شاخ شجر دهر غم و مشغله بار است

زیرا که بر این شاخ غم و مشغله بار است

آنک او چو من از مشغله و رنج حذر کرد

با شاخ جهان بیهده شورید نیارست

با شاخ تو ای دهر و به درگاه تو اندر

ما را به همه عمر نه کار است و نه بار است

چون بار من، ای سفله، فگندی ز خر خویش

اندر خر من چونکه نگوئیت چه بار است؟

کردار تو را هیچ نه اصل است و نه مایه

گفتار تو را هیچ نه پود است و نه تار است

احسان و وفای تو به حدی است بس اندک

لیکن حسد و مگر تو بی‌حد و کنار است

صندوقچهٔ عدل تو مانده است به طرطوس

دستارچهٔ جور تو در پیش کنار است

نشگفت که من زیر تو بی‌خواب و قرارم

هر گه که نه خواب است تو را و نه قرار است

پیچیده به مسکین تن من در به شب و روز

همواره ستمگاره و خونخواره دو مار است

ای تن به یقین دان که تو را عاقبت کار

چون گرد تو پیچیده دو مار است دماراست

ناچار از اینجات برد آنکه بیاورد

این نیست سرای تو که این راه‌گذار است

بنگر که به چشمت شکم مادر، پورا،

امروز در این عالم چون ناخوش و خوار است

اینجا بنمانی چو در آنجای نماندی

تقدیر قیاسی‌ت بدینجای به‌کار است

گر نیست به غم جان تو بر رفتن از آنجا

از رفتن ازین جای چرا دلت فگار است

ای مانده در این راه‌گذر، راحله‌ای ساز

از علم و ز پرهیز که راهت به قفار است

تو خفته و پشتت ز بزه گشته گران‌بار

با بار گران خفتن از اخلاق حمار است

بی‌هیچ گنه چونکه ببستندت ازین سان

بی‌هیچ گنه بند کشیدن دشوار است

بر هر که گنه کرد یکی بند نهادند

بی هیچ گنه چونکه تو را بند چهار است؟

پربند حصاری است روان تنت روان را

در بند و حصاری تو، ازین کار تو زار است

گر بند و حصار از قبل دشمن باید

چون دشمن تو با تو در این بند و حصار است؟

این کالبد جاهل‌ِ خوش‌خوار‌ِ تو گرگی است

وین جان خردمند یکی میش نزار است

گوی از همه مردان خرد جمله ربودی

گر میش نزار تو بر این گرگ سوار است

تن چاکر جان است مرو از پسش ایراک

رفتن به مراد و سپس‌ِ چاکر عار است

دستارت نیاید ز نوار ای پسر ایراک

هرچند پر از نقش نوار است نوار است

جان تو درختی است خرد بار و سخن برگ

وین تیره‌جسد لیف درشت و خس و خار است

نی‌نی که تو بر اشتر تن شهره سواری

و اندر ره تو جوی و جر و بیشه و غار است

زین اشتر بی‌باک و مهارش به حذر باش

زیرا که شتر مست و بر او مار مهار است

باز خردت هست، بدو فضل و ادب گیر

مر باز خرد را ادب و فضل شکار است

پرهیز کن از جهل به آموختن ایراک

جهل است مثَل عورت و پرهیز‌، اِزار است

در سایهٔ دین رو که جهان تافته ریگ است

با شمع خرد باش که عالم شب تار است

بشکن به سر بی‌خردان در به سخن جهل

زیرا که سخن آب خوش و جهل خمار است

بر علم تو حق است گزاریدن حکمت

بگزار حق علم گرت دست گزار است

مر شاخ خرد را سخن حکمت برگ است

دریای سخن را سخن پند بخار است

ای گشته دل تو سیه از گرد جهالت

با این دل چون قار تو را جای وقار است؟

چون قار سیه نیست دل ما و پر از گرد

گرچه دل چون قار تو پر گرد و غبار است

خرما و ترنج و بهی و گوز بسی هست

زین سبز درختان، نه همه بید و چنار است

آن سر که به زیر کله و از بر تخت است

در مرتبه دور است از آن سر که به دار است

اندر خور افسر شود از علم به تعلیم

آن سر که ز بس جهل سزاوار فسار است

بیهوده و دشنام مگردان به زبان بر

کاین هر دو ز تو یار تو را زشت نثار است

دشنام دهی باز دهندت ز پی آنک

دشنام مثل چون درم دیر مدار است

دم بر تو شمرده‌است خداوند ازیراک

فرداش به هر دم زدنی با تو شمار است

یارت ز خرد باید و طاعت به سوی آنک

او را نه عدیل است و نه فرزند و نه یار است

اندر حرم آی، ای پسر، ایراک نمازی

کان را به حرم در کند از مزد هزار است

بشناس حرم را که هم اینجا به در توست

با بادیه و ریگ و مغیلانت چه کار است؟

کم بیش نباشد سخن حجت هرگز

زیرا سخنش پاک‌تر از زر عیار است

زر چون به عیار آمد کم بیش نگیرد

کم بیش شود زری کان با غش و بار است