چو از تدریس فارغ شد دماغم

مه خرداد، خرم گشت باغم

دماغ از درس و بحث علم خسته

سر فارغ زمانی نانشسته

نکرده ساعتی رفع کسالت

شد از فرهنگ کاری نو حوالت

حوالت رفت شغلی ناگهانی

کسالت‌بخش و سخت و رایگانی

به کار امتحانات کذائی

فزوده سال پنجم بر نهائی

ز تهران و ولایات و ایالات

به یکجاگرد شد کل کمالات

فزون از صدهزار اوراق درهم

به معنی متحد چون نقش دِرهم

همه انموذج افکار منحط

غلط املا و بد انشاء و بد خط

سئوالاتی عجایب در عجایب

جواباتی غرایب در غرایب

چو بود از روی بی‌ذوقی سئوالی

نیفزاید به کودک جز ملالی

گل بدبوی‌، بد بوبد گلابش

سئوال خام‌، خام افتد جوابش

ادیبانی که این پرسش نوشتند

نیندار گول و نادان‌، بدسرشتند

همانا تا مرا مغرض نخوانی

سئوال این بود بشنو تا بدانی‌:

«‌بدی و وام و بیماری‌، سه یارند

که گر هستند اندک‌، بی‌شمارند»

سئوالی جامع و بحثی تمام است

به‌صورت‌پخته ،‌درتحقیق‌خام‌است

جواب این سئوال از طفل مکتب

چه خواهد بود جز تکرار مطلب

« که‌بدکردن‌بد است‌و،‌دین دین است

سلامت‌هرکسی‌رانصب‌عین‌است‌»

براین‌مطلب که‌خود عین سئوالست

فزودن‌، موجب رنج و ملال است

دگر پرسش‌، معانی و بیان بود

ز تشبیهات و از اقسام آن بود

بود سی سال کاین بحث مفصل

شدست از یاد، چون شرح مطول

قناعت شد ز ملا سعد تازی

به «‌وطواط‌» و به «‌شمس‌قیس‌» رازی

دوباره زنده کردندش افاضل

که باقی را چو خود سازند فاضل‌!

دماغ خلق را معیوب کردند

خداشان‌اجر بخشد، خوب کردند!

تماشا داشت پاسخ‌های ایشان

تقلب‌ها و الفاظ پریشان

رهم از خانه تا دارالفنون بود

همه جا آفتابم رهنمون بود

هواگرم و من لاغر پیاده

رهم از نیم فرسنگی زیاده

«‌اتل‌» در زیر پای پولداران

درشگه بی‌اثر، چون مهر یاران

درین اثنا کف پایم تول کرد

برآمد دمّل و دکتر عمل کرد

سفارش کرد کز جایت مخور جم

مده پاسخ به دعوت‌های مردم

بگفتم عذر دعوت هست آسان

بغیر از دعوت آقای مهران

که در دارالفنون مشغول کار است

همه روزه مرا در انتظار است

فزون ز اندازه غرغرکرد دکتر

ز دلسوزی تغیرکرد دکتر

تغییرهای دکتر بی‌اثر شد

کف پا نیزهرساعت بترشد

نپنداری که این حرف جفنگیست

که‌هرجا پای‌لنگی‌هست سنگیست

چه درد سر دهم‌، تا نیمهٔ تیر

کمان شد پشتم از اوراق بی‌پیر!

ز فرط کار چسبیدم به سیگار

شد از سیگار حلق‌ و معده افکار

درآمد بلعجب ضعفی روان کاه

بماند از مرگ تا من‌، اندکی راه

تبی آمد خفیف و ضعف بسیار

بلای معده باری بر سر بار

در آن حالت رفیقی از در آمد

مرا چون جان شیرین در برآمد

مرا دید از رمق چیزی نمانده

دگر از مرگ پرهیزی نمانده

بگفت این هفته می‌میری‌، فلانی

مگر از جان خود سیری فلانی‌؟

بگفتم سیر کَس از جان خود نیست

ولی مرگ اندرین اوقات بد نیست

شود راحت به مردن شخص عادی

ز نامردی و یا از نامرادی

. اگر نامرد بُد، کز پا نشیند

وگرنه روی نامردان نبیند

جوابم داد یار از روی حکمت

که بایدکرد هر دم شکر نعمت

بیا تا سوی قمصر بار بندیم

دو روزی بر بروت ری بخندیم

چو نفت‌اندود شد این طاق ادکن

هزاران شمع خاموش‌، گشت روشن

من و یاران به رخش آهنین‌پی

نشستیم و برون جستیم از ری

میان شهر تهران و قم‌، آن شب

نخوابیدیم و می‌راندیم مرکب

«‌اتل‌» سنگین و بار ما ز حد بیش

به تنها میزبان از ده عدد بیش‌ا

میان راه پنچر گشت رهوار

فرو ماندیم یک ساعت ز رفتار

سیاوش‌وش نه از آتش گذشتیم

که در آتش سمندروارگشتیم

میان قریهٔ «‌دهناد» و «‌سن‌سن‌»

قصیل طاقتم را پاک زد سن

همی تابید خورشید جفاجو

گهی ازپشت سر، گاه از بر رو

توگفتی داغ از آتش برآرند

مرا برگردن و عارض گذارند

ز باد سام‌، صحرا پر علو شد

«‌اتل‌» از شدت گرما جدو شد

به گوشت‌ خورده ریگ و باد سامش

به گوش و چشم ما آمد تمامش

ز پس خورشید و باد سام از پیش

کباب خوبش دیدم در بر خویش

سموم شوره‌زار و آفتابم

نمک پاشیدی و کردی کبابم

کبابی‌، گوشت‌ها را لخته سازد

برآتش نرم نرمک پخته سازد

چو شد پخته نمک پاشد سراسر

نهد بر خوان و بگذارد برابر

بود طباخ کاشان بی‌سرشته

نمک پاشد، کند آنگه برشته

بود در دست این طباخ رهزن

نمکدان و تنور و بادبیزن

اگر خواهی کباب آدمیزاد

ز «‌سنسن‌» عصر شو تا «‌طاهرآباد»

بدین خوبی کباب با نمک نی

دریغا یخ نی و آب خنک نی

غرض چون شد ز گرما حالتم زار

به ابراهیم گفتم کای وفادار

مگر ملزم شدیم ای یار دلخواه

که این ساعت بپیماییم این راه

بگفت آری‌! به خون‌سردی و خنده

ولی غافل ز خون گرم بنده

چو دید ابرام و بی‌تابی من را

عوض کردیم جای خویشتن را

به پشت گردنش تابید خورشید

ز پهلو باد سامش ریگ پاشید

شکسته شیشه و جای حذر نی

ز پشت و پیش جز داغ و شرر نی

شوفر را گفت در گرما چنین سیر

برای چرخ‌ها خوبست یا خیر؟

شوفر دانست کار جمله زار است

خلیل الله با آذر دچار است

بگفت از هر طرف آتش ببارد

درین گرما رزبن طاقت ندارد

رسیدیم از قضا در جو کناری

قناتی‌، آبگیری‌، بیدزاری

اتل را راند در زیر درختی

به زیر سایه آسودیم لختی

قناتی سرد و بیدی سایه‌گستر

شکنج آبدان چون جعد دلبر

دهان و بینی و چشم و سر و گوش

میان آب سرد افتاد از جوش

ولی از سوی مغرب باد نکبا

هنوز افشاندی آتش بر سر ما

کباب‌ از باد سوزان‌ گردن و روی

ولی یخ بسته دست اندر ته جوی

بهشتی بد به دوزخ چیره گشته

بهشت استاده دوزخ رد نگشته

و یا خود آتش نمرود بوده

براهیم این زمان در وی غنوده

گلستان گشته آتش زیر تابش

ولی پیدا شرار اندر هوایش

برافکندند زیلویی لب جوی

خلیل افتاده چون من روی زیلوی

بیاوردند انگور رسیده

سیاه و سرخ و زرد و تازه چیده

یکی چون دیدهٔ آهوی دشتی

یکی چون لعل حوران بهشتی

یکی چون روی عاشق روز هجران

یکی چون اشک مهجوران حیران

شوفر نیز اندران فرصت به ‌ماشین

فشاند آب خنک در جوی پایین

برستیم اندر آن ساعات معدود

به الطاف خلیل از نار نمرود

از آنجا تا به کاشان تازتازان

ز کاشان تا به قمصر نازنازان

غرض تا پشت قمصر حال این بود

که صحرا آهنین‌، باد آتشین بود

بدان گرما چنان رفت از تنم زور

که در قمصر فزرتم گشت قمصور!

بلی کار جهان دائم چنین است

زمانی آشتی‌، گاهی به کین است

جهان هر لحظه‌ای دنگش بگیرد

گهی صلح و گهی جنگش بگیرد

جهان هر دم رهی در پیش دارد

به دستی نوش و دستی نیش دارد

زمانی بر جگرها می‌زند نیش

زمانی نوشدارو می‌نهد پیش

اگر نگریزد از میدان او مرد

شود پیروز در پایان ناورد

ولی افسوس از این انسان مضطر

که عمر او کم است و صبر کمتر!