این سوره بعدد کوفیان چهل آیت است، صد و نود و نه کلمت، ششصد و پنجاه و دو حرف جمله به مکه فرو آمد باتّفاق مفسّران. و درین سوره یک آیت منسوخ است: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ‌

نسخ ذلک بقوله: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی‌» و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة القیامة شهدت انا و جبرئیل له یوم القیامة انّه کان مؤمنا بیوم القیامة و جاء و وجهه مسفر علی وجوه الخلائق یوم القیامة».

لا أُقْسِمُ لا خلاف بین النّاس انّ معناه: اقسم، و اختلفوا فی تفسیر لا فقیل: هی تأکید للقسم کقول العرب: لا و اللَّه لأفعلنّ کذا. لا و اللَّه ما فعلت کذا. و قیل: انّها صلة کقوله تعالی: لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ ای لان یعلم اهل الکتاب و قیل: هی ردّ علی منکری البعث، فانّها و ان کانت رأس السّورة فالقرآن متّصل بعضه ببعض کلّه کالسّورة الواحدة و المعنی: لیس الأمر کما قلتم: اقسم بیوم القیامة أنّکم تبعثون. قرأ الحسن و الاعرج و ابن کثیر فی روایة القوّاس عنه لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ بلا الف قبل الهمزة.

وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ علی معنی انّه اقسم بیوم القیامة و لم یقسم بالنّفس اللّوّامة. و الصّحیح انّه اقسم بهما جمیعا و لا صلة فیهما، قال الشّاعر:

ای یتقطّع. قال المغیرة بن شعبة: یقولون القیامة القیامة و انّما قیامة احدهم موته. و شهد علقمة جنازة فلمّا دفن قال: اما هذا فقد قامت قیامته و النفس اللوامة هی الّتی تلوم نفسها علی ما جنت و تأتی یوم القیامة کلّ نفس برّة او فاجرة تلوم نفسها البرّة علی ما قصّرت و لم تستکثر کقوله تعالی: یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی و الفاجرة علی ما جنت کقوله: «یا حَسْرَتی‌ عَلی‌ ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ». قال سعید ابن جبیر و عکرمة تلوم علی الخیر و الشّرّ و لا تصبر علی السّراء و الضّرّاء و قال الحسن: هی النّفس المؤمنة. قال: انّ المؤمن و اللَّه ما تراه الّا یلوم نفسه ما اردت بکلامی ما اردت بأکلتی ما اردت بحدیث نفسی و انّ الفاجر یمضی قدما لا یحاسب نفسه و لا یعاتبها.

و قال مقاتل: هی النّفس الکافرة انّ الکافر یلوم نفسه فی الآخرة علی ما فرّط فی امر اللَّه فی الدّنیا.

قوله: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ أ یظنّ الکافر ان لن نجمع عظامه عند البعث بعد ما صار رمیما. أ یظنّ ان لا نقدر علی ذلک. نزلت فی عدی بن ربیعة حلیف بنی زهرة ختن الاخنس بن شریق الثّقفی. و کان رسول اللَّه (ص) یقول: «اللّهم اکفنی جاریّ السّوء»

یعنی عدیّا و الاخنس و ذلک‌

انّ عدی بن ربیعة اتی النّبی (ص) فقال: یا محمد حدّثنی عن یوم القیامة متی یکون و کیف امره و حاله؟ فاخبره النّبی (ص) فقال: لو عاینت ذلک الیوم لم اصدّقک یا محمد و لم اومن بک او یجمع اللَّه العظام‌

فانزل اللَّه تعالی: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنی الکافر أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بعد تفرّقها و بلاها فنحییه و نبعثه بعد الموت. ذکر العظام و اراد نفسه کلّها، لانّ العظام قالب النّفس لا یستوی الخلق الّا باستوائها. و قیل: هو خارج علی قول المنکر او یجمع اللَّه العظام کقوله: «قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ: بَلی‌ قادِرِینَ ای نقدر استقبال صرف الی الحال و المعنی: بلی نقدر علی جمع عظامه و علی ما هو اعظم من ذلک و هو أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ فنجعل اصابع یدیه و رجلیه شیئا واحدا کخفّ البعیر او کحافر الحمار فلا یمکنه ان یعمل بها شیئا و لکنّا فرقنا اصابعه حتّی یأخذ بها ما شاء و یقبض اذا شاء و یبسط اذا شاء فحسّنّا خلقه. هذا قول عامة المفسّرین و قال الزجاج و ابن قتیبة: معناه ظنّ الکافر انّا لا نقدر علی جمع عظامه بلی نقدر ان نعبد السّلامیات علی صغرها فنؤلّف بینها حتّی نسوّی البنان فمن قدر علی جمع صغار العظام فهو علی جمع کبارها اقدر.

بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ یقول تعالی ذکره: ما یجهل ابن آدم ان ربه قادر علی جمع عظامه بعد الموت و لکنه یرید ان یفجر امامه‌ای یمضی قدما قدما فی معاصی اللَّه راکبا رأسه لا ینزع عنها و لا یتوب. این مردم نه از آنست که نمی‌داند که اللَّه قادرست که مرده زنده کند، لکن میخواهد که بباطل و معصیت سر درنهد، همیشه در ناپسند می‌رود روی نهاده چنان که میآید و هر چه آید و هر جای که رسد بی هیچ واگشتن. و قیل: یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ لیقدّم الذّنب و یؤخّر التّوبة، یقول: سوف اتوب، حتّی یأتیه الموت علی شرّ احواله و اسوأ اعماله. میخواهد این مردم که همه گناه فرا پیش دارد و توبه وا پس میدارد، همیشه توبه در تأخیر مینهد و وعده میدهد که: سوف اتوب، تا ناگاه مرگ آید و او بر سر معصیت بر بتر حالی و زشتر عملی.

و قیل: لِیَفْجُرَ أَمامَهُ ای لیکذّب بما امامه من البعث و الحساب یقال للکاذب و المکذّب فاجر. قال الشّاعر: «اغفر له اللّهم ان کان فجر». ای کذب.

میخواهد این مردم که هر چه فرا پیش است از بعث و نشور و حساب و جمله احوال رستاخیز دروغ شمرد. و قال الضحاک: هو الآمل یأمل. و یقول اعیش من الدّنیا کذا و کذا و لا یذکر الموت.

یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ اخذ «ایّان» من این فاذا شدّدت و زید فیها الالف وضعت موضع متی، ای متی تکون السّاعة؟ و متی یکون البعث؟ یسأله استبعادا و استهزاء و تکذیبا به. قال اللَّه تعالی: فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ بکسر الرّاء علی معنی فزع و تحیّر و قرأ نافع بفتح الرّاء من البریق ای شخص بصره عند النّزع و وقوع الهول به حتّی لا یکاد یطرف و قال الکلبی: عند رؤیة جهنّم برق ابصار الکفّار و فی هذا جواب هذا السّائل ای انّما تکون السّاعة اذا برق البصر.

وَ خَسَفَ الْقَمَرُ اظلم و ذهب ضوءه.

وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ای جمعا فی ذهاب ضوءهما. و قیل: یجمعان کانّهما ثوران عقیران ثمّ یقذفان فی البحر فیکون نار اللَّه الکبری. و قال علی (ع) و ابن عباس: یجعلان فی نور الحجب. و قیل: یکوّران من قوله: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ و لم یقل: جمعت الشّمس لانّ معناه: جمع بینهما و قیل: المراد بهما اللّیل و النّهار فکنی عن النّهار بآیته و عن اللّیل بآیته. باین قول معنی آنست که کافر را بوقت جان کندن چشم وی در چشم خانه خیره بماند و ماه در چشم وی تاریک گردد و روز و شب او را یکسان نماید.

یَقُولُ الْإِنْسانُ ای الکافر یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ ای المهرب لشدّة ما یراه من العقوبة.

کَلَّا ردع عن تمنّی الفرار لا وَزَرَ ای لا حصن و لا حرز، و الوزر ما لجاء الیه الانسان من ملجاء او منجی او جبل.

إِلی‌ رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ

ای المنتهی اذا جعلته مصدرا کقوله: و انّ الی ربّک المنتهی. انّ الی ربّک الرّجعی و ان جعلته مکانا فالجنّة و النّار، ای لا ینزل احدا منزلة الّا اللَّه.

یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ

قال ابن مسعود و ابن عباس: بما قدّم قبل موته من عمل صالح و سیّئ و اخّر بعد موته من سنّة حسنة او سیّئة یعمل بها، و فی روایة عطیّة عن ابن عباس: بما قدّم من المعصیة و اخّر من الطّاعة. و قیل: بما قدّم من الذّنب و اخّر من التّوبة. و قیل: بما قدّم من ماله لنفسه و ما اخّر منه لورثته. و قیل: ما قدّم لدنیاه و ما اخّر لآخرته و هو مسئول عن الجمیع لانّ اللّفظ عامّ. و فی الحدیث الصّحیح: «ما منکم من احد الّا سیکلّمه ربّه لیس بینه و بینه ترجمان و حجاب یحجبه فینظر ایمن منه فلا یری الّا ما قدّم من عمله و ینظر اشأم منه فلا یری الّا ما قدّم و ینظر بین یدیه فلا یری الّا النّار تلقاء وجهه فاتّقوا النّار و لو بشقّ تمرة.

بَلِ الْإِنْسانُ عَلی‌ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ

ای هو علی نفسه بصیر بعمله شاهد علی نفسه.

و التّاء دخلت للمبالغة کما یقال: رجل نسّابة و علامة. و قیل: معناه علی نفسه عین بصیرة فحذف الموصوف و اثبتت الصّفة. و قیل: علی نفسه ذو بصیرة فحذف المضاف، ای یعلم انّه فی الدّنیا جاحد کافر مذنب مسی‌ء و فی الآخرة یعلم انّه ایّ شی‌ء فعل و ان اعتذر. میگوید: آدمی بخود سخت داناست و از خود سخت آگاه است، میداند که در دنیا کافر و جاحد و بدکردار بوده و در عقبی میداند که چه آورده از فعل بد.

وَ لَوْ أَلْقی‌ مَعاذِیرَهُ‌ و اگر چه خود را حجّت میآرد و عذر باطل میسازد.

و گفته‌اند: معاذیر جمع معذار است. و المعذار: السّتر، لغة حمیریّة. یعنی آدمی خود را نیک شناسد و هر چند که پیش خویش می‌ورایستد و پرده فریب بر چشم خویش افکند. و گفته‌اند: و او زیادتست. المعنی. عَلی‌ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی‌ مَعاذِیرَهُ‌ یعنی: این مردم در خویشتن نیک داند، اگر بهانه بیفکند و عذر باطل بگذارد و پرده فریب از پیش خویش بیفکند. قیل: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی‌ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ

ای علی نفسه من نفسه رقباء یرقبونه بعمله و یشهدون علیه به و هی سمعه و بصره و یداه و رجلاه و جمیع جوارحه، کقوله: یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ... الآیة.

وَ لَوْ أَلْقی‌ مَعاذِیرَهُ‌ ای یشهد علیه الشّاهد و لو اعتذر و ادلی بکلّ حجّة و عذر فلا ینفعه ذلک، فله من نفسه شهود و حجّة. میگوید: این آدمی بر وی رقیبی است و نگهبانی بس بینا و آگاه تا گوش بوی میدارد و فردا بر وی گواه بود، اگر چه عذر باطل آرد و گوید: «إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» این عذر او را سود ندارد و عذاب از وی باز ندارد. کقوله: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ». و قیل: وَ لَوْ أَلْقی‌ مَعاذِیرَهُ‌

ای و لو اسبل السّتر لیخفی ما یعمل فانّ نفسه شاهدة علیه. و قیل: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی‌ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ ای من یبصر امره یعنی الملکین الکاتبین، کقوله: «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ». قوله: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ‌ ای لا تحرّک بالقرآن لسانک استعجالا بتلقّنه. کان جبرئیل (ع) یقرأ علیه القرآن فیقرأه رسول اللَّه (ص) معه مخافة ان لا ینفلت منه و کان یناله منه شدّة فنهاه اللَّه عن ذلک. و قال: إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ‌ ای جمعه فی قلبک لتقرأه بلسانک.

فَإِذا قَرَأْناهُ‌ ای اذا جمعناه فی قلبک. و قیل: اذا قرأه جبرئیل و اضافه الی نفسه علی جهة التّخصیص فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ‌

ای اتّبع قرآنه، ای اذا فرغ جبرئیل من قراءته فاقرأ انت علی اثره.

ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ هذا مردود علی الکلام الاوّل، انّ علینا جمعه و قرآنه، ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ ای علینا ان نبیّن لک احکامه من الحلال و الحرام و نبیّن لک معناه اذا حفظته. و قال الحسن: انّ علینا ان نجزی به یوم القیامة علی ما قلنا فی الدّنیا من الوعد و الوعید و القرآن مصدر کالرّجحان و الغفران، تقول: قرأت قراءة و قرآنا و کان رسول اللَّه (ص) بعد نزول هذه الآیة اذا اتاه جبرئیل اطرق فاذا ذهب قراه کما وعده اللَّه عزّ و جلّ. و قیل: هذا خطاب للعبد یوم القیامة و الهاء تعود الی کتاب العبد، ای لا تعجل فانّ علینا ان نجمع افعالک فی صحیفتک و قد فعل و علینا ان نقرأ علیک کتابک.

فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ‌ هل غادر شیئا او احتوی علی زیادة ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ اظهار جزاء علیه.

«کَلَّا» افتتاح کلام بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ قرأ اهل المدینة و الکوفة تحبّون و تذرون بالتّاء فیهما و قرأ الآخرون بالیاء، ای یختارون الدّنیا علی العقبی و یعملون لها، یعنی کفّار مکة. و من قرأ بالتّاء، فعلی تقدیر قل لهم یا محمد تحبّون الدّنیا و شهواتها و تذرون الدّار الآخرة و نعیمها.

وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ یعنی: یوم القیامة، «ناضرة» ناعمة مشرقة حسنة نضرت بنعیم الجنّة. قال مقاتل: بیض یعلوها النّور، یقال: نضر وجهه ینضر نضرة و نضارة. قال اللَّه تعالی: تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ إِلی‌ رَبِّها ناظِرَةٌ. قال ابن عباس: تنظر الی ربّها عیانا بلا حجاب. قال الحسن: تنظر الی الخالق و حقّ لها ان تنظر و هی تنظر الی الخالق‌

روی عن ابن عمر قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ ادنی اهل الجنّة منزلة لمن ینظر الی خزّانه و ازواجه و سرره و نعیمه، و خدمه مسیرة الف سنة و اکرمهم علی اللَّه لمن ینظر الی وجهه تبارک و تعالی. غدوة و عشیّة». ثمّ قرأ رسول اللَّه (ص) وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی‌ رَبِّها ناظِرَةٌ.

و عن جابر قال: قال رسول اللَّه (ص): «یتجلّی ربّنا عزّ و جلّ حتّی ینظروا الی وجهه فیخرّون له سجّدا، فیقول: ارفعوا رؤسکم فلیس هذا بیوم عبادة.

و عن عمّار بن یاسر قال: کان من دعاء النّبی (ص) «اسألک النّظر الی وجهک و الشّوق الی لقائک فی غیر ضرّاء مضرّة و لا فتنة مضلّة».

و قال اهل العلم: النّظر اذا قرن بالوجه و عدّی بحرف الجرّ و هو الی لم یعقل منه الّا الرّؤیة و العیان.

وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ عابسة، کالحة، کریهة.

«تَظُنُّ» ای یتیقّن أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ داهیه عظیمة من العذاب و الفاقرة الدّاهیة العظیمة و «الأمر الشّدید الّذی یکسر فقار الظّهر و منه سمّی الفقر فقرا لانّه یکسر الفقار لشدّته. قال ابن زید: هی دخول النّار. و قال الکلبی: هی ان تحجب عن رؤیة الرّبّ عزّ و جلّ.

«کَلَّا» افتتاح کلام إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ ای بلغت الرّوح عند الموت الی التّراقی، کنی عنها و لم یتقدّم ذکرها لانّ الآیة تدلّ علیها. و التّراقی جمع ترقوه و هی العظم المشرف علی الصّدر و هما ترقوتان.

وَ قِیلَ مَنْ راقٍ‌ ای یقول اهله هل من راق یرقیه و هل من طبیب یداویه، مشتقّ من الرّقیة. و قیل: انّ ملائکة الرّحمة و ملائکة العذاب اذا اجتمعوا، یقول بعضهم لبعض من الّذی یرقی بروحه أ ملائکة الرّحمة ام ملائکة العذاب. مشتقّ من الرّقی.

وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ ای و تیقّن انّه مفارق للدّنیا.

روی انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ العبد لیعالج کرب الموت و سکراته و انّ مفاصله یسلم بعضها علی بعض یقول علیک السّلام تفارقنی و افارقک الی یوم القیامة».

قوله: وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ ای التصقت احدیهما بالآخری عند الموت.

قال قتادة: أ ما رأته اذا ضرب برجله رجله الأخری، و قال الحسن: هما ساقاه اذا التفّتا فی الکفن و قیل: ماتت رجلاه فلم تحملاه الی شی‌ء و کان علیهما جوّالا، و قیل: کنی عن شدّة الأمر بالسّاق ای اتاه اوّل شدّة امر الآخرة و آخر شدّة امر الدّنیا، فالنّاس یجهزون جسده و الملائکة یجهزون روحه فاجتمع علیه أمران شدیدان.

و قال ابن عطاء: اجتمع علیه شدّة مفارقة الوطن من الدّنیا و الاهل و الولد و شدّة القدوم علی ربّه عزّ و جلّ، لا یدری بماذا یقدم علیه لذلک. قال عثمان: ما رأیت منظرا الّا و القبر افظع منه لانّه آخر منازل الدّنیا و اوّل منازل الآخرة. و قال یحیی بن معاذ: اذا دخل المیّت القبر قام علی شفیر قبره اربعة املاک و احد عند رأسه و الثّانی عند رجله. و الثّالث عن یمینه و الرّابع عن یساره، فیقول الّذی عند رأسه: یا بن آدم ارفضّت الآجال و انضیت الآمال، ارفضّت، ای تفرّقت و انضیت، ای هزلت و یقول الّذی عن یمینه: ذهبت الاموال و بقیت الاعمال و یقول الّذی عن یساره: ذهب الاشغال و بقی الوبال و یقول الّذی عند رجلیه: طوبی لک ان کان کسبک من الحلال و کنت مشتغلا بخدمة ذی الجلال.

إِلی‌ رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ ای مرجع العباد الی حیث امر اللَّه امّا الی جنّة و امّا الی نار و امّا الی علیّین و امّا الی سجّین، و قیل: تسوق الملائکة روحه الی حیث امرهم اللَّه.

فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی نزلت فی ابی جهل و لا بمعنی لم، ای لم یصدّق بکتاب اللَّه و لا بنبیّه و لم یصل للَّه عبادة، و قیل: هو من التّصدّق. و قال الحسن: هو من الصّدقة و حسن دخول لا علی الماضی تکراره، کما تقول: لا قام و لا قعد و قلّما تقول العرب لا وحدها حتّی تتبعها اخری تقول: لا زید فی الدّار و لا عمرو.

وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ای کذّب باللّه و اعرض عن الایمان و الطّاعة له.

ثُمَّ ذَهَبَ إِلی‌ أَهْلِهِ یَتَمَطَّی ای مضی یتبختر و یختال فی مشیه حین وعظه النّبی (ص) بالقرآن. یتمطّی اصله یتمطّط ای یتمدّد و المطّ هو المدّ و یقال: اصله من المطا، ای یلوی مطاه تبخترا و فی الخبر اذا مشیتم المطیطاء یعنی التّبختر و الخیلاء و خدمتکم فارس و الرّوم فقد اقتربت السّاعة.

قوله: أَوْلی‌ لَکَ فَأَوْلی‌ هی کلمة تهدید و وعید یقال للمشرف علی الهلکة، روی انّ رسول اللَّه (ص) لقی ابا جهل فاخذ ببعض جسده و قال له: أَوْلی‌ لَکَ فَأَوْلی‌ فنزل به القرآن‌

و روی انّ ابا جهل قال: أ تخوّفنی یا محمد؟ و اللَّه ما تستطیع انت و لا ربّک ان تفعلا بی شیئا و انّی لا عزّ من مشی بین جبلیها فلمّا کان یوم بدر صرعه اللَّه شرّ مصرع و قتله اسوأ قتل، اقصعه ابنا عفراء، و اجهز علیه ابن مسعود

و کان نبیّ اللَّه (ص) یقول: «انّ لکلّ امّة فرعونا و انّ فرعون هذه الامّة ابو جهل».

و اصل الکلمة من الولی و هو القرب تأویله ما ربحک ما تکره فاحذره، و التّکرار تأکید للوعید و قیل: معناه انّک اجدر بهذا العذاب و احقّ و اولی، یقال للرّجل یصیبه مکروه و یستوجبه. و قیل: معناه الویل لک حین تحیی و الویل لک حین تموت و الویل لک حین تبعث و الویل لک حین تدخل النّار. قالت الخنساء:

أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنی ابا جهل أَنْ یُتْرَکَ سُدیً ای مهملا لا یؤمر و لا ینهی و لا یبعث و لا یجازی بعمله، و قیل: أ یظنّ انّه لا یعاقب علی معاصیه و کفره و ایذاء الرّسول (ص) و المؤمنین، و قال الحسن: یُتْرَکَ سُدیً ای سرمدا فی الدّنیا دائما لا یموت. الاسداء: من الاضداد. یقال اسدی الیّ معروفا و فی الخبر من اسدی الیه معروف فلیکافئه فان لم یستطع فلیشکره. و تقول: اسدیت حاجتی و شدّیتها، ای اهملتها و لم تقضها.

أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی‌ ای یصبّ فی الرّحم. قرأ ابو عمرو و حفص و یعقوب بالیاء لاجل المنیّ و قرأ الآخرون بالتّاء لاجل النّطفة.

ثُمَّ کانَ عَلَقَةً ای صار المنیّ قطعة دم جامد بعد اربعین یوما. فَخَلَقَ فَسَوَّی خلقه فی الرّحم فجعل منه الزّوجین، ای خلق من مائه اولادا ذکورا و اناثا، أَ لَیْسَ ذلِکَ الّذی فعل هذا بِقادِرٍ عَلی‌ أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی‌.

روی: انّ رسول اللَّه (ص) کان یقول عند قراءة هذه الآیة: بلی و اللَّه بلی و اللَّه.

و روی عن ابن عباس قال: من قرأ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی اماما کان او غیره، فلیقل: سبحان ربّی الاعلی. و من قرأ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ فاذا انتهی آخرها، فلیقل: سبحانک اللّهم و بلی اماما کان او غیره. و عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ منکم وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ فانتهی الی آخرها «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ» فلیقل: بلی و انا علی ذلک من الشّاهدین. و من قرأ: لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ فانتهی الی أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی‌ أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی‌ فلیقل: سبحانک بلی و من قرأ: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فبلغ «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» فلیقل: «آمنّا باللّه».