ایا از چنبر اسلام دایم برده سر بیرون

ز سنت کرده دل خالی ز بدعت کرده سر مشحون

هوا همواره شیطانی شده بر نفس تو سلطان

تنت را جهل پیرایه دلت را کفر پیرامون

اگر در اعتقاد من به شکی تا به نظم آرم

علی‌رغم تو در توحید فصلی گوش دار اکنون

ایا آن کس که عالم را طبایع مایه پنداری

نهی علت هیولا را که آن ایدون و این ایدون

هیولا چیست الله‌ست فاعل وین بدان ماند

که رنج بار بر گاوست و آید ناله از گردون

ترا پرسید من خواهم ز سر بیضهٔ مرغی

چو گفتست اندرین معنی ترا تلقین کن افلاطون

سپید و زرد می‌بینم دو آب اندر یکی بیضه

وز آن یک بیضه چندین گونه مرغ آید همی بیرون

نگویی از چه معنی گشت پر زاغ چون قطران

ز بهر چه دم طاووس رنگین شد چو بوقلمون

هما و جغد را آخر چه علت بود در خلقت

چرا شد آن چنان مشئوم و چون شد این چنین میمون

نگویی کز چه می‌گیرد چکاو الحان موسیقار

نگویی کز چه می‌بافد تذرو انواع سقلاطون

تفکر کن یکی در خلقت شاهین و مرغابی

نگویی از چه معنی گشت آن سقطان این سقطون

یکی چون رایت سیمین همیشه در هوایازان

یکی چون زورق زرین روان همواره در جیحون

گریزان این که چون گردد به جان از چنگ او ایمن

شتابان آنکه چون ریزد به حرص و شهوت از وی خون

عجبتر زین همه آنست مر پرنده مرغان را

مبیت و مسکن و ماواست دیگر سان و دیگرگون

یکی را بیشهٔ ساوی یکی را وادی آمون

یکی را قلهٔ قاف و یکی را ساحل سیحون

یکی خود را به طمع آن به گردون برده چون نمرود

یکی خود را ز بیم آن به آب افگنده چون ذوالنون

نگیرد باد چنگ آن نشوید آب رنگ این

یکی چون رایت الماسست دگر چون زورق مدهون

نگویی تا چرا کردند نوک و چنگ او ز آهن

نگویی تا چرا دادند رنگ پر این زاکسون

اگر تو چون منی عاجز در این معنی که پرسیدم

چه گویی در نباتی تو سزای حب افتیمون

نمایی هر نباتی را چو مادت هست ز آب و گل

ز بهر تف خورشیدست چون لطف هوا مقرون

چرا در یک زمین چندین نبات مختلف بینم

ز نخل و نار و سیب و بید چون آبی و چون زیتون

همی دون می‌خورند یک آب و در یک بوستان رویند

به رنگ و نیل و صبر و سنبل و مازو و مازریون

اگر علت طبایع شد وجود جمله را چون شد

یکی ممسک یکی مسهل یکی دارو یکی طاعون

ار انگورست و خشخاشست اصل عنصر هر دو

چرا دانش برد باده چرا خواب آورد افیون

همانا اینکه من گفتم طبایع کرد نتواند

نه افلاطون نه غیر او به زرق و حیلت و افسون

مگر بی‌چون خداوندی که اهل هر دو عالم را

به قدرت در وجود آورد بی آلت به کاف و نون

خداوندی که آدم را و فرزندان آدم را

پدید آورد از ماء معین و از گل مسنون

خداوندی که دایم هست اصحاب معاصی را

جناب فضل او مامن عذاب عدل او مسجون

همیشه بود او بی ما همیشه باشد او بی شک

صفاتش همچو ذاتش حق ولیکن سر او محزون

کلامش همچو وعدش حق ولیکن گفت او مشکل

«تعالی ربنا» می‌گوی و می‌دان وصف او بی چون

همو بخشندهٔ دولت همو داننده فکرت

همو دارندهٔ گیتی همو دارندهٔ گردون

که پنهان کرد جز ایزد به سنگ خاره در آتش

که رویاند همی جزوی ز خاک تیره آذریون

صدف حیران به دریا در دوان آهو به صحرا بر

رمیده و آرمیده هر دو در دریا و در هامون

که پر کرد و که آگند از گیا و قطرهٔ باران

دهان این و ناف آن ز مشک و لولو مکنون

سپیدی روز صنع کیست در دهر و سیاهی شب

که می‌گردند بر یک دور پشتاپشت چون طاحون

همیشه هردو کاهانند و کاهان عمر ما زیشان

چو صابون از چه از چربو و چربو از چه صابون

چمن پر حقهٔ لولو که داند کرد در نیسان

شمر پر فیبهٔ جوشن که داند کرد در کانون

زبعد آنکه چون سیمسن سپر گردد در افزودن

که کاهد ماه را هر ماه «حتی عادکالعرجون»

که بندد چون خزان آید هزاران کلهٔ ادکن

که باشد چون بهار آید هوا را کلهٔ گردون

که گرداند ملون کوه را چون روضهٔ رضوان

که گرداند منقش باغ را چون صحف انگلیون

دوار مختلف را متفق با هم که گرداند

به قدرت در یکی موضع کند هر دو بهم معجون

پس آنکه نطفه گرداند وزو شخصی کند پیدا

مثالش محکم و ثابت نهادش متفن و موزون

یکی عالم یکی جاهل یکی ظالم یکی عاجز

یکی منعم یکی مفلس یکی شادان یکی محزون

یکی همواره با دولت به کام از نعمت باقی

یکی پیوسته با محنت به رنج از اختر وارون

یکی را از بلاساغون رساند در هری روزی

یکی را از پی نانی دواند تا بلاساغون

بزرگا پادشاها اوست کز یک آب و یک نطفه

پدی آورد چندین خلق لونالون و گوناگون

گزیده خسروان بودند زین پیش اندرین عالم

ز رفعت همسر گردون به نعمت همسر قارون

چو عاد و کیقباد و بهمن و کاووس و کیخسرو

منوچهر و جم و تهمورس و ضحاک و افریدون

ور از یونانیان بقراط و بطلمیوس و افلاطون

بلیناس حکیم و هرمز و سقراط و افلیمون

ور از پیغمبران ادریس و نوح و یونس و صالح

حبیب و روح و ابراهیم و لوط و موسی و هارون

ور از اصحاب پیغمبر عتیق و عمر و عثمان

علی و سعد و سلمان و صهیب و خالد و مظنون

وگر از اولیا مهیار و حیره خالد و خضری

جنید و شبلی و معروف شاه توری و سمنون

درین عالم ز ریگ و قطرهٔ باران بنی آدم

ز هر جنسی که من گفتم همانا بوده‌اند افزون

چو ممکن نیست دانستن شمار مرگ معروفان

ببین تا خود که داند کرد در عالم حساب ایدون

تعالا صانعی کاین جمله از آب او پدید آورد

پس آن گه جمله را هم وی به خاک اندر کند مدفون

ایا دل بسته در دنیا و فارغ گشته از عقبا

چه سود از سود امروزین که فردا هم تویی مغبون

چو عالم را همی دانی که فانی گشت خواهد پس

به مهر عالم فانی چرا دل کرده‌ای مرهون

الاهی بندهٔ بیچارهٔ مسکین سنایی را

که هست از دین و طاعتهای تو درمانده و مدیون

اگر چه هست او مطعون به علتها طمع دارد

بدین توحید نامطعون جزایی از تو نامطعون