از خیام تبعیت کرده اند و حتی در اشعار صوفی کنایات خیام دیده می شود مثلا این شعر عطارگر چو رستم شوکت و زورت بودجای چون بهرام در گورت بود۵۴غزالی نیز مضمون خیام را استعمال می کندچرخ فانوس خیالی عالمی حیران در اومردمان چون صورت فانوس سرگردان در او ۱۰۵

بر طبق روایت اخبار العلماء خیام را تکفیر می کنند به مکه می رود و شاید سر راه خود خرابه تیسفون را دیده و این رباعی را گفتهآن فصر که بر چرخ همی زد پهلو ۵۹

آیا خاقانی تمام قصیده معروف خود ایوان مداین را از همین رباعی خیام الهام نشده۱ از نوحه جغد الحق ماییم به درد سرخاک در او بودی دیوار نگارستان ...

آن بیخبران که در معنی سفتند

در چرخ به انواع سخن ها گفتند

آگه چو نگشتند بر اسرار جهان ...

... وز تار وجود عمر ما پودی کو

در چنبر چرخ جان چندین پاکان

می سوزد و خاک می شود دودی کو

آن کس که زمین و چرخ افلاک نهاد

بس داغ که او بر دل غمناک نهاد ...

... شادی و غمی که در قضا و قدر است

با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل

چرخ از تو هزار بار بیچاره تر است

ای چرخ فلک خرابی از کینه توست

بیداد گری پیشه دیرینه توست ...

چون چرخ به کام یک خردمند نگشت

خواهی تو فلک هفت شمر خواهی هشت ...

آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو

بر درگه او شهان نهادندی رو ...

... برگرد به گرد سبزه زار و لب جو

کاین چرخ بسی قد بتان مهرو

صد بار پیاله کرد و صد بار سبو

در کارگه کوزه گری کردم رای

بر پله چرخ دیدم استاد به پای

می کرد دلیر کوزه را دسته و سر ...