گفت: خود قابلی بحمدالله

که زند حسن هرکه بینی راه

عشق، شاه و گدا نمی‌داند

مرد و زن را جدا نمی‌داند

چه کنم، کز درازی چادر

که به طفلیش دیدم از مادر

کوتهیِ قبا، فتاد خوشم

جز ازین ذوق، دل مباد خوشم

دگر از چین معجر زرباف

که به سر بست خواهرم به زفاف

در سر افتاد عشق کج کلهان

که به مُلک دلند پادشهان

کوته آمد کمند زلف بلند

مرغ دل را به دام خط افگند

از خط عنبرین و، روی چو ماه

چون رود دل ز کف، مرا چه گناه

عاشقی، خود به اختیار دل است

چون کنم چون؟ که کار کار دل است!

شکر کن، کاختیار دل داری

اختیاری ز کار دل داری

چون به فرمان تو بود دل تو

ساحت راحت است منزل تو

من اسیرم به درد بی درمان

که ز دل برد بایدم فرمان

دست از کار برده کار دلم

نیست در دست اختیار دلم

ورنه من نیز آدمیزادم

به عبث دل به کس نمیدادم

تو غم من خوری و من نخورم

من غم خود بگوی چون نخورم

گفتمش: الحذر ز حیلهٔ تو

که به چشم تو و قبیلهٔ تو

از زنان جهان، زنی ناید

که ز دیدار او دل آساید

با زن آمیز، تا رهی از ننگ

شیشه را هان نگاهدار از سنگ

نکنی گر نصیحت من یاد

دین و دنیا به باد خواهی داد!

پسران را، به از زنان مشمار

ور شماری، دلیل گو پیش آر!

وجه رجحانش، از کجاست بگو

راستی پیشه ساز و، راست بگو

گفت: آخر نرفته از یادم

که ز حوا چه‌ها کشید آدم

راه حوّا نخست زد ابلیس

کرد بر آدم آنگهی تلبیس

آنچه آدم کشید و اولادش

کار حوّاست، کآفرین بادش!

گفتم: استغفرالله ای نادان

دل ازین شبهه‌ها مکن شادان

هرکه را بهره‌ای ز معرفت است

داند اینجا هزار مصلحت است

آفریننده خواست آیینه

که ببینید جمال دیرینه

ز آتش حسن، گرم سازد عشق

ما به او، او به خویش بازد عشق

دید چون نور عشق در دل ما

ساخت آیینه خانه از گل ما

اول از خاک، قالبی انگیخت

قطره‌ای ز ابر جود بر وی ریخت

گل آدم سرشت و حوّا نیز

زان دو تن خاست نطفهٔ ما نیز

خلقت ما، به نطفه بازگذاشت

نطفه را از قضا به صلب گماشت

گر نمیخوردی آن دو تن گندم

کی شدی بسته نطفهٔ مردم!

گر نکردندی آن دو آمیزش

نطفه کی کردی از کمر ریزش!

چون بهشت برین، ز لوث بری است

بری از لوث شهوت بشری است

گندم آدم اگر نکردی نوش

حرف حوّا اگر نکردی گوش

نامدی از جنان، اگر به جهان

ای بسا رازها که ماند نهان

نسل انسان کی آشکار شدی

آدمی کی یکی هزار شدی

نه تو بودی، نه من نه این سخنان

صنمی بود و بس، نه برهمنان

نتوان گفت عاصی است آدم

غرق بحر معاصی است آدم

اگر آن گندمش وظیفه نبود

هیچ کس از زمین خلیفه نبود

حجت انبیاست عصمتشان

ورنه شد چون من و تو خلقتشان

گفت بر مطلبی که داشت دلیل

ظلم قابیل و کشتن هابیل

کان فضیحت ز شومی زن خاست

کرد دعوی، شهادت از من خواست

گفتم: ای حیلهٔ تو شیطانی

به ز دانایی تو نادانی

آنچه گفتی، هم از نکویی اوست

که طلبگار دارد آنچه نکوست

در جهان، چون نفیس شد کالا

پایهٔ نرخ او بُوَد بالا

گردش آیند بس طلبگاران

جا شود تنگ بر خریداران

هر دو کس، دو دیده پر اشک

دشمن جان هم شوند از رشک

دو برادر به هم برند حسد

تا به بیگانه زان میان چه رسد!

فتنه ها در میان عیان آید

پای خون نیز در میان آید

ورنه نغز این گرانبهای متاع

نبود در میانه هیچ نزاع!

گفت: ار زن مرا بود رهزن

آنچه دیدند نوح و لوط از زن

کان دو پیغمبر جلیل القدر

چه جفا دیده زان دو مایهٔ غدر!

گفتم: ای سست رای تنگ نظر

همه کس را، به یک نظر منگر

سرکه و باده، هر دو زادهٔ تاک

این یکی پاک و آن دگر ناپاک!

بیش و جدوار هر دو از یک شهر

این یکی زهر و آن دگر پازهر

نیک و بد در جهان فراوان، لیک

به بدی شهره بد، به نیکی نیک!

زن فرعون هم، ز نوع زن است

که ز نیکی به مرد طعنه زن است

من نگفتم که: هر زنی خوب است

هرکه نامش زن است، مطلوب است

همچو مردان که راد و رد دارند

صنف زن نیز نیک و بد دارند

قصه‌ای یاد دارم از مردی

نیک و بد دیده‌ای، جهان گردی

که درین گفتگو مراست گواه

گوش کن گوش، تا بجویی راه

بود از این پیشتر به نیشابور

شاهی، از عدل و جهان معمور

بر سر افسر، به دست خاتم داشت

عدل کسری و جود حاتم داشت

هم رساندی به تاجداران تاج

هم گرفتی ز باجگیران باج

پسری داشت چارده ساله

چون مه چارده خطش هاله

نوجوانی به ناز پرورده

از مهش آفتاب در پرده

نارون قدی، ارغوان خدّی

که نبودی صفاش را حدّی

روز و شب، آن زجام عیش خراب

بود گرم شکار و مست شراب

چون به نخجیر روی آوردی

تا نشستی به پشت زین، کردی

از نی تیز و آهن شمشیر

دشت ز آهو تهی و بیشه ز شیر

چون نشستی به عیش خانهٔ کی

از کف ساقیان گرفتی می

کندی از باده چون شدی خندان

شیر را پنجه، پیل را دندان

همدمش کس نه، غیر همسالان

همه در خدمتش نکوفالان

بود روزی نهاده کج کلهی

چتر بر سر، روان به صیدگهی

چترداران، ز هر کناره دوان

آفتابی به زیر سایه روان

ناگه از دور خرقه پوشی دید

خرقه پوش، تمام هوشی دید

که به او میکند نگاه از دور

می‌کشد گاه گاه آه از دور

دل ز داغش، چو شمع بریان است

گاه خندان و گاه گریان است

گاه چون عندلیب، گرم خروش

گه چو پروانه از فغان خاموش

بود آشفته مرد آزاده

از وی آشفته‌تر ملک زاده

کاین سیه روز روزگار زده

از چه نالان بود چو مار زده!

گفت: گوهر به ره فشاندندش

بُرده در بارگه نشاندندش

تا خود از صیدگاه باز آید

سوی آن انجمن فراز آید

باز آمد چو خسرو چالاک

باز در دست و صید در فتراک

دید چون شاهزاده را درویش

در دم از جای خاست بی تشویش

به رهش تحفهٔ دعا آورد

راه و رسم دعا به جا آورد

گفت: شاها شهان غلامانت

دستگیر زمانه دامانت

تاجداران، که زیبشان تاج است

تخت گیران، که تختشان عاج است

سایهٔ تاج تست بر سرشان

پایهٔ تخت تست در برشان

هرگز از تو، تهی مباد سریر

باد بختت جوان و رایت پیر

هوشیاری، می ایاغ تو باد

روشنی، مایهٔ چراغ تو با د

بنهندت به پا سر تسلیم

شه و شهزادگان هفت اقلیم

خم مبیناد، تازه شمشادت

غم مبیناد، خاطر شادت

دید شهزاده چون در اخلاصش

برد با خود به خلوت خاصش

یافت زو چون نشان آگاهی

داد جایش به مسند شاهی

کار از قصه و فسانه گذشت

سخنی چند در میانه گذشت

تا ملک زادهٔ همایون فال

کرد از حال خرقه پوش سؤال

گفت: آشفتگی حال تو چیست؟

سبب گریه و ملال تو چیست؟

گاهت این گریه، گاهت این خنده

از چه راه است ای مَنَت بنده؟

پاسخش داد آن شکستهٔ عشق

که دل کس مباد خستهٔ عشق!

عاشقم، عشق را قرار این است

عاشقان را قرار کار این است

گاه گریند بر امید وصال

گاه خندند بر خیال محال

گفت شهزاده، کیست دلدارت

که به اینجا رسید ازو کارت!

بازگو، از طبیب درد مپوش

در نهانی درد خویش مکوش

چاره‌ای تا به زاری تو کنم

به زر و زور یاری تو کنم

خرقه پوش، آهکی به درد کشید

که ملک چاشنی درد چشید

دست از جیب خرقه بیرون کرد

صورتی از بغل برون آورد

به ملک زاده داد و اشک فشاند

همنشین را به روز خویش نشاند

دید شهزاده صورتی چون ماه

بی خود از دل کشید آه و چه آه

رفت از هوش، چون به هوش آمد

چون نی از ناله در خروش آمد!

گفت: این ماه سرو قامت کیست؟

جلوه‌گاهش کجا و نامش چیست؟

گفت درویش کای ملک زاده

جام خالی مبادت از باده

این مه سرو قد که رشک پری است

دختر پادشاه شهر هری است

گذرم چون به آن دیار افتاد

کار در دست روزگار افتاد

برد دلْ این نگار از دستم

کرد بی خود از نرگس مستم

چون به طاووس نیست همسر زاغ

نه هما را هم آشیانه کلاغ

شد به این پیر عقل راهنمون

که کشم صورتش به پرده کنون!

عاشق روی این پری‌نازم

لیک در پرده عشق می‌بازم

دوستانی که مست دانندم

میر صورت پرست خوانندم

زان جهان دیده مرد آزاده

چون شنید این سخن ملک زاده

از می عشق، جرعه‌ای نوشید

خرقه‌ای چون قلندران پوشید

نه پدر را ز حال کرد آگاه

نه کسی برد از کسان همراه

شد پیاده روان به شهر هری

رسد آنجا مگر به وصل پری

چند روزی که رفت بی توشه

خواست گیرد ز خرمنی خوشه

رهش افتاد در دهی ناگاه

به در خانه‌ای رسید از راه

دست بر حلقه زد غریبانه

کاید از خانه صاحب خانه

ناگه آمد زنی برون ز سرا

کای گدا، در زنی بسنگ چرا؟

گفت شهزاده: مرد خانه کجاست؟

نیست بلبل در آشیانه، کجاست؟

گفت زن: رو که مرد من مرده است

یا سگش در خرابه‌ای خورده است!

یا به یخچال از پی یخ شد

یا ز هیزم کشان دوزخ شد

غرض امروز بلکه فردا نیز

ناید آن گنده پیر، از اینجا خیز

گفت این و ز بخل در بربست

رفت و بر روی میهمان در بست

ز آمدن بود شاهزاده خجل

از خوی شرم مانده پای به گل

ناگه آمد ز یک طرف مردی

پشت خم، مو سفید و رو زردی

چشم و گوش و زبان فتاده ز کار

به عصا داده پای را رفتار

سلک دندانش، از کهنسالی

ریخته، دُرجش از گهر خالی

شد ملک زاده و سلامش کرد

دید چون پیرش، احترامش کرد

جست از وی سراغ راه نخست

نابلد بود، راه از وی جست

گفت: من خود ز راه بی خبرم

لیک در نیم فرسخی پدرم

چون روی، گویدت که راه کجاست

پس ملک زاده، عذر از وی خواست

رفت گامی که تا عیان شد ره

دهی از مرغزار جنت به

ساحت ده چو گشت جلوه‌گهش

به در خانه‌ای فتاد رهش

دست بر حلقه آشنا چون کرد

هم زنی سر ز خانه بیرون کرد

کای برادر بگوی کارت چیست

بر در خانه انتظارت چیست

گفت شهزاده: صاحب خانه

هست در خانه، راست گو یا نه!

پاسخش داد زن، که: شوهر من

رفته از خانه، ای برادر من

لیک بنشین، که میرسد از راه

بود شهزاده در سخن، ناگاه

مردی از ره رسید چل ساله

گل رویش شکفته چون لاله

آمد از راه و میزبانی کرد

با ملک زاده همزبانی کرد

گفت با او که آشنای تو کیست

بر در خانه مدعای تو چیست

گفت شهزاده: راهرو پریم

از نشابور، قاصد هریم

راه گم کرده‌ام ز نادانی

ورنه کاریم نیست تا دانی

جست ازو راه و گفت گفتهٔ پیر

مرد گفتا که: عذر من بپذیر

در جوانی، به آن خجسته دیار

رفته بودم به حاجتی یک بار

نیست در خاطرم کنون آن راه

خود ازین راه نیستم آگاه

لیک، فرسنگکی از اینجا دور

هست جایی خوش و دهی معمور

پدر من، که عمرش افزون باد

دشمنش را دل از فلک خون باد

سر و سالار آن خجسته ده است

روزش از روز در زمانه به است

نیست از دوری رهش تشویش

رفته هر راه را ز صد ره بیش

گر روی سوی او ز آگاهی

خضر ره اوست هر کجا خواهی

رفت چون شاهزاده گامی چند

خود به هر گام یافت کامی چند

ساحتی یافت، چون سواد بهشت

طرف جو، پای گلبن و لب کشت

شد سوادِ دهی به دیده عیان

سبزه از هر کناره، ده به میان

خانه‌ای دید رُفته آب زده

طاق آن راه آفتاب زده

در آن همچو چشم عاشق باز

کاید از راه یار یار نواز

گرسنه، تشنه، پادشه زاده

در کناری به حیرت استاده

ناگه آمد برون ز خانه زنی

به مه و آفتاب طعنه زنی

زلف، مشکین کمند گوهر کش

بسته بر رو عِصابهٔ زرکش

گفتش: ای میهمان فرخ فال

مرحبا مرحبا، تعال تعال

خانهٔ تست، نیست خانهٔ غیر

خیر مقدم بیا، قدمت به خیر

بر رهش، از دو زلف مشک افشاند

میهمان را به صدر صفه نشاند

عذر ازو خواست، با هزار زبان

لیک دور از طریق بی ادبان

کرد از گفتگوی نرمش گرم

لیک بیرون نشد ز پردهٔ شرم

نان گرم، آب سرد پیش آورد

ز آنچه شهزاده خواست، بیش آورد

دست و پایش، به آب گرم بشست

بستر افگندش از کرم که نخست

بر سریر حریر پا ساید

شاید از رنج راه آساید

گفت شهزاده اش که: راست بگو

صاحب خانه در کجاست بگو

گفت: اینک رسید هرجا بود

خاطرت شاد باد و دل خشنود

ناگه آمد جوان زیبایی

کرده در بر قبای دیبایی

چهره گلرنگ همچو لالهٔ باغ

قد چو شمشاد و موی چون پر زاغ

سوی شهزاده آمد از ره راست

معذرتها که خواست باید، خواست

گفتش: اهلا و سهلا ای ز کرم

کرده بر من خرابه باغ ارم

چون هما سایه بر سر افگندی

خار را گل به بستر افگندی

بندهٔ خویش را شدی دمساز

من تو را بنده و تو بنده نواز

خدمتی گوی تا به جا آرم

جان چو خواهی، نگفته بسپارم

کیستی ای نهال باغ دلم؟

کز تو روشن بود چراغ دلم

از کدامین دیار آمده‌ای؟

از چه گلبن به بار آمده‌ای؟

گرچه با بنده راز نتوان گفت

باز گو آنچه باز نتوان گفت!

گفت: مهمانیم رسیده ز راه

به تو آورده از زمانه پناه

دید مهمان، چو میزبان را دوست

سر خود گفت سر به سر با دوست

میزبانش نمود راه هرات

خضر گفتش کجاست آب حیات!

رهنمایی کوی یارش کرد

داد می چارهٔ خمارش کرد

چون ملک زاده یافت راه از وی

شد پس از شکر، عذر خواه از وی

بعد از آن گفتش: ای تو رهبر من

سایهٔ مَنّت تو بر سر من

خوش ز کار تو مانده در عجبم

گر بپرسم مگوی بی ادبم

مشکلی دارم ار تو، مشکل من

حل کنی، وارهد ز غم دل من

از چه راه است ای گزیده جوان

آب جوی جوانی تو روان؟

هست چون روی دشمنت، مویت

نیست موی سفید در رویت

پسرت، چین به رویش افتاده

هم سفیدی به مویش افتاده

گفت: آری پدر جوان عجب است

کش ز پیری پسر عصا طلب است!

لیک دارد بسی حیا زن من

سازگار است و پارسا زن من

خوی او داردم همیشه جوان

همچو سرو و سمن ز آب روان

پسر من، که پیرتر ز من است

دلش آزرده از سلوک زن است

پسر او، که پیرتر ز پدر

گشته، خون زن وی است هدر!

زن، چو در خانه نیست کدبانو

مرد، سر برندارد از زانو

خانهٔ هر سه را چو دیده‌ستی

سخن هر سه زن شنیده‌ستی

عجب است اینکه خود نیافته‌ای

زیرکی، بوریا نبافته‌ای!

شد چو آن نیک مرد آزاده

از کرم خضر راه شهزاده

به هری رفت و همعنان پری

به نشابور شد روان ز هری

غرض این قصه بهر آن گفتم

از برای تو این گهر سفتم

که زن نیک و بد بود بسیار

گوش کن پند من، بهانه میار

رو، زن نیک در نکاح آور

کآنچه من گفتم آیدت باور

نوع زن را، مگو بدند تمام

مادر خویش را مکن بدنام

گفت سلطان عاشقان محمود

کز ازل بود طالعش مسعود

روز و شب بود در حریم وصال

با پری پیکران حور مثال

عشرت اندوز، چون ز سرو تذرو

محفل افروز، چون تذرو از سرو!

آستانش، ز دختران گلشن

آسمانش، ز اختران روشن!

همه بودندش از وفاکیشان

لیک سلطان غزنوی زیشان

مایل هیچ دلنواز نبود

دلنوازیش جز ایاز نبود

بودش از دست یار روحانی

راحت روح راح ریحانی

از ملوک آمد، این طریق سلوک

نتوان تافت سر ز دین ملوک

گفتم: ای یادگار میمندی

ای نظر بسته از خردمندی

باز شهنامه خوانی از محمود

روح فردوسی از تو ناخشنود

همه شهنامه دیده‌ایم آخر

گر ندیده شنیده‌ایم آخر

از زمان کیومرث تا حال

که بود ماجرا بدین منوال

از خدیوان و خسروان و شهان

که به سر برد‌ه‌اند عیش جهان

نبود کس به این صفت مذکور

در بدی در جهان شدی مشهور

خسروان زمین، شهان زمن

که نبودند آگه از تو و من

همه وصل زنان طلب کردند

با زنان عشرتی عجب کردند

خوانده باشی، چه کرده از شنگی

با سکندر کنیزک چنگی

این سخن راست شاهد دیرین

عشقبازی خسرو و شیرین

عشقبازی مرد و زن نه همین

بود اندر میان اهل زمین

در فلک نیز حسن زن شهره است

مشتری نیز مایل زهره است

شده این قصه‌ها فراموشت!؟

نقل محمود مانده در گوشت!؟

ای سرت خیره‌تر ز خیره سران

شاه محمود نیز چون دگران

دامنش گر بود ز شهوت پاک

ز آنچه من گفتمت ندارد باک

ور به درد تو مبتلا باشد

چون تو، در قید این بلا باشد

سخرهٔ مرد و زن بود چون تو

مورد بحث من، بود چون تو

عشقبازی ندارد ای عیار

به گدایی و پادشاهی کار

گفت: این قطعه ز اوحدی پند است

کادمی را نکاح زن بند است

پسری با پدر به زاری گفت

که مرا یار شو به همسر و جفت

گفت بابا: زنا کن و زن نه!

پند گیر از خلایق، از من نه!

به زنا گر بگیردت عسسی

بهلد، کو گرفت چون تو بسی

زن بخواهی، تو را رها نکند!

ور تو بگذاریش، چه‌ها نکند!

آن رها کن که آب و هیمه نماند

ریش بابا نگر که نیمه نماند!

گفتم: ای شاعر حکیم ندیم

شیخ نجدیت آشنای قدیم

اوحدی، شاه ملک فقر و فناست

درخور صد هزار مدح و ثناست

پسر خویش را، نصیحت کرد

از کرم منعش از فضیحت کرد

گفت این قطعه نیز اگر با پور

بود قطع علایقش منظور

ترک زن، ترک شهوت است و غرض

شهوت آرد هزار گونه مرض

خواست آزاد سازدش از بند

بند مردان بود زن و فرزند

آنکه منع پسر کند ز نکاح

کان به فتوای شرع گشته مباح

منع او از لواطه گر نکند

به که دعوی دین دگر نکند

خلف خویش را چو خواست حضور

که مبادش رسد به زهد قصور

کی شود پیشوای امت لوط

تارک نان خورد چگونه بلوط

گفت: ایزد به مصحف عربی

وصف ولدان کند به قول نبی

عشق ولدان، طریق عاقل دان

که خوش آید بهشت از ولدان

گفتمش: ای مفسر آگاه!

ای همه پیروان تو گمراه!

حور و غلمان بوستان بهشت

همه پاکیزه‌اند و پاک سرشت

نیستند آن گروه آسوده

چون من و چون تو دامن آلوده

ز هر آلایشند، پاک همه

پاک ز آلودگی خاک همه

کارهایی که در نظر داری

نیست آنجا اگر خبر داری

گر نداری خبر، خبر دهمت

خبر از کار خیر و شر دهمت

دیگر ار حسن باشدت منظور

نه ز غلمان کم است جلوهٔ حور!

جلوهٔ حسنت، ار غرض باشد

میل حورت نه این مرض باشد

گفت: یک نوع نیست با ما زن

مرد با مرد یار و زن با زن!

گفتم: این بحث نیست، سفسطه است

غرضت زین حدیث مغلطه است

صنف زن، صنف مرد یک نوع است

صحبت آن دو صنف بالطوع است

جفت خواهد همه سفید و سیاه

وحده لا اله الا الله

نر و ماده ز جنس هر حیوان

کآفریدش عنایت یزدان

به هم آمیزشی عجب دارند

از خدا وصل هم طلب دارند

این هم از حکمت خداوندی است

گل حکمت بسش برومندی است

گرنه این شوق بودی از دو طرف

نطفه ضایع شدی و نسل تلف

کس نر و ماده را جدا نکند

تو مکن، ور کنی خدا نکند

گفت: چون ناقص است عقل زنان

عاقلان نشنوند نقل زنان

مرد، سرگرم صحبت مرد است

ز اختلاط زنان، دلش سرد است

گفتمش: آری، ای رفیق آری

هر کسی راست در جهان کاری

پری از آدمی رمیده خوش است

آدمی زاد آرمیده خوش است

صحبتی کان به دانش افزاید

خاصهٔ مرد دان، ز زن ناید

شهوت انگیز صحبت ار خواهی

خاص زن دان، وگرنه گمراهی

نگه زن چو بینی و خنده

گر همه مرده‌ای، شوی زنده!

گفت: با نوع مرد، از آنم دوست

که چو مغز است و نوع زن چون پوست

نوع زن را، سرشت از جهل است

کار جهل زنان مگو سهل است

گفتم: ای نور دیدهٔ خناس

وز تو خناس را به دل وسواس

به خدا میبرم پناه از تو

که شد آیینه‌ام سیاه از تو

نیست افسانهٔ تو بی غرضی

مرضی داری وعجب مرضی!

زن نگفتم که غیر بوس و کنار

به دگر کارها ندارد کار

زن که شد شمع خلوت خوبی

آگه است از رموز محبوبی

حکم دارد ز ماه تا ماهی

گو مبادش ز حکمت آگاهی

در اشارات هست چون بینا

گو مدان نام بو علی سینا

درد صد دل دوا کند به دو بوس

گو مخوان نسخه‌های جالینوس

چون بود نوگل ریاض جمال

گو ریاضی نباشدش به کمال

گرش آگاهی از طبیعت نیست

خارج از شارع شریعت نیست

آنکه مانی ندیده مانندش

مانده حیران ز نقش دلبندش!

گو به پرده مباش چهره نگار

نکشد تا به بت پرستی کار!

آنکه چون سرو شد قدش موزون

سرو را دل ازو چو فاخته خون!

گو: نگوید چو من ز نادانی

شعر و آخر کشد پشیمانی

گفت: زن نیست جز رفیق فراش

نتوان گفتن این سخنها فاش

نه سقنقور خورده‌ام که مدام

کنم از بهر جفت عمر حرام

بهر یک شب، نه بهر یک ساعت

روزها جفت را کنم طاعت

از زنانم، بجز زیان نبود

در دلم ذوق ماکیان نبود

من که رنج فریسموسم نیست

تیزی شهوت خروسم نیست

صحبت مرد، مایهٔ هنر است

نخل دانش، ز مرد بارور است

مرد، از مرد کرد کسب کمال

پیش مردان، کمال به ز جمال

گفتم: ای روشن از تو شمع دروغ

در چراغت، کسی ندیده فروغ

اگر این راه راست می‌پویی

اگر این حرف راست می‌گویی

چون ز دانشوران چل ساله

میرهی چون ز شیر گوساله!؟

وز سه ده ساله عارفان تمام

میگریزی چو از عِقاب حمام!

تو که قطع نظر ز زن کردی

مرده را شمع انجمن کردی

نیست جز امردت، ز مرد مراد

پردهٔ هیچ کس، چنین مدراد!

گفت: معشوق بی نقاب خوش است

مهر تابان، نه در سحاب خوش است!

می‌نبینی که طلعت پسران

بی نقاب است و نیست عیب در آن

ور بود عیبشان ز رخ پیدا

نشود کس ز عشقشان شیدا

نه زنان، کز فریب می‌کوشند

پرده‌ای تا به عیب خود پوشند

مردی، از ره مرو به حیلهٔ زن

حیله ورزند بس قبیلهٔ زن

با کسی بایدت معامله کرد

که نباید تو را مجادله کرد

نه که گندم نموده، جو دهدت

خرمن کاه را گرو دهدت

بست بر من ره از لعل و لِیْت

از هلالی گواه خواست این بیت

«کس چه داند که در پس چادر

طلعت دختر است یا مادر»!

گفتم: ای پیر مکتب تلبیس

ای تو را گفته عبده ابلیس!

با تذرو ریاض روحانی

نرسد زاغ را نوا خوانی

گوش کن، ای هم آشیانهٔ من

چو نوا خیزد از ترانهٔ من

آنکه در پرده نیست رخسارش

می‌نشاید نهفت ز اغیارش

همه کس، گل ز باغ او چیند

سوی او رفته روی او بیند

و آنکه پرده به رخ کشیده‌ستش

چشم نامحرمان ندیده‌ستش

نیست پیراهن حیا چاکش

نیست آلوده دامن پاکش

بی حجاب است اگر رخ چو مهش

کس ندارد ز چشم بد نگهش

اگر آید برون ز ستر عفاف

نیک و بد میکنند میل زفاف

دیگران هم، بجز تو دل دارند

وز نم اشک، پا به گل دارند

به تو تنها کجا گذارندش!؟

رفته رفته به دام آرندش!

میزنی لاف عشق، رشکت کو!؟

به لب آه و به دیده اشکت کو!؟

چهرهٔ دوست، بی نقاب مباد

هیچ معشوق، بی حجاب مباد

چهرهٔ آفتاب عالمتاب

گر نقابی نباشدش ز سحاب

دیده را، دیدنش کند بی نور

چه ز نزدیک بنگری، چه ز دور

ماه را گر به کف نقاب بود

دیده را به ز آفتاب بود

می‌نبینی که گل که بی پرده است

سر به بی پردگی برآورده است

تا به باغ است صاحب سامان

زندش خار چنگ بر دامان

دامنش، هر نفس به دست خسی است

هر خسی را به وصل او هوسی است

چون کند جلوه بر سر بازار

ز اهل بازار میکشد آزار

هرکه او برگ عیش ساز کند

دست بر دامنش دراز کند

دانهٔ دُر کز ابر نیسان زاد

پا به خلوتسرای بحر نهاد

تا به دریا نهفته در صدف است

صدفش را به مهر و مه شرف است

آبرویش، به جاست پیوسته

در به نامحرمان فرو بسته

چون به دریا برآردش غواص

از صدف جا کند به مخزن خاص

هر تنک مایه، نیست دسترسش

که خریدار گردد از هوسش

گاه بر تاج شهریاران است

گاه در گوش گلعذاران است!

گفت: زن دستیار ابلیس است

شیوهٔ زن تمام تلبیس است

بلکه ابلیس هم، گریزد ازو

ای بسا فتنه‌ها که خیزد ازو!

گفتم: این هم ز پارسایی او

که رمد دیو از آشنایی او

کس ز زن،غیر دیو نگریزد

کس به زن غیر دیو نستیزد

دیو اگر نیستی، ز زن مگریز

دیو اگر نیستی، به زن مستیز!

گفت: گوشی ز زن وفا نشنید

زن وفادار، هیچ دیده ندید!

گفتم: از عمر بی وفاتر نیست

کیست کش چشم ازین جفاتر نیست!؟

لیک نشنیده‌ام جوان یا پیر

که بگوید ز عمر گشتم سیر

تو چه نالی ز بی وفایی زن

گشته‌ای سیر ز آشنایی زن

گفت: زن هیچکس به من ندهد

چه کنم کس به من چو زن ندهد!؟

گفتم: این عذرها، موجه نیست

اینقدر هم حریفت ابله نیست

دختر هرکه خواهی از که و مه

پدرش نفگند به کار گره

تو خریدار و، او فروشنده

نیست محتاج سعی کوشنده

یا ز رحمت به تشنه آب دهد

یا به طرزی خوشت جواب دهد

با دو سه کس، چو این سخن گویی

به یقین کام از یکی جویی

کس در آن کارت ار نگردد یار

نکند منع هم تو را زان کار

دوستی خود اگر عیان نبود

دشمنی هم در آن میان نبود

پسری کو بود زنخ ساده

بودش قد چو سرو آزاده

بد به رویش اگر نگاه کنی

گر غیور است، جان تباه کنی

ور ز بی عزتی شود رامت

فتد از حرص دانه در دامت

پدرش جیب رحم چاک کند

به یکی خنجرت هلاک کند

هرکه این بشنود ز دشمن و دوست

همه گویند: حق به جانب اوست!

هم جگر خواریت ز طعن کنند

هم دل آزاریت ز لعن کنند

پسر و دختری اگر داری

زآنچه من گفتمت خبر داری!

گفت: زن میدهند، لیک به مال

کس نگیرد به جای مال کمال

ور بگیرم زن ای رفیق به قرض

نفقه، کسوه، گردد آن دم فرض

در دیار شما کسی صدقه

ندهد تا به زن دهم نفقه

گفتم: از قرض احتزازت چیست؟

دست کوته، زبان درازت چیست؟

پیش ازین قرض عیب بود و کنون

خردم شد به قرض راهنمون

نیست در عهد ما کسی امروز

کآتش قرض نبودش جانسوز

مگر آسودگان سیم آور

ور بگویند نایدم باور

قرض کن، ز آنکه بر خداست روا

قرض از تو، ادای آن ز خدا

دگر آن کودک زنخ ساده

مفت هرگز نگرددت گاده

از کفت تا برون نیارد سیم

کان سیمت، کجا کند تسلیم

آنچه کار پسر از آن شد راست

زن از آن بیشتر نخواهد خواست

پسری، ناکسی اگر یابی

که به یک حبه پنجه‌اش تابی

دختری نیز میتوانی جست

که کمانش ز فاقه باشد سست

اگر آن قدر زر که هر روزه

باید آری به کف به دریوزه

پسران را دهی نهان به مرور

از تو عجز و از آن گروه غرور

مدتی گر دهی به یکبارش

همهٔ عمر تا کنی یارش

ضامنش من، که بندهٔ تو شود

بندهٔ سرفگندهٔ تو شود

گفت: چون زن کنم ز نسیه و نقد

افگنند اخترم به عقدهٔ عقد

حجلهٔ خود دهم به عاریه زیب

که عزیز است میهمان غریب

زین غمم، دل مدام خون باشد

که جمال عروس، چون باشد!

خیزد از جان، دمی هزار غریو

کاید از در درون پری یا دیو!

تا چه باشد نصیب من ز قضا

به قضا زیرکان دهند رضا

غرض، آید چو وقت بانگ خروس

آورندم زنان به خانه عروس

یا بود شمع حجلهٔ اقبال

یا بود برق خرمن آمال

چون مرا دید مفلس و قلاش

کیسه از زر تهی و، کاسه ز آش

گر بود سازگار آن مهوش

زند از خجلتم به جان آتش

ورنه کاری کند که جان سوزد

زآتش فتنه‌ام جهان سوزد

چون ز بدخویی‌اش شوم دلتنگ

رسد اندر میانه کار به جنگ

من دهم پند و، او دهد دشنام

پیش همسایگان شوم بدنام

گر به رخ سیلیش زنم ناچار

که ببندم زبانش از گفتار

سر کند شیون و خروش و فغان

چون ز غازی ستم رسیده مغان

ز فغان او نبسته لب، ناگاه

پدر و مادرش شوند آگاه

خواهران و برادرانش نیز

کرده چنگال تیز و دندان تیز

یک طرف عمه، یک طرف خاله

خال و عم، هر یکی نود ساله

زن و مرد عشیره، پیر و جوان

ز پی یکدگر رسند دوان

عالم از دود آه کرده سیاه

همه در ذکر آه و واویلا

همه مو کنده، رو خراشیده

همه بر فرق خاک پاشیده

همه در دامن من آویزند

در پی اینکه خون من ریزند

کشدم آن به خانهٔ قاضی

کندم این به مرگ خود راضی

آنچه با کس زبان تیغ نکرد

تند تیغ زبان دریغ نکرد

ظلم از آن قوم و الأمان از من

خلق در عبرت آن زمان از من

تو کجایی که از تو شرم کنند

دل سخت از دم تو نرم کنند!

تو کجایی که آیمت به پناه؟

تا کنی دستشان ز من کوتاه!

تو کجایی که گیرمت دامن؟

تا رهم زان میان غوغا من!

گفت: گیرم که حیله‌ای بازم

روز او را ز خود رضا سازم

تو بگو: شد چو روز شب چه کنم

کام دل چون کند طلب چه کنم

پی دلجوییش چو برخیزم

همچو برقش به خرمن آویزم

فتنه‌های نهان، عیان آید

پای فرزند در میان آید

آن زمان بهر آن ستمگاره

بایدم کرد فکر گهواره

چند میگویی از جگر گوشه

نه جگر گوشه میخورد توشه؟

نیست در خانه مکنت و مایه

افگنم چند رو به همسایه

این جگر گوشه نیست، داغ دل است

داغ دل را مگوی باغ دل است

راستی، منکه ملک و مالم نیست

طاقت خجلت عیالم نیست

گرسنه مادر و برهنه پسر

در میان من فشانده خاک به سر

چه عجب گر نحوست اختر

من پسر خواهم او دهد دختر

آن زمان، اول جگر خواری است

یعنی آغاز محنت و زاری است

گر رهاند ایزدم ز رسوائی

که نشد آن غزاله صحرائی

بایدم گلشن از پی شوهر

که رسانم به مشتری گوهر

غرض، آن روز، روز تشویش است

من چه گویم، چه فتنه‌ها پیش است!

بالله، این دردهای پنهانی

همه کس داند و تو هم دانی

عیب زن، از شماره بیرون است

از شمار ستاره افزون است

آنچه دارم کنون به یاد این است

آنکه خاکم به باد داد این است

پس ازین، یک به یک بیان سازم

گر نهان باشدت، عیان سازم

گفتم: این شبهه، شبهه‌ای است قوی

گوش کن، حل یک به یک شنوی

حل این شبهه، بر من آسان است

گر تو را عقل ازو هراسان است

گفتم: این کار کار آسان است

بی سبب زان دلت هراسان است

سعی کن کز فسون دلاله

بینی آن ماه چارده ساله

گر پسند آیدت، چه بهتر از آن

از ندامت مباش دست گزان

ورنه جای دگر بگیر سراغ

تا شود جمله روشنت ز چراغ

از زنانت زنی پسند افتد

نو غزالیت در کمند افتد

تا نسازی ز غم پریشانش

مکن اندیشه‌ای ز خویشانش

گر زن از تو، تو از زنی خشنود

فتنه‌ای در میان نخواهد بود

ساعتی کز تو باشدش دل شاد

نکند از پدر ز مادر یاد

نه به کار برادرانش کار

نه دل از هجر خواهرانش زار

نه ز عم یاد آورد، نه ز خال

نه ز عمه، ز خاله، پرسد حال

گر برنجند ازو، غمش نبود

ور بمیرند، ماتمش نبود!

گفتم: ای بی خبر خوری تا چند

غصهٔ روزی زن و فرزند!

مرد و زن، هرکه در جهان آید

روزیش پیشتر ز جان آید

روزی خود خورند از که و مه

گر شوی در میان تو واسطه به

نام نیک از تو، روزی از ایزد

عاقل از نام نیک نگریزد

وگر، از دخترت دل است دو نیم

از خیالات دور داری بیم

پند من بشنو و مکن دیگر

شکوه از دختر، آرزوی پسر

از خدا، چون طلب کنی فرزند

گو: الهی بود سعادتمند

زاده گر شد پسر و گر دختر

گر بود هوشمند و نیک اختر

پدرش دایم از جهان شاد است

از جفای زمانه آزاد است

ورنه، روز پدر ازوست سیاه

ریزد از دیده خون، ز دل کشد آه

نیست بالله در میان فرقی

که به بحر غم، این چنین غرقی

ز چه از اختران حذر داری؟

خود ز کار پسر خبر داری!

تو که سینه زنان و جامه دران

عمری افتاده از پی پسران

پسری کز تو در وجود آید

رفته رفته، به حسنش افزاید

تا شود قامتش چو سرو بلند

افگند کاکلش به دوش کمند

هوس شاهد و شراب کند

خانمان پدر خراب کند

چون تو قومی سیاه دل هستند

که ز نقد حیا تهی دستند

دانه ریزند، کش به دام کشند

تو کنی، از وی انتقام کشند!

دختر زشت، باز در پرده است

نشود فاش اگر بدی کرده است

پسرت گر غلط رود گامی

غافل از وی مشو، که بدنامی!

پسر و دختر، ای رفیق یکی است

فرقشان در میان نبوده و نیست

هر دو، گر نیک ماه و خورشیدند

قابل تختگاه جمشیدند

هر دو گر بد، عدوی بی باکند

در خور ماردوش ضحاکند

هر دو گر نیک، جان جانانند

پور یعقوب و دخت عمرانند

هر دو گر بد، کشنده عفریتند

در خور چوب و نفظ و کبریتند

هر دو گر نیک، سرو و شمشادند

پدران از جمالشان شادند

هر دو گر بد، گزنده جانورند

دشمن جان مادر و پدرند

ای بسا بوده، ناخلف پسران

در خلافت مخالف پدران

ای بسا دختران، کز آگاهی

پدران را کنند همراهی

گفتگوی مرا گواه آمد

پسر نوح و دختر احمد

گفت: چون مرد پا به شصت نهاد

ساقیش را قدح ز دست فتاد

ضعف قوه، ز دست کارش برد

قوه ضعف، اختیارش برد

جوی صلبش، ز آب خالی شد

مخزنش، خالی از لآلی شد

خفت از ضعف، قائم اللیلش

ریخت بر کشتزار تن، سیلش

هم کمر سست گشت، هم زانو

کدخدا منفعل ز کدبانو

با زن، ار نرد دوستی بازد

باید او را ز خود رضا سازد

زن نه شایق بود به حسن و کمال

زن نه عاشق بود به جاه و جلال

زن نه قایل شود به نام و نسب

زن نه مایل شود به خلق و ادب

زن نه وجد و سماع میخواهد

قصه کوته، جماع میخواهد!

ناید آن بینوا چو از دستش

که کند از می منی مستش

تو بگو: آن زمان چه چاره کند!

پردهٔ خود چگونه پاره کند!

گر دهد دل به نازنین پسری

نکشد هیچگونه دردسری

با چنان نازنین که میدانی

عشق بازد به پاک دامانی

شب نگیرد اگر به بر او را

نشود روز خون جگر او را

روز نارد اگر در آغوشش

شب نبیند ز غم سیه پوشش

اگر او را نخسبد اندر مهد

نگسلد از میانه رشتهٔ عهد

باز هم‌نغمه، هم‌زبان باشند

عندلیب یک آشیان باشند

نه به رنجش بهانه ساز کند

نه به غوغا زبان دراز کند

نه به دُر لعل را تراش دهد

نه به فندق سمن خراش دهد

نزند از غضب به رخ سیلی

نکند برگ لاله را نیلی

نبرد شکوه پیش همزادان

نکند گریه همچو شیادان

نه ز سر معجر افگند بر خاک

نه به تن پیرهن کند صد چاک

نه سپارد طریق خود رایی

نه برآرد سری به رسوایی

نه به مفتی برد شکایت او

نه به قاضی کند حکایت او

گر به این کوچه جسته‌ای راهی

زین سخنها که گفتم آگاهی

گرنه چون من ز دردمندانی

حاش لله، که درد من دانی!

گفتم: ای یار ناپسندیده

ای به برهان خویش خندیده

باز آراستی بساط جدل

آخر این شرط بود از اول

کز جدل هر دو دست برداریم

آنچه دل گفت بر زبان آریم

نه که خواهی مرا فریب زنی

بی ادب پنجه با ادیب زنی

در فریبم مباش خیره بسی

ناکسم گر خورم فریب کسی

آنچه گفتی، شنیده فهمیدم

بتر از وی عقل سنجیدم!

گر به انصاف سر کنی با من

خار شبهه نگیردت دامن

برق تحقیق چون برافروزم

خس و خاشاک شبهه را سوزم

شبهه‌ات از دو حال بیرون نیست

راه این شبهه از دو افزون نیست

میل هر آدمی ز ناکس و کس

یا ز عشق است، یا ز شهوت و بس!

اگر از عشق، دامنش چاک است

دامن از لوث شهوتش پاک است

آنچه گوید ز وصف گوهر عشق

آنچه خواند ز عشق و دفتر عشق

ننهد کس به حرف او انگشت

نخورد بر دهانش از کس مشت

ور به دریای شهوت است غریق

باز خالی نباشد از دو طریق

یا بود شهوتش هنوز به جا

مانده اندر میان خوف و رجا

به براهین که پیش ازین گفتم

صاف و رنگین بسی گهر سفتم

باز باید جمال زن بیند

گل ز باغ وصال زن چیند

یا نمانده است شهوتی باقی

شده خالی خُم و کسل ساقی

نه به زن میل ماندش نه به مرد

تشنه نه، گو به گرد چشمه مگرد

گفت: تا چند دردسر دهمت!

باش کز نکته‌ای خبر دهمت!

آنچه از صحبت زن است غرض

نیست جز مایهٔ هزار مرض

هم به تن، هم به جان زیان دارد

پای تا سر، خطر از آن دارد

ضعف جان و قوا، از آن به کمال

شرح آن گویمت علی الاجمال

وصل زن، رنگ چون زریر کند

مرا رفته رفته پیر کند

عیب پیری شرح می‌ناید

مرگ اگر به بود از آن شاید!

گفتمش: ای مزوّر سالوس

ای تو بقراط و ای تو جالینوس!

نیستم گرچه از هنرمندان

ولی از طب نه غافلم چندان

ز آنچه ز آشفتگی بیان کردی

رنجهای نهان عیان کردی

راست گفتی، نه جای انکار است

که در این کار عیب بسیار است

آنچه زین رنجها شود حادث

نیست بیهوده باشدش باعث

باعثش، ریزش منی است تمام

همچو باران که خشک کرد غمام

آب کت از کمر چکیده بود

زور زانو و نور دیده بود

کم شود زین که، آنچه زان کم شد

خنده گریه، شکفتگی غم شد!

زن و کودک، یکی است در این امر

خواه زینب شمار و خواهی عمرو

گر از آن هردو دست برداری

که از آن رنجها خبر داری

شوی از خلق دور و جلق زنی

تخته بر طیلسان خلق زنی

باز آن دردها پدید آید

تبر آهنین به بید آید

گفت: زن را رحم بود جذاب

همچو مستسقی است، تشنهٔ آب

خورد او آب، تشنه‌تر گردد

آتشش ز آب شعله‌ور گردد

گفتمش: تا به کی زنی راهم!

آخر آن قدر از طب آگاهم!

وطی زن، چون طبیعت است ای دوست

میکند جذب اگرچه از رگ و پوست

ناورد ضعف، لیک آن حرکت

حرکت را ثمر بود برکت

وطی غلمان، که اکل جیفه بود

حرکاتش همه عنیفه بود

رگ و پی را، ضعیف و مُست کند

نکند گر کس، آن درست کند

حرکت، کان ز طبع ناشی نیست

ثمر آن به جز تلاشی نیست

گفت: زن مرد را چو سازد پیر

شود از دیدن رخش دلگیر

رود و با جوان گل رویی

صندلی رنگ و عنبرین مویی

راز پنهانی، آشکار کند

من چه گویم دگر چکار کند!؟

گفتمش: خانهٔ زن آبادان

کز وفا در سرای شو شادان

صبر آرد که مرد پیر شود

لاله از پیریش زریر شود

بعد از آن مهر گیرد از وی باز

با جوانی ز جان شود دمساز

تو از آن زنی که چابک است و جوان

سمنش تازه است و سرو روان

ماهی، از شیر لب نشُسته هنوز

نارش، از نارون نرُسته هنوز!

غنچهٔ او، نکرده خنده هنوز

کشتنی‌هاش مانده زنده هنوز!

نرگس او، نگه نکرده هنوز

روز مردم سیه نکرده هنوز!

وحشتی کرده چون پری‌زدگان

می‌گریزی چو ز آدمی ددگان!

گفت: زن تا جوان بود خوب است

چون شود پیر، غیر مرغوب است!

گفتم: ای پیشههٔ تو کناسی

زن چو نیکو بود زده تاسی

باز از هر نگاه و هر خنده

می‌کُشد زار و می‌کند زنده

چون پسر را رسیده سال به بیست

باید او را به روز خویش گریست

که گلش رفته رفته خار شود

چمن سبزه، خار زار شود!

گفت: چون پیر شد، چه چاره کنم!

که نیارم به او نظاره کنم!

گفتم: اکنون بهانه می‌جویی

خفته‌ای و فسانه می‌گویی

گل چو در دست گشت پژمرده

نتوان داشت خاطر افسرده

گل دیگر بچین شکفته ز باغ

که کند عطر پروریِ دماغ

نه که گیری پیاز و بویی سیر

که ز بویش شود دل و جان سیر

تا جوانی تو و جوان است او

مهربان شو، که مهربان است او

تا همی بیند از تو دلجویی

نسپارد طریق بدخویی

تا تو را، مهربانی و یاری است

زخم عشق تو، در دلش کاری است

ندهد جز تو دل، به یار دگر

ناورد رو سوی دیار دگر

چون شود پیر، گر تو هم پیری

نیست حاجت دگر به تدبیری

ور زنت پیر گشته و تو جوان

ناتوان بودن از غمش نتوان

ترک او گوی و یار دیگر گیر

خیز و راه دیار دیگر گیر

تا نیازاردت، نیازارش

ور کند شکوه، مرده انگارش!

خدمت خانه، باری آید ازو

نیست بیکار، کاری آید ازو!

کودکان تو را، بزرگ کند؛

چون سگ از گله منع گرگ کند

زحمت ار میدهد، طلاقش ده

دعوی ار میکند، صداقش ده

گر نداری صداق، جان داری

پای رفتن از آن میان داری!

بگذر از آن دیار و، بگذارش

دل خود، جمع دار از کارش!

گیرم، او را بود هوای دگر

ندهد کس رهش به جای دگر!

ور به یار دگر کند نظری

یاری او نمیکند دگری!

گفت: هستند بس زنان ز شبق

میزنند از شبق طبق به طبق

گفتمش: جان چو رفتن تن چه کند!

شده قحط الرجال، زن چه کند!

سیم کوبند آن دو دلبر مست

کوفتن را چو دسته نیست به دست

دست حسرت به یکدگر سایند

از دو هاون بلورتر سایند

نیست چون می که در ایاغ کنند

فکر ضعف دل و دماغ کنند

گاه سایند صندل و گه عود

دل از آن سوده صندلم آسود

گفت: زن گر بهشت رو نبود

دل طلبگار وصل او نبود

ور بود نازنین و ناز آیین

خلقی از هر طرف کنند کمین

دانه ریزند و دام اندازند

بلکه طشتش ز بام اندازند

رفته رفته، بخود کنندش رام

من شوم خود در آن میان بدنام

گفتمش: گل ز باغ چون روید

همه کس مایل است کش بوید

باغ را، باغبان همی باید

ورنه از دزد گل نمی‌پاید

باغ را، باغبان چو بندد سخت

نبرد هیچ کس گلی ز درخت

ورنه دزدان درش چو باز کنند

دست بر شاخ گل دراز کنند

باغ خواهی، به باغبانی کوش

ورنه چون دزد برد گل، مخروش

آشیان گر به باغ گیرد زاغ

گنه از باغبان بود نه ز باغ

گفت: سَلَمت، زن یگانه بود

لیک باید چراغ خانه بود

من که باید کنم جلای وطن

که به این روی نیست رای وطن

به سفر هیچگاه زن نبرم

نقد خود پیش راهزن نبرم

زن پیاده نمی‌تواند رفت

رو گشاده نمی‌تواند رفت

محمل زرنگار میخواهد

پرده و پرده‌دار میخواهد!

زن اگر در سفر رفیق من است

محملش نعش و پرده‌اش کفن است

من که خود میگریزم از فاقه

زیر محمل، چسان کشم ناقه؟

دوستی، با مکاریم نبود

طاقت بردباریم نبود

مانَد او، من روم به تنهایی

ورنه کارم کشد به رسوایی

من دو منزل، چو از وطن بروم

زن بمانَد به خانه من بروم

چاره‌ام چیست چون عزب مانم

تشنه، ظلم است خشک لب مانم

در سفر، چون شبق احاطه کند

چه کند گرنه کس لواطه کند!؟

خود شنیدی چو قحط سال بود

میته بر آدمی حلال بود!

گفتم: ای نور عقل را سارق

این قیاسی بود مع الفارق

مرد، شهوت اگرچه کم راند

گل رویش شکفته‌تر ماند

ننهد پا به وادی پیری

ندهد پیریش ز جان سیری

پیش ازین هم خود این سخن گفتی

مشکن گوهری که خود سفتی

ای که بهر پسر سفر کردی

مثل قحط و میته آوردی

در مثال تو میته دانی چیست؟

گوش کن گر سر جدالت نیست!

میته آن زن بود که پیر بود

یاز زشتی رخش چو قیر بود

گر زن مهوش جوان نبود

در عزوبت تو را توان نبود

پیرزن یار خود توانی کرد

رفع آزار خود توانی کرد

که ز قحط آنکه خسته حال بود

خورد اگر میته کش حلال بود

لیک افیون نمی‌خورد هر چند

داند از جوع بایدش جان کند

گفت: کو سُرین خوش پسران

گنج سیم است و نیست عیب در آن

گفتم: ای یافته سُرین چون گنج!

راحتی دیده، غافلی از رنج

گنج بینی، نبینی آن افعی

که تو را چون گزد کشد دفعی

زهر مار است، آتش سوزان

زان به تشویش دانش آموزان

نیستی گر به زهر او معتاد

خواهی از زهر او به خاک افتاد

گفت: افسونگر ایمن است از مار

مار را هیچ نیست با من کار

گفتمش: ای فسونگر این افسون

از که آموختی بگو اکنون

کاین فسون، آنکه گفت چونت گفت

چه گرفت آنکه این فسونت گفت!

گنج بی افعی است گنج زنان

راحت جان شمار رنج زنان

گفت: زن شمع انجمن آراست

لیک گویم اگر نرنجی راست

فرجهٔ فرج، بحر عمان است

شورش بحر، آفت جان است

و آن شکاف دگر بود ره کوه

کوه دارد هزار گونه شکوه

گفتم: ای نکته دان حریفی چند

با حریفان ستم ظریفی چند

راست گفتی بیا و بشنو راست

راستی در میانه حاکم ماست

ای رفیق آنچه خوانیش حمدان

هست ماهی و جان او نمدان

جای ماهی به غیر دریا نیست

چون برآید همان نفس فانی است

کوه باشد، مقام سام ابرص

کو بود قاتلش مثاب بنص

رو به دریا، که دُر به دست آری

زورق فقر را شکست آری

مرو از کوه، کز کمر افتی

مزن آن در که در به در افتی

این نه بحر است، منبع جان است

چشمهٔ پر ز آب حیوان است

گفت: باغ ارم چو شد نمناک

دل خشنود را کند غمناک

گفتم: ای در ره خطا زده گام

صبحدم گر به وقت جستن کام

یعنی از برگ لاله ژاله چکد

باده از لعلگون پیاله چکد

به که ریزی شب ای رفیق بهان

آب در مخزن جعل ز دهان

مگرت گوش ازین سخن کر شد

که نجس، تر چو شد نجس‌تر شد

گفت: فریاد از فراخی فرج

کس نشد تنگدل ز تنگی شرج

تنگی فرج نیست جز یک شب

که کند سرخ آن شب از خون لب

شرج، چون فرج دختر بکر است

عاقلان را چه حاجت ذکر است!؟

گفتم: ای در طریق دانش لنگ

ای ره روزی تو آمده تنگ

نوع زن را درین مسدس کاخ

جز مسامات هست بس سوراخ

همه بهر دخول ساخته نیست

همه را یک نوا، نواخته نیست

نیست راه دخول، غیر فروج

میکند از شروج فضله خروج

تو به جای خروج کرده دخول

نیست این کار مردم معقول

نیست تنگی مناط کار جماع

مرد را عشوه آورد به سماع

غیر تنگی محاسن دگر است

ورنه سوراخ گوش تنگ‌تر است

کوش راه دعا غلط نکنی

خویش را مورد سخط نکنی

گر بود تنگ‌تر ای افلاطون

فرجهٔ فرج از آنچه هست کنون

بر نیاید از آن صدف گهری

ندهد نخل آرزو ثمری

شرج ازین گر فراخ‌تر باشد

بی خود از کان همیشه زر پاشد

گفتمت: هان از آن زر سوده

نکنی دامن خود آلوده

گفت: از بیم حیض در تابم

شب از این غم نمی‌برد خوابم

کس به آن خانه چون درون آید

که از آن راه بوی خون آید!؟

گفتم: ای نر گزیده بر ماده

لعل افگنده، سفته بیجاده

رحم زن، که سیمگون صدف است

صدف سیم، پیش آن خزف است

خود سه ربع از مهی گهر ساید

ربع دیگر عقیق تر ساید

در سه هفته مدام اگر خیزی

گهر افشانی و درم ریزی

هفته‌ای دیگرت، چو نیست درنگ

شاخ مرجان شود عقیقی رنگ

نه ز بویش دماغ کس گنده

نه ز رنگش نگه پراگنده

وآن دگر یک که کان زر خوانی

نیست هرگز تهی ز زردانی

تیشه بر کان، نیازمایی هان

که شود آشکار راز نهان

همه کس بر تو ریشخند کنند

دلت آزرده از گزند کنند

گرت افتد میان خلق گذر

از خجالت برون نیاری سر

رنگ آن بر رخ آورد یرقان

بوی آن بر دل آورد خفقان

گفت: زن راست صورتی چون شمع

مرد را صورت است و معنی جمع

پسران دیگر و زنان دگرند

آه ازین مردمان که بیخبرند

گفتمش: با من این قمار مباز

رستم اندر میان، تو رخش متاز!

پسران، از طراوت و خوبی

جلوهٔ سرو و قامت طوبی

روی چون لاله، موی چون سنبل

چشم چون نرگس و، لب چون گل

جبهه‌ای چون ستارهٔ سحری

جلوه‌ای چون خرام کبک دری

تیغ ابرو و خنجر مژگان

این یکی همچو تیر و آن چو کمان

شکن طرهٔ بناگوشی

مشک کافور را هم آغوشی

رطب لب، شکوفه ی دندان

دهنی همچو غنچهٔ خندان

سیم و سیماب ساعد و سینه

سرب و ساق و سرین سیمینه

عنبر گیسوان و نافهٔ ناف

شکمی به ز قاقم شفاف

دست و پای سفید بلوری

هر ده انگشت شمع کافوری

کف رنگین، بنان مخضوبش

که نوشتند غیر مغضوبش

گردنی به ز آهوان حرم

غبغبی به ز سیب باغ ارم

تَنَکی نرمتر ز بالش شاه

دلَکی سخت‌تر ز سنگ سیاه

دلبری نازکی و شیرینی

کافری زیرکی و خودبینی

کبر و ناز و کرشمه، غنج، دلال

دشمنی، دوستی، فراق وصال

نگه زیر چشم پنهانی

خندهٔ کنج لب که میدانی

عشوه‌ای کز دل آتش انگیزد

غمزه‌ای کز نگاه خون ریزد

خواستن خونبها و خونریزی

عذر خواهی و فتنه انگیزی

رفتن امروز و آمدن به مهی

کشتن و زنده کردن از نگهی

وعده و خلف وعده از نیرنگ

ساختن سوختن به صلح و به جنگ

نرد شطرنج باختن به هوس

باختن لیک بردن از همه کس

نامه خواند جواب ننوشتن

انگبین را به زهر آغشتن

نالهٔ عاشقان پسندیدن

گریه دیدن به گریه خندیدن

بی سبب، رنجش از وفادارن

بی گنه، خشم کردن از یاران

باز حلوای آشتی خوردن

تلخی از کام عاشقان بردن

بستن صید روز و شب و مه سال

از چه؟ از دام زلف و دانهٔ خال!

جامه زیبی و جامهٔ زیبا

همه زرکش از اطلس و دیبا

هوس زینت و هوای شراب

گشت بستان و باغ در مهتاب

دستهٔ گل به دست، چون مستان

بردن دل، ز دست بی دستان

همه شب تا به روز مِیْ نوشی

روز تا شب ز باده بیهوشی

صبحدم از خمار آشفتن

وز صبوحی چو غنچه بشگفتن

ساغر مِیْ گرفتن و دادن

مست کردن، به مستی افتادن

جام بر لب نهادن لب کِشت

همچو غلمان و حور باغ بهشت

مست رفتن به باغ و گل چیدن

گل فشاندن به سبزه غلطیدن

مست کردن، به جرعه‌ای همه را

پست کردن ز شرم زمزمه را

گه کشیدن چو بلبلان آهنگ

گه رساندن چو زهره چنگ به چنگ

خلوتی ساختن، پی خفتن

که بدو قصهٔ نهان گفتن

رحم و انصاف و شرم و مهر و وفا

ظلم و بیداد و خشم و جور و جفا

هرچه دارند ز آشکار و نهان

آن سیه کاکلان کج کلهان

دختران ندیده شوی لطیف

همه دارند این حریف ظریف

جز دو عضوی که خاصهٔ مرد است

که یکی زوج و آن دگر فرد است

دختران را بود دو عضو دگر

که بود مایه‌اش ز شیر و شکر

یکی آن عضو کآذرش گفته

گل نشکفته، دُر ناسفته

و آن دگر مشکبو دو حقهٔ عاج

که صفا کرده از سمن تاراج

دو بلورین حباب چشمهٔ سیم

که برانگیزدش ز چشمه نسیم

خون کند نار نورس پستان

دل نارنج و نار در بستان

این دو عضو، آن دو عضو، کو انصاف!؟

منصف ار نیستی ز عقل ملاف!

دیده از دام خط شُدَت تاریک

غافلی از کمند گیسو لیک

ای بسا صید کو ز دام بجست

ولی از حلقهٔ کمند نرست

از یکی رشته‌اند دام و کمند

دام کوته بود، کمند بلند

هر دو از جای برآورند دمار

نبرد صرفه لیک مور ز مار

مور گر پای در شکر دارد

مار هم گنج زیر سر دارد

گفت: آری ولی چه چاره کنون

که دلم برده نو خطی به فنون

چاره‌ای کن که ترک ناز دهد

دل که از من گرفته باز دهد

که تو هرجا روی ز پی آیم

گر به بغداد گر به ری آیم

گفتم: ای دامن تو آلوده

سر به سر گفتهٔ تو بیهوده

دوستی از دو سر خوش است آری

ورنه، رو سوی دشمنی آری

تا دو کس رشته را نگه دارند

به هم از ربط هردو ره دارند

چون سر رشته این ز دست نهد

آن دگر، رشته را ز دست دهد

از دو سو آنچه تازیانه زن است

فعل مرد است و انفعال زن است

پسران، ز انفعال چون دورند

خدمتی میکنند و مزدورند

به زبان دوستند، لیک ز دل

دشمنند وز کار خویش خجل

اگر از دستشان برآید کار

میرسانند از جفا آزار

گفت با من یکی ز درویشان

که: چو پرسند حرفی از ایشان

نپسندند خویش را بدنام

باز گویند با خواص و عوام

کاین گروهی که مایلند به ما

یک زبانند و یک دلند به ما

به تقاضای خویش مشغولند

لیک فاعل نیند و مفعولند

چون حکایت به این مقام کشید

در جوابم زبان به کام کشید

می‌ندانم رسید صبح به شام

که به تصدیق من گسست کلام

یا ز طول سخن ملول افتاد

که حدیث منش قبول افتاد

الغرض، جای دوستان خالی

که ببینند صحبت قالی

کاو چه‌ها گفت و من چه‌ها گفتم

گفتم آشفت و گفت آشفتم!

نه در آن سینه مانده کینهٔ من

نه ازو کینه‌ای بسینهٔ من

او لب از بنگ و من ز مِیْ شسته

سبزه و ارغوان به هم رسته

هرچه من گفتم، او جوابی داد

من زر افشاندم، او لعابی داد

نیک و بد را به او شمردم، لیک

نیک را بد شمرد و بد را نیک!

رفته رفته از آنچه در سر داشت

پرده از روی کار خود برداشت

هر دری کو گشاد، من بستم

تا ز قید مخالبش رستم

می‌گشادم دری که او می‌بست

از کمندم نشد تواند جست

ما درین حرف رندکی طرار

همچو دزدان درآمد از دیوار

گفت: کاحسنت آمدی فایق

ای به پند تو زیرکان شایق

آنچه گفتید از سؤال و جواب

بود حرف تو بر طریق صواب

هم دری کاو گشاد بستی تو

بس طلسمات را شکستی تو

غیر یک در که خود نشد مسدود

باز بوده است و باز خواهد بود!

گفتمش: ای قمار باز دغل

ای ترا دفتر حیل به بغل!

از شیاطین روزگاری تو

از عزازیل یادگاری تو

در ره مکه میر قافله‌ای

آری الحق رشید سلسله‌ای

یافتم کز چه در درآمده‌ای

حیله در حیله پرور آمده‌ای

بشنو آن در که گفته‌ای باز است

در دیگر به این در انباز است

هر دو مانده است باز از آغاز

تا به انجام نیز ماند باز

بستن این دو در زحمدان است

قلم، آرایش قلمدان است

ایندو در را نگاهبان ز خواص

نام کناس شد، لقب غواص

لیک، بین زین دو در چه برخیزد!؟

خود ازین گه، وز آن گهر خیزد!

بیش ازین دردسر نمی‌دهمت

تا نخواهی خبر نمی‌دهمت

آذر، از گفتگو زبان دربند

عیب خود گو، ز عیب مردم چند!؟

بی هوس در جهان نبوده کسی

هر کسی راست در جهان هوسی

هرکه در زیر این نگون طاق است

هوسی را که کرده مشتاق است

همه گرد یک آستانه نیند

همه مرغ یک آشیانه نیند!

میل این مردمان که می بینی

یا به ترشی است، یا به شیرینی

در مزاجی که بلغم افزون است

ز آرزوی شکر دلش خون است

در مزاجی که کرده صفرا جوش

سرکه خواهد نه انگبین، خاموش!

هرکه را میل در سرشت بود

گر به دوزخ رود، بهشت بود

وآنکه در دل نباشد او را میل

خواند او والنّهار را واللّیل

میل، خود چشمه‌ای است جوشیده

دل از آن چشمه آب نوشیده

صاف آن آب، آتش عشق است

همه موجش کشاکش عشق است

خنک آن آب صاف پاک ضمیر

که شد از روی حسن عکس پذیر

حسن و عشقند، گرم راز و نیاز

نامشان لعبت است، لعبت باز

حسن را صد هزار آیینه است

عشق آیینه‌دار دیرینه است

هرچه آن مظهر جمال بود

عشقبازی آن کمال بود

لیک دامان پاک خواهد عشق

دل حزین، سینه چاک خواهد عشق

عشق را جان من نشانیها است

کار عشاق، جان فشانیها است

غرض من، بجز نصیحت نیست

از نصیحت غرض فضیحت نیست!

شب که از رشک ز انجمن رفتم

غیر پیش تو ماند و من رفتم

روزش از هردو باز جستم حال

کردم آن ماجرا ز هر دو سؤال

غیر گفت و ز رشک جانم سوخت

تو نگفتی و صد گمانم سوخت!

بشنوید ای معشر آزادگان

این حکایت از دل از کف دادگان

بشنوید ای از جهان وارستگان

شرح حال خستگان، از خستگان

بشنوید ای آشنایان راز عشق

نغمه‌های سینه سوز از ساز عشق

قصه‌ای از حال پاکان بشنوید

گفتگوی دردناکان بشنوید

سرگذشتی دارم از تأثیر عشق

نقلی از گیرایی و زنجیر عشق

در خراسان، مهبط روح الامین

مشهد مولای هشتم، شاه دین

میگذشتم از گذرگاهی شبی

ناگهان آمد به گوشم یا ربی

زان صدا، جوشید خون سینه‌ام

زان صدا، نو شد غم دیرینه‌ام

زان صدا، تن را ز جان پرداختم

زان صدا، خود را دگر نشناختم

زان صدا، دست و دلم از کار ماند

زان صدا، پای من از رفتار ماند

زان صدا، پیغام جانانم رسید

زان صدا، فرمان سلطانم رسید!

زان صدا، بر من شد آسایش حرام

زان صدا، از آشنا آمد پیام!

آری آری، جان فدای آشنا

آشنا داند صدای آشنا!

در سراغ آن صدا با جان شاد

می‌دویدم هر طرف چون گرد باد

یافتم آخرگه، از ویرانه‌ی

ناله‌ای می‌آید از دیوانه‌ای

رفتم و دیدم که در کاخی خراب

خسته‌ای افتاده با چشم پر آب

در شکنج دام، مرغ بی پری

بُرده زیر بال از محنت سری

بیدلی، پیری، غریبی، خسته‌ای

دل به زنجیر محبت بسته‌ای

عندلیبی، از نوا افتاده‌ای

ز آشیان خود جدا افتاده‌ای

سروری، از دوده‌ا اهل قبول

سیّدی از زمرهٔ آل رسول

بی کسی، بی خان و مانی، عاشقی

همچو من، در عاشقی‌ها صادقی

از چراغی، کرده روشن محفلی

وز دل من داشت محزون‌تر دلی

عاری از آمیزش هر فرقه‌ای

خویش را پیجیده زیر خرقه‌ای

خرقه‌ای مانند جیب صبح چاک

خرقه‌ای چون دامن خورشید پاک

که در آن بیت‌الحزن یعقوب‌وار

میچکیدش خون، ز چشم اشکبار

کو چو مرغی که بنالد در قفس

می‌طپیدش دل به سینه هر نفس

گاه گاه، آهی کشیدی از جگر

آتش دل درزدی بر خشک و تر

دم به دم، از دیدگان خون ریختی

آتش و آبی به هم آمیختی

شکر لله، سیل اشک قطره بار

آبی آورد از کرم بر روی کار

ورنه آن آتش که او افروختی

از شرارش عالمی را سوختی

راه صحبت بسته با بیگانگان

ناله‌ای میکرد چون دیوانگان

در میان ناله‌های زار خویش

می‌سرود این نغمه از افکار خویش

رحمی آخر بر من ای صیاد کن

یا مرا بفروش، یا آزاد کن!

از پریشان نالی آن عندلیب

وز خروش دلخراش آن غریب

یافتم، کو دل به یاری باخته است

حیله سازی کار او را ساخته است!

در دلش داغی ز عشق مهوشی است

در درونش از محبت آتشی است

دلبری بر وی دگرگون کرده حال

شخ کمان صیادی او را بسته بال!

دل ز دستش برده، چشم پر فنی

کرده تاراج متاعش رهزنی

در طریق عشق، جانش سالک است

عشق، اقلیم دلش را مالک است

آری، از عشق است، عشق این کارها

گرم از عشق است این بازارها

در دو عالم، رتبه‌اش والاست عشق

هر چه گویم، از همه بالاست عشق!

نور خورشید و مه، از عشق است عشق

شور درویش و شه، از عشق است عشق

تا نگردد عشق در دل کارگر

ناله را هرگز نباشد این اثر

با دل اهل دل، ای صاحب هنر

نالهٔ بلبل کند کار دگر

ورنه، مرغان دگر هم هر بهار

نغمه‌ها دارند بر هر شاخسار

نالهٔ بلبل، ز مرغان دگر

بیشتر از عشق گل دارد اثر

خاصه آن بلبل، که در کنج قفس

نالد از جور گل و بیداد خس

باری، از عشقش چو دیدم ناتوان

گشتم از راه ادب سویش روان

دست بر سینه گرفتم بنده‌وار

پیش رفتم جان به کف بهر نثار

چون سلامش کردم، آمد در خروش

خونش از آواز من آمد به جوش

زان خوش آمد از من آن فرزانه را

کآید از دیوانه خوش، دیوانه را

هم زبان گشتم ز یاری هر دمش

حرفها گفتم، به حرف آوردمش

اندک اندک، با منش دل نرم شد

رفته رفته، صحبت ما گرم شد

دیدم اندر بحر عشقش چون غریق

گفتمش گستاخ، کای پیر طریق!

کیست یارت، کت دل اندر فکر اوست؟

چیست نامش، کت زبان در ذکر اوست؟

گفت: پندی دارم از کارآگهان

نام جانان باید اندر جان نهان

گفتم: آن نوباوهٔ باغ دلت

میگذارد پنبه بر داغ دلت؟

یا به نیش غمزهٔ پنهان خویش

میزند بر سینهٔ ریش تو نیش

خواند بر من، از جناب مولوی

این دو مصراع از کتاب مثنوی

«عاشقم بر لطف و بر قهرش به جد

بوالعجب من، عاشق این هر دو ضد!»

باری از هرجا حدیثی گفته شد

گوهری چند از حکایت سفته شد

لشکر اندوه، ناگه بست صف

باد نومیدی وزید از هر طرف

شمع محفل از نسیم افسرده شد

خاطر درویش، بس آزرده شد

ساعتی در زیر خرقه سر نهفت

پس برون آورد سر از خرقه گفت

ای خدا، این بود آخر قسمتم؟!

در میان عشقبازان حرمتم!

ای خدا، ویرانه‌ام را نور نیست

آخر این ویرانه کم از طور نیست!

شمع من، در جای دیگر روشن است

مسکن من، گلخنی بی روزن است

من به حال او و او بر حال خویش

دیده گریان داشتیم و سینه ریش

داغ محرومی به جان و، جان بلب

بود کار هردو این تا نیم شب

ناگهان از در درآمد دلبری

شهربند صبر را، غارتگری

همچو ماه چارده حسنش تمام

صدهزاران یوسف مصرش غلام

دلبری، در بردن دلها دلیر

در شکنج کاکلش، صد دل اسیر

قامتش سروی، نه سرو بوستان!

عارضش ماهی، نه ماه آسمان

آری آری، سرو را رفتار نیست

آری آری، ماه را گفتار نیست

آفتی، با هر خرامش هم عنان

فتنه‌ای با هر نگاهش، هم زبان

پیش پیشش، شمع کافوری به دست

نوش‌خندان قدح پیمای مست

آمد و چون شاخ گل یک سو ستاد

پیر مسکین، همچو برگ از پا فتاد

آمد و با طلعتی، چون شمع طور

پرتو افگن شد بر آن بزم حضور

کرد روشن عارضش ویرانه را

آتشی در جان زد آن دیوانه را

از فروغ روی او بر ما گذشت

ز آتش طور، آنچه بر موسی گذشت!

گشت از تغییر حال پیر فاش

آنچه میکوشید اول در خفاش

بود گویا این اثر از آه او

کان شب از پرده برآمد ماه او

د رمیان عاشقان، ای اهل هوش

هست راهی غیر راه چشم و گوش

چیست دانی نام آن ره، راه دل

منزل آن راه، خلوتگاه دل

عشق، کو را آگهی از آن ره است

از دل معشوق و عاشق آگه است

از دو جانب می‌دهد پیغامها

کامها جویند، از ناکامها

عشق، چون احوال آن رنجور دید

تیرگی آن شب دیجور دید

از همان ره رفت سوی آن جوان

گفت یک یک حال پیر ناتوان

رفت چون خون، در رگ و در پوستش

داد آگاهی ز حال دوستش

گفت حال پیر و زاری دلش

وندر آن شب تیرگی محفلش

مضطرب کرد آن بت طناز را

در روش آورد سرو ناز را

تا به خلوتگاه درویشش رساند

پیش آن درویش دل ریشش رساند

آفرین بر عشق باد و یاری‌اش

عزت اندر عزت آمد خواریش

لب ببند ای خامه از گفت و شنو

این سخن بگذار و سوی پیر رو

چون گذشت از شب به این آیین دو پاس

رو به جانان کرد پیر و بی هراس

گفت: این خواب است یا بیداری است

کت به یاران التفات و یاری است؟

گریه‌های نیم شب، آه سحر

پیش ازین هرگز نمیکرد این اثر

بر رخم یا رب که این در باز کرد

رشتهٔ هجرم که از پر باز کرد

این گرهِ نومیدی از کارم گشود

عقده از زلف شب تارم گشود

بود از نومیدی آن آه کش

کآمدی از پرده بیرون ماه‌وش

آسمانم باز تشریف وصال

داد و افزونی مرا در دل ملال

زآنکه، در هجران صبوری داشتم

صبر در اندوه دوری داشتم

رفته بود از خاطرم وصلت مدام

با فراقت داشتم خو صبح و شام

کرده بودم قطع امید وصال

داشتم خرسند خود را در خیال

آنکه وصلم کرده روزی، وه که باز

کرده بهر حیرتم فکر دراز

پاره‌ای نالید و پس خاموش شد

چند فریادی زد و از هوش شد

رفت چون از هوش، پیر تنگدل

کرد روشن شمع را آن سنگدل

پس ز جا برخاست سرگرم جفا

کاکل مشکین فگنده بر قفا

با غلامان کمر زرین مست

رفت و در، به روی یار خویش بست

چون ز بزم آن ماه دُر در گوش رفت!

پیر تا آمد به هوش، از هوش رفت

بار دیگر، هوشش آمد چون به سر

کرد از حسرت به هر جانب نظر

دید روشن شمع آن کاشانه را

یافت از جانان تهی آن خانه را

می کشید از سینهٔ گرم، آه سرد

با دل بی تاب من کرد آنچه کرد

ناله‌ای چند از دلش بی اختیار

سر زد و در گریه آمد زار زار

از دو دیده ریخت اشک لاله گون

کرد از هر سو روان دریای خون

مرغ روحش در قفس چندی طپید

دست زد پیراهن طاقت درید

حرف چند آنگاه، خون آلود گفت

گفت و هر دردش که در دل بود گفت

گفت: آه از جور گردون، آه آه!

شد شبم روشن، ولی روزم سیاه!

آنکه روشن کرد شمع و باز رفت

شمع جانم را بکشت از ناز رفت

نور شمعم، آتشی بر جان زده است

آتشی بر جانم، از هجران زده است

پرتو شمع، آتشی افروخته است

کز شرارش، خرمن من سوخته است

شمع را، گر پرتو این است و صفا

یار را، گر یاری این است و وفا

روزنم را، روشنایی نیست نیست!

گلشنم را، دلگشایی نیست نیست!

لیک از آن شادم، که نور شمع باز

میدهد یاد از رخ آن سرو ناز

داشتم از گردش گردون عجب

کز چه یا رب آن نگار نوش لب

داد خشنودیم از دیدار خویش

چون مهم بنمود شب رخسار خویش

چون به خاطر یاد یاران آمدش

یاد از شب زنده داران آمدش

آنکه یک دم بر سرم ننشست و رفت

در به روی آشنایان بست و رفت

یافتم آن مه، چو تنهاییم دید

در غم هجران، شکیباییم دید

طاقتم دانست و صبرم آزمود

آمد و آن روی چون ماهم نمود

تا شوم از دیدنش دل ریش‌تر

حیرتم گردد ز اول بیشتر

آری از هجران شود آن دل فگار

کاو زمانی سر بَرَد در وصل یار

الفراق، ای طاقت و آرام و خواب

الوداع ای عقل و هوش و صبر و تاب

وه که لیلی شد روان با کاروان

ماند مجنون، از دو چشمش خون روان

وه که شیرین سوی مشکو برد رخت

ماند فرهاد حزین شور بخت

وه که یوسف جَست چون آهو ز دام

ماند در زندان زلیخا تلخکام

وه که غافل رفت ایاز نوشخند

ماند محمود حزین سرور کمند

وه که عذرا رفت از مجلس برون

ماند وامق با دلی لبریز خون

شاخ گل، از رفتن گل خار ماند

وای بر یاری که دور از یار ماند!

همرهان رفتند و من چون نقش پا

بر سر ره ماندم از ایشان جدا

حال من داند جدا زان قافله

گوسفندی لنگ، کو ماند از گله

حال من داند جدا از وصل دوست

خسته‌ای کو را به وصل دوست خوست

حال من داند جدا زان ماهوش

تشنه‌ای، کو جان سپارد از عطش

این بگفت و لب ز گفتن باز بست

در کنار بزم خاموشان نشست

تا سحر صد بار مرد ژنده پوش

هر نفس از هوش رفت آمد به هوش

ای خدا مردیم از جور فلک

تا به کی باشد چنین دور فلک

درد مردان، از چه یارب بی دواست؟

کام دونان، از چه از گردون رواست؟

آدم از حوا جدا نالان و زار

مطلب شیطان روا از روزگار

پیکر هابیل مسکین غرق خون

چهره ی قابیل ظالم لاله‌گون

بیگنه از خون یحیی طشت پر

دامن زن از خیانت پر ز دُر

هیزم آتش، تن پاک خلیل

دعوی نمرود، شرکت با جلیل

قیمت یوسف، ز گردون بندگی

برده اخوان، کامها از زندگی!

کلبهٔ هارون و موسی گلخنی

مجلس فرعون، زیبا گلشنی

عیسی اندر دار محنت سرنگون

شادمانی یهود، از حد فزون

احمد اندر غار، از مردان نهان

خاطر بوجهلیان شاد از جهان

شیر یزدان، جرعه نوش از زهر تیغ

پور ملجم، مست عشرت ای دریغ!

فاطمه را، سینه پر داغ محن

جان جعده شاد از قتل حسن

اهل بیت احمدی، در اضطراب

آل سفیان رفته در بستر به خواب

تشنگان کربلا، زار و غمین

کوفیان سیراب از ماء معین

کام زندیقان، میسر از سپهر

روی صدیقان زریری همچو مهر

آری آذر، یار چون اهل است اهل

در رهش این رنجها، سهل است سهل

حضرت معشوق، اگر این رنجها

می پسندد خوشتر است از گنجها

عاشقان را، در طریق بندگی

جان سپردن خوشتر است از زندگی

سر نمی‌پیچیم ز خاطر خواه دوست

می‌پسندم هرچه خاطر خواه اوست

ای که بوَد تن ز گُلت نرم‌تر

کاش رخت بُد ز خویِ شرم‌ تر

گر ز خوی شرم رخت تر بُدی

رنج حریفان ز تو کمتر بُدی

ای که زدی طعنه‌ام از موی تن

پاک نه‌ای، طعنه به پاکان مزن

سینهٔ من، مویی اگر داشته است

طعنه بر آن زن، که چرا کاشته است!

ای که دلت از خوشیم ناخوش است

سینه ام آتشکده، دل آتش است!

بر سر آن آتش افروخته

موی مگو، دود دل سوخته

آنچه زنت گفته فراموش کن

قصه‌ای از اهل دلی گوش کن

نادره گویی، ز مهان سرفراز

گفت: ازین پیش به سالی دراز

بود جوانی، ز مه افزون صفاش

راحت جانی، همه جانها فداش

لعل تَرَش، ناشده از خط سیاه

بر شکرش مورچه نابرده راه

پاک، ز آلایش مو سینه‌اش

روسیه از زنگ نه آیینه‌اش

داشت ز خویشان، صنمی در حرم

تازه نهالی، حرم از وی ارم

خنده شکر پاش و دهان شکرین

سرو قد و گلرخ و نسرین سرین

خال سیه، گوشه نشین لبش

زلف، رسن تابِ چَهِ غبغبش

هردو، چو گل رخ به هم افروخته

شمع صفت، ز آتش هم سوخته

بسته به هم کاکل و زلف سیاه

این به خور افگنده کمند، آن به ماه

هم به دی تیر و بهار و خزان

آن شده زین کامروا، این از آن

شام و سحر، صحبت هم کامشان

دور زهم، منقطع آرامشان

خفته شب و روز، در آغوش هم

از خم مو، حلقه کش گوشِ هم

لابه کنان، زن به زبان‌آوری

کی مه تو، رشک مه خاوری

ماه نبینم، نه گرش روی تست

مشک نبویم، نه گرش بوی تست!

بی تو، دل اندر چمنم شاد نیست

با تو ز سرو و سمنم یاد نیست

دوری تو، گر بودم، بهر تست

کاش رسد بیشترم بر نخست

زندگیی، کت نکنم بندگی

مرگ مرا، خوشتر از آن زندگی

لیک ز کار تو، در اندیشه‌ام

در بغل سنگ بود شیشه‌ام!

کاین همه دلگرمی و دلبستگی

گردد بی قیدی و وارستگی

من، به تو آمیزشم از کودکی است

با تو گرم تن دو بود، جان یکی است

رو، که من از خوی تو ایمن نیم

ایمن اگر شد دگری، من نیم

زآنکه میان زن و مرد است فرق

این به لب ساحل و آن گشت غرق

زن، چه به بیگانه شود آشنا

می‌کشدش شوی به جرم زنا

شوی، زن نو کند و عار نیست

آه، که یک شوی وفادار نیست!

قبلهٔ زن، جبههٔ یک شوی و بس

مرد بتی سجده کند هر نفس!

خیر زنان دید احد ذوالجلال

گفت: به زن نیست دو شوهر حلال

دید چو کم طاقت مردان خام

گفت که: زن چار کند بر دوام

ور کشدش دل به وصال کنیز

آنچه بها داد حلال است نیز

گرچه کنون گرنه نمی‌بینمت

زنگ در آیینه نمی‌بینمت

ترسمت، این عهد نماند به جای

پایهٔ این مهد نماند به پای

سر به زمین دست به سر بر زنان

آن ز تو بینم که ز مردان زنان

بر زن، اگر شوی بود پای زن

جان نبرد هیچ زن، ای وای زن!

تا دهد آن ساده زنخ را فریب

داده به مژگان زِ نَم دیده زیب

گفته از اینگونه سخنها بسی

رسته نه از شعبدهٔ زن کسی

مرد پذیرفت وفای عروس

چون کند، این ساده دل، آن چاپلوس!؟

دید چو آن گونه زبان‌آورش

هرچه شنید، آمد ازو باورش

بسته ز نو عهد وفا دوست‌وار

کرده به سوگند عظیم استوار

بوده بسی سال چنین یار هم

زیسته خشنود ز دیدار هم

تا شبی آن زلف پریشان کشید

خفت و بجز خواب پریشان ندید

صبح، که زد تکیه چو افراسیاب

بر سر کرسیِ سپهر آفتاب

شد به سیاووش شبش دشنه تیز

گشت فرنگیس فلک اشکریز

ساده دل، آسوده ز یارش درون

رفت ز خانه به تماشا برون

دید یکی ترک ز دشت آمده

بر سر بازار به گشت آمده

پیل فگن، شیر شکن، شرزه ببر

ببر قوی پنجهٔ بازو سطبر

از زنخش، موی رسیده به ناف

تازه فرود آمده از کوه قاف

از سرش و سینه و ساق درشت

موی خشن سر زده چون خارپشت

طاقیه، از چرم پلنگش به سر

پیرهن، از پشم هیونش به بر

قیضه به تن بسته ز موی زهار

بیضه رهانیده ز نیفه ازار

پشته‌ای، از هیزم خشکش به دوش

جانب شهر آمده هیزم فروش

لیک، خریدار به بازار نه

جنس به بازار و خریدار نه

دید چو درمانده و سرگشته‌اش

سوخت دل از اختر برگشته‌اش

ریخت به دامن ثمن هیزمش

داد خلاصی ز رخ مردمش

گفت: برو تا به فلان رهگذار

پیش فلان خانه فرود آر بار

ترک گرفتش ره و شد خوی فشان

تا در آن خانه که دادش نشان

گشت چو بر حلقهٔ در دست‌زن

از هوس شوی ز جا جست زن

دید چو از رخنهٔ در شوی نیست

باز نکردش در و، پرسید کیست

گفت: اتونجی مین آتوم تاش تامور

گاه اوتون ساتغوجیم گاه کومور

گفت: کسی نیست درین خانه رو!

در نگشایند به بیگانه رو!

گفت: شاغین لوک یاغیر و یوک آغیر

قان ایلادیک بسکه باغیر دینگ باغیر

ایو ایاسی گوردی مینی یول آرا

آغچه بیروب، توردی ساق و سول آرا

بیردوم اوتون بیردی بو ایودن سوراغ

کیسمیشیدوم یوقسا بو یولدین ایاغ

آچ قاپونی قاندا دیسانک یوک سالیم

ایستاما یولدین و الدن قالیم

چون سخن ترک به زن درگرفت

بند به ناچار ز در برگرفت

کرد به سر، معجر زر تار خویش

گفت: در این گوشه فگن بار خویش

ترک، روان گشت که آرد فرود

بار و برون آید از آن خانه زود

باد زد و جیب قَمیصش درید

زن نظر افگند به آن سو چه دید!

دید چو گلزار ارم بیشه‌ای

گفت بود نخل قوی ریشه‌ای

گفت: بود شاخ نبات من این

رُسته ازین نخل حیات من این

دید یکی ریخته از خاره شمع

سیصد و شصتش رگ و پی گشته جمع

گفت: بود سرو کنار من این

گفت: بود شمع مزار من این

دید سر آورده به هم جنگلی

خفته در آن مار قوی هیکلی

گفت: بود داروی رنج من این

گفت: بود افعی گنج من این

آتش شهوت، به دلش درگرفت

بُرقَعِ ناموس ز رخ برگرفت

کرد فراموش ز عهد جوان

بست در و آمدش از پی دوان

تنگ‌تر از جان به کنارش گرفت

پنجه زد و موی زهارش گرفت

گفت که: این رشتهٔ جان من است!

بخیه زن زخم نهان من است!

موی نه، این سبزهٔ راغ دل است!

موی نه، این سنبل باغ دل است!

موی نه، ابریشم خام است این

دانه بود خصیه و دام است این!

موی نه، مشکی به صد ارزندگی است

مهر گیاه چمن زندگی است

دید چو ترک آن شبق پر صفا

از رخ آن کم خرد بی وفا

گشت، دلش گرم ز دلگرمیش

داد ز کف شرم، ز بی شرمیش

مست شد و بند ازارش گشود

دست [زد و] عقده ز کارش گشود

دید یکی خرمن گل در کنار

وه چه گل آسوده ز تشویش خار!

موی نرسته، ز تن روشنش

خار برون نامده از گلشنش

باد در افگند به خرطوم پیل

کرد روان آب به گلشن ز نیل

سینهٔ پر موی، بر آن سینه دوخت

خار به گل ریخته در وی سپوخت!

جست به شوق، آن خلف خاکیان

همچو خروسی به سر ماکیان

یا چو خری، خرزهٔ او یکی منی

جوش زد از هر بن مویش منی!

بس که منی، آن ذکر یک گزی

بود به کف کفچهٔ صابون پزی!

داده به دستش سر زلف آن نگار

کرده دو پا در کمرش استوار

دست در آویخته در گردنش

در طپش از بردن و آوردنش

تاب همی دید، همی خورد تاب

آب همی خورد و همی داد آب

تشنگیش چون متناهی نبود

سیریش از آب چو ماهی نبود

هر نفسش گفتی: ای آزاده مرد

آنچه تو کردی و کنی، کس نکرد

دیده و پرسیده‌ام از هر عسس

داشته هر مرد یکی ایر و بس

ای همه کار تو مرا دلپذیر

دیده ز هر موی تو من کار کیر

سرو سر افراخته‌ات خم مباد

یک سر مو، از سر تو کم مباد

حلقه فگن موی تو بر گوش جان

نیشتر وصل توام نوش جان

هر سر مویت که به من میخورد

قطرهٔ باران به چمن میخورد

بر سر من افتد اگر کاخ من

به که کشی ایر ز سوراخ من

داغ توام، خرمن ناموس سوخت

شمع توام، پردهٔ فانوس سوخت

کوش و به فریاد برس هر شبم

سینه به سینه نه و لب بر لبم

گاه به سیلی زن و گاهم به مشت

گاه به روی افگن و گاهم به پشت

گه، به سیه سنبلم آور شکست

گاه بمالم سر پستان به دست

وقت مبین، خواه شب و خواه روز

هم به من آویز و به من درسپوز

گفت: گوز اوستا گیلرام باشیننگ

باشینگ اگر بارسا تامور تاشیننگ

خاست زنش بر سر زانو نشست

در کمرش نیز درآورد دست

داشت گرفته سر شمعش به گاز

بر دهنش بوسه زنان گفت باز

نام تو را یافتم ای محتشم

نام پدر خواهم و نام حشم

جای حشم، در چه دیار آمدت؟

در چه زمین، نخل به بار آمدت؟

ماه کدامین فلکی، بازگوی

آدمیی، یا ملکی بازگوی

روشنی سینه‌ات از دین کیست؟

صیقل آیینه‌ات آیین کیست؟

در چه شماری، ز کهان یا مهان؟

مایه چه داری ز متاع جهان؟

گفت: بیل ای نازلولارین سروری

آتام آتی سرخوش آنام گل پری

آرخا بآرخا یتیشور اولدوزا

الولدوز اوجالدی ینه چقدوم توزا

اولدوز اوغوز اوغلودور، آندین اوتار

بیرنیچه آرخا، داخی نوحا یتار

شکر ایلمیمیز ایمدی تانورلار تمام

تنگری و پیغمبر، اون ایکی امام

هر نه اول فرمانا قربان اولا

جانیمیز اول قربانه قربان اولا

اوزگه قاپودا ایشیمیز یوق بیزیم

گون به گون اخلاصمیز آرتوق بیزیم

تورک اوشاقی ایلیم آتی بیگدلی

دشمن، ایلیم دن گئنیدورموش، ایلی

یورتمیز آی‌توردین آغیز تولی

قنقراؤلنگین تاغی زنگان چولی

تاغلار آیاغیندا بولاغلار باشی

هم گو گاریب توفراغی و هم تاشی

ایودین ایاغ، شهردین ایل چکمیش ایل

بارجا چیچک تیک اوبالا تیکمیش ایل

قیشلاقیمیز قیزیل اوزن چای قیراق

یایلاقیمیز داغ اوجی یولدین ایراق

هر اوبادا آیران ایچون بش قویون

آناسیننگ هر قوزی باشلیب اویون

قولتوغمیزدا چورک، آرپا اونی

کیکلیک و جیران او ویمیز یاز گونی

قیش گونی کیم گون باشیمیزدین تونا

چای دا بالیغ، چای قیراقیندا صونا

یوقدور ایاغدا چاروغ و باشدا بورک

قرمیزی قوزودین اولوب بیرچه کورک

قیش گونی گیلسا دالا آلغوم تیری

یاز گونو اولسا یانا سالغوم گیری

دنیا مالی یوق، بیزیم ایلیکدا هیچ

بیر سیکیمیز بار و داخی بیر قلیج

دشمن اگر بیزلره توشسا ایشی

بو ایکی بس یا تیشی دِو یا کیشی

کیشی الیشکا قلیج ایرور رواج

گر دیشی بولسا سیکیمیز دور علاج

باسسا اگر باشمیزا دوست ایاغ

ایلکینا آیران بیله بیر راغ ایاغ

گیلسا اگر اوبامیزا یاریمیز

بیر راق اونا هر نه بیروب تنگریمیز

توی دا دوقور هر بیر آغیز مین گولوم

هی توگولوم، هی توگولوم، هی تولوم

زن چه نسب نامهٔ ترکک شنفت

گفت: مرا ده خبر ای نیک جفت

دارد از اتراک نشان تو کس

یا تویی استاد درین کار و بس

گفت: بیزیم اوبادا چوقدور کیشی

کیم بنگاگورگای بیره اون درایشی!

داد زنش بدره‌ای از سیم خام

گفت که: من منتظرم صبح و شام

چون دگر آیی، دگرت میدهم

زور ز تو دیده، زرت میدهم

خاک به فرقم مفشان هم بیا

چشم به راهم منشان، هم بیا!

گفت: ایرین، ایودا نیچوک یول تاپیم

تیلبه تیکی هر یانا اولماس چاپیم

باغ ایاسی باغه گیرار، گل تیرار

هر نه تیکان گورسه، اوراغدین قیرار

گل تیران ایر، مین قاپودا آه چیکان

قیش گون اوچون خرقه تیکان دین تیکان

باغلار ایرین باغ قاپوسین اوغریدین

مین یمیشین اوغروسی‌یم توغریدین

گیل بنگا گوستار گوزه‌لوم بیرجه یول

بلکه تیریم بیر گیجه گیزلینجه گول

بود زبان دان زن شوخ ظریف

گفت دو بیتک به زبان حریف

گیل گیجه گیر، گیج گیلاسنک یاغی سین

باغ ایاسی گیتدی، گیل آج باغی سین

گیل قاپو آچوق، یول آچوق، گوز آچوق

کیمسا دیماس مونجه داخی سوز آچوق

خاست به پا ترک و زن از پا فتاد

از مژهٔ هردو رگ خون گشاد

بازِ شکاریش چه از دام رفت

گریه کنان زن به لب بام رفت

دید در اطراف شکر لب زنان

خنده چو گل بر مه نخشب زنان

گرچه همین بست لبش رشک لیک

خواست در این حادثه خلقی شریک

داد بشارت، که گروهی عجب!

آمده از دامن کوهی عجب!

زادهٔ ترکند و به میدان جنگ

پیر و جوان، پیرو پورِ پشنگ

بر سر و تن، پوست چو کیمخت سخت

خود نخواهند و زره، بلکه رخت

از پی ناورد، چو رزم آوران

راست و کج بسته دو تیغ گران

راه چو این گنبد گردان زنند

شب به زنان روز به مردان زنند

بودم ازیشان یکی اکنون رفیق

جان به فدایش، چه رفیقی شفیق!

در چمن من، ز نهالی که کشت

آرزویی در دل تنگم نهشت

رفت و، ز غم دست به سر مانده‌ام

چشم به ره، گوش به در مانده‌ام

رفته از آن دم که مرا تُرک گاد

صحبت ده سالهٔ شویم ز یاد

تَرک جهان کرده‌ام از یاد تُرک

یا عجبا مردی و اولاد تُرک!

گادن تُرکان، نه چو هر گادن است

گادنشان مایهٔ صد زادن است

بیضهٔ تُرکان که ز کس یاد نیست

هیچ کم از بیضهٔ فولاد نیست

موی خشن، کز تن اتراک رُست

هم ز سه چیز است نشانی درست

زور کمر، شهوت تیز، ایر سخت

هر زن از آن بر خورد، ای نیک بخت!

کس نه از اتراک طلبگار مِیْ

دوغ در این قوم کند کار مِیْ

نه ز سقنقور بود زورشان

هست همان خرزه سقنقورشان

گرم سخن شد زن و دیگر زنان

دست تأسف به سر هم زنان

آری، از گنج فرومایگان

زود شوند آگه همسایگان

تاش تامور القصه از آن خانه رفت

شمع همی سوخت، چو پروانه رفت

میشد و میدید ز پی هر قدم

میشد و میگفت به خود دم به دم

قویدوم ایاغ شوق ایله تان باغ آرا

ایمدی که گوردوم توشوبام تاغ آرا

بیردا گولار یار اوزومه گل تیکی؟

بیردا اوچارمین باغا بلبل تیکی

بیردا گیلورتون تیکی گون ای فلک؟

یاد یارام تان قانی تون ای فلک؟

بیردا بو یول کیم گیتامین، قایتامین؟

بیردا غمیمنی یاریما آیتامین

بیردا تا مار خضر سویی جامیما؟

بیردا توشار قیر غاوولوم دامیما؟

بیردا توشار شهره یولوم تاغدین؟

بیردا اولور گل تیراییم باغدین؟

بیردا گیلور باشیما باشدین هوشوم؟

یار یاراسیدین ساقالورموشوم؟!

گون به گون اول گونی اگر گورماسام

اول گونیننگ تورماسام، اولتورماسام

آی به آی اول آیا کاش گوز توشا

تیلبه منم قورخام آی هورکوشا

قورخارام اول شوخ اونوتسا مینی

ایرینی گورسا اولی توتسا مینی

تیردی بو سوزلار تولی یاشدین گوزی

کافر ایشتیسونک بیله قانلو سوزی

داشت یکی دوست ز رندان شهر

کآگهیش بود ز پازهر و زهر

گفت سراپای به او حال خویش

خواند ز اِدبار و ز اِقبال خویش

گفت: بولاندی بولاغوم نیلاییم!

پند ایشیتماس قولاغوم نیلاییم!

حالیمی شرح ایتمگه توتماس تیلوم

پالچیقا باتی ایاغوم توت ایلوم

هیچ کیمی گورماس گوزوم، ای وای مین!

هیچ کیم ایشیتماس سوزوم، ای وای مین!

گشته کنون چون به تو دمساز بخت

رو سوی حمام و بدل ساز رخت

گفت حریفش که: خوشا حال تو

کاش که من داشتم اقبال تو

بوی عرق، بوی منی، بوی پشم

چون به مشامش رسد، آید به خشم!

گرچه زن از طایفهٔ ناس نیست

باز زن است آخر، کنّاس نیست

روی خود، از گرد صفائی بده

آینهٔ خویش، جلائی بده

سرو، گل تازه و تر بیندت

از چمن وصل، سمن چیندت

کی دگرت گوهر و مرجان دهد؟

زر اگر از وی طلبی جان دهد!

ترکک نادان چو به حمام رفت

مو ز تنش، پوست ز بادام رفت!

شست تن، از مشک و گلاب و عبیر

جامه بپوشید به تن از حریر

شب چو کمر بست و کُله برنهاد!

رو به در خانهٔ دلبر نهاد

دید چو در بسته، زد آهسته در

حلقهٔ در گفتنش: آهسته تر!

بود زن راهزن اندر کمین

گه به یسارش نظر و گه یمین

ناگهش، آواز برآمد به گوش

آمد و دید آمده هیزم فروش

شمع برافروخت و در باز کرد

بست در، آنگه گله آغاز کرد

گفت: شدی زود ز من سیر، حیف!

آمدی ای عهد شکن دیر، حیف!

ترک کشید از دو طرف سنبلش

ریخت به لب بوسه، به دامن گلش

بند ازار، از خود و از زن گشود

رخنهٔ باغ و در گلشن گشود

در طپش افتاد، چو ماهی به شست

باز به حکم شبق آورد دست

در همه اعضاش، یکی مو ندید

موی کنان، مویه کنان لب گزید

خون سیه ریخت، ز چشم سیاه

گریه کنان گفت که: واحسرتاه

برد به تاراج فلک گنج من

نیست کسی را خبر از رنج من

یافت گره، گوشهٔ ابروی او

راست شد از خشم به تن موی او

زد لگدی محکم و بر سینه‌اش

دور چو شد مار ز گنجینه‌اش

بست ازار، آنگه و در باز کرد

چین به جبین، عربده آغاز کرد

گفت: در این خانه ای آقای من

هست دگر جای تو یا جای من

ترک به حیرت ز زن دلفروز

باز به کف بند ازارش هنوز

گفت: نه گوردونک که توشوم تا غلادونگ

یوزوما جنت قاپوسین باغلادونک

گفت زن: ای ابله گم کرده راه

راه نه این بود غلط رفتی آه!

دی که درین خانه قد افراختی

سایهٔ لطفم به سر انداختی

هیزم خشکیت، ره آورد بود

جامهٔ پشمینت پر از گرد بود

غمزهٔ تو، خاک به فرقم ببیخت

خندهٔ تو، اشک ز چشمم بریخت

تُرکِ نگه، غارت هوشم نکرد

زلف سیه، حلقه به گوشم نکرد

داغ نشد سینه‌ام، از سینه‌ات

زنگ نبرد از دلم آیینه‌ات

موی تو کان رُست ز پشت زهار

تازه‌تر از سبزهٔ تر در بهار

مشک سیه، دام رهش نام شد

مرغ دلم، بستهٔ آن دام شد

نافهٔ موی تو که نافم درید

دلق حیا، ستر عفافم درید

ورنه مرا بود، یکی نغز شوی

سرو سمن بو، مه خورشید روی!

رخ ز تنش، تن ز سرین ساده تر

نر، ولی از ماده بسی ماده‌تر

گرچه تو از نوره و از تیغِ تیز

موی ستردی ز تن، از ساق نیز

از تن او، موی نرسته هنوز

دیده، ازو عیب نجسته هنوز

درج دری بود، درش بس ثمین

خواجه مرا کرده بر آن درج امین

دادمت آن درج درخشنده، آه

بی خبر از خواجه، که رویم سیاه!

یافته مقصود دل ای محتشم

بر سرت افتاد هوای حشم

وعدهٔ برگشتن زودت نه دیر

کرد دلم را به جدایی دلیر

چون ز برم رفتی و باز آمدی

حُلیه‌گر و حله طراز آمدی

موی ستردی ز سراپای خویش

زیب دهی تا تن زیبای خویش

لیک ندانی که همی خواستی

حسن خود افزون کنی و کاستی!

خرزه که موییش نرست از زهار

نخلهٔ بی برگ بود در بهار

جغد که پر خاک به سر بیختش

بهتر از آن باد که پر ریختش

ناوک بی پر، نخورد بر نشان

ور همه پیکان بودش زر نشان

نیست در اینجا دگرت جای زیست

یک سر مو، دوستیم با تو نیست

رو سر خود گیر، که چون من شدی

مرد بدی، لیک چو من زن شدی

ترکک بیچاره به ناکام رفت

طایر سیم آورش از دام رفت

میر سرا چون به سرا بازگشت

هیچ نبودش خبر از سرگذشت

راه همان، خانه همان، زن همان

تا چه کند باز دل بدگمان!

مرد زند در سفر از راه زن

راهزن خانه بود آه زن!

تاش تامور از وصل چو شد ناامید

می‌شد و لاحول به خود میدمید

هم‌نفس او نشدی هیچ کس

می‌شد و میگفت به خود هر نفس

سارت کیمی ایگری یولا سالدی منی

قایغو توزی آرایا آلدی منی

دوست و دشمن‌لیغینی بیلمادوم

زیرک و کودن‌لیغینی بیلمادوم

یارلیغیندن یار ایلیمدین چقیب

ایوی یقلسونگ که ایویمنی یقیب

نه ایل آراسیغه یولوم بار داخی

نه بو قاتیغ قابغه پولوم بار داخی

یولی آزیلمیش بنکایول آزدیریب

یا مونی آنلیمدا قضا یازدیریب

کرد به هر دوست شکایت همین

قصه همین بود، حکایت همین!

ای پسر ساده دل و ساده روی

هر چه دعا میکنم آمین بگوی

کام زن، از زهر اجل تلخ باد

غرهٔ ماه طربش، سلخ باد!

چند کنی گوش به مکر زنان؟

گام زنی از پی تردامنان؟

شکر، کزین هر دو ندارم کمی

هست بس این، هستی اگر آدمی!

نیست گر این حرف ز من باورت

خود رو و تحقیق کن از مادرت

ای وطن بی وطنان کوی تو

روی بد و نیک همه سوی تو

عاجزی و بی کسی‌ام را ببین

از همه کس واپسی‌ام را ببین

با همه بی قدری و شرمندگی

با همه خواری و سر افگندگی

روی به درگاه تو آورده‌ام

تا ز عنایت ندری پرده‌ام

نیست کسی غیر تو چون یاورم

گر تو برانی، به که رو آورم؟

لطف بر این جان به غم بسته کن

رحم برین کالبد خسته کن!

ای ز توام ساخته عصیان خجل

منفعلم، منفعلم، منفعل

غیر من، آنان که درین منزلند

هر یکی از رهگذری خوشدلند

هر یکی اندر طرفی جا گرفت

این ره دین، آن ره دنیا گرفت

زین عمل شاد به یاد بهشت

تا چه به سر آید از سرنوشت!

وآن ز عمل یافته عیش تمام

زنده دل از عشرت دنیا مدام

من که ازین هردو ره آواره‌ام

چارهٔ من ساز، که بیچاره‌ام

داده‌ام از کف ره دنیا و دین

خود نه از آن بهره‌ورم، نه ازین

نفس ز یک سو ره دینم زده

چرخ ز یک سو به زمینم زده

نفس، ز خجلت نفسم سرد داشت

روی ز شرم گنهم زرد داشت

چرخ دل از خار غمم، ریش داشت

از پی هر نوش دو صد نیش داشت

بسته در عیش به رویم سپهر

آه ازین سخت دل سست مهر

لیک، ز هر جور که دیدم ازو

زین همه خواری که کشیدم ازو

بود شب هجر، غم اندوزتر

بود تب هجر، جگر سوزتر

شیشه که لبریز می عشرت است

چون شکند ناله‌اش از فُرقت است

آه که با هرکه دلم خو گرفت

جان غمین، خو به غم او گرفت

دور فلک، ساخت جدا از منش

کرد رها دست من از دامنش

بوقلمونی است سپهر دو رنگ

نیست چو در روز و شب او درنگ

رنگ خرابی است در آبادی‌اش

میگذرد هم غم و هم شادی‌اش

کاش درین مرحله می بودمی

جز ره این راه نپیمودمی

تا نشدی از گنهم روی زرد

تا ننشستم به رخ زرد گرد