ز مرگ مریم، اینک سه روز بگذشته

سر مزار وی، آن پیرمرد سرگشته:

نشسته رخ به سر زانوان خود هشته

من از سیاحت بالای کوه برگشته

(من): خدات صبر دهد زین مصیبت عظمی:

حقیقتا که دلم سوخت، از برای شما

(پیرمرد): مگر به گوش شما هم رسیده قصهٔ ما!

(من): شنیده‌ام گل عمر تو چیده‌اند، خدا:

(پیرمرد):درون خاک، مرا دختری جوان افتاد

برای آنکه جوانی شود دو روزی شاد!

(من): بر آن جوانکِ ناپاک‌روح لعنت باد،

خدای داند هرگه از او نمایم یاد:

بشر مگوی، بر این نسل فاسد میمون

بشر نه! افعی بادست و پاست این دد دون!

هزار مرتبه گفتم که تف بر این گردون

ببین به شکل بنی آدم آمدست برون!

(پیرمرد): تو ز آن جوان شده‌ای دشمن بشر، او کیست؟

بشر هزار برابر بتر بُوَد او چیست؟

از او بترها دیدم من، اینکه چیزی نیست!

برای ذم بشر: سرگذشت من کافی‌ست!

نشستم و بنمود، او شروع بر اظهار:

(پیرمرد): من اهل کرمان بودم در آن خجسته دیار

قرین عزت بودم، نه همچو اکنون خوار

که شغل دولتی‌ام بود و دولتِ بسیار

هزار و سیصد و هجده ز جانب تهران

بشد جوانک جلفی، حکومت کرمان

مرا که سابقه‌ها بُد به خدمتِ دیوان

معاونت بسپرد او به موجب فرمان

پس از دو ماهی، روزی به شوخی و خنده

بگفت: خانمکی خواهم از تو زیبنده!

برو بجوی که جوینده است یابنده

بگفتمش که خود این کار، ناید از بنده!

قسم به مردی من مردم و نه نامردم

به آبروی در این شهر زندگی کردم

جواب داد که قربان مردمی گردم

من این سخن پی شوخی به پیش آوردم

چو دید آب ز من، گرم می‌نشاید کرد

میانه‌اش پس از آن روز، گشت با من سرد

پس از دو روزی، روزی بهانه‌ای آورد

مرا بداد فکندند سخت و تا می‌خورد

نمود مُنفَصِلَم از مشاغلِ دیوان

برای من نه دگر، رتبه ماند و نی عنوان

ببین شرافت و مردانگی، در این دوران

گذشته زآن که ندارد ثمر، دهد خُسران!

به شهر کرمان، بدنام مرده‌شویی بود

که بین مرده‌شوان شسته آبرویی بود

کریه‌منظر و رسوا و زشت‌خویی بود

خلاصه آدم بی‌شرم و چشم و رویی بود

حکومت آنچه به من گفت، گفتمش بی‌جاست

که این عمل نه سزاوار مردمان خداست

به او چو گفت: تو گویی که از خدا می‌خواست

جواب داد که البتّه این وظیفهٔ ماست!

برفت زود، در آغاز دخترش را برد

چو سرد گشت از او، رفت خواهرش را برد

برای آخر سر نیز همسرش را برد

چو خسته گشت ز زن‌ها، برادرش را برد!

بدین وسیله بر حکمران مُقَرَّب شد

رفیق و روز و هم‌آهنگ خلوت شب شد

به شغل دولتی آن مرده‌شو، مُجَرَّب شد

خلاصه صاحب عنوان و شغل و منصب شد

به آن سیاه‌دل، از بس که خلق رو دادند

پس از دو ماه، مقام مرا بدو دادند

زمام مردم کرمان، به مرده‌شو دادند

تعارفات بر او از هزار سو دادند

ز من شنو که چه سان سخت شد به من دنیا

زنم ز گُرسَنِگی داد عمرِ خود به شما

نبود هیچ به جز خاک، فرشِ خانهٔ ما

به جز گرسنگی و حسرت و غم و سرما

پس از سه سال که بودم به سختی و ذلت

شنیده شد که به تهران گروهی از ملت

بخواستند عدالت‌سرایی از دولت

چو در مذلت من، ظلم گشته بد علت

فتادم از پی غوغا و انجمن‌سازی

به شب کمیته و هر روز پارتی‌بازی

همیشه نامهٔ شب؛ بهر حاکم‌اندازی

در این طریق نمودم ز بس که جانبازی

مرا بخواست پس، آن مرده‌شوی بی‌سر و پا

به من بگفت که مشروطه کی شود اجرا؟

چه حکم شاه در ایران‌زمین چه حکم خدا

مده تو گوش بر این حرف‌های پا به هوا!

عوض نکردم، آیین خویشتن باری

ز بس نمودم، در عزم خویش پاداری

شبانه عاقبت آن مرده‌شوی ادباری

برون نمود ز کرمان مرا به صد خواری

من و دو تن پسرم، شب پیاده از کرمان

برون شدیم زمستان سخت یخبندان

نه توشه‌ای و نه روپوش، مُفلِس و عُریان

چه گویمت که چه بر ما گذشت از بوران

چو ماجرای مرا، اهل شهر بشنفتند

تمام مردم مشروطه‌خواه آشفتند

چو میهمان عزیزی، مرا پذیرفتند

چرا که مردم آن روزه، راست می‌گفتند

بدون سابقه و آشناییِ روشن

به این دلیل که مشروطه‌خواه هستم من

یکی اِعانه به من داد و آن دگر مَسکَن

خلاصه آخر از آن مردمان گرفتم زن

درست روزی، کآن شهریار اعلان داد

یگانه دختر ناکام من، ز مادر زاد

تمام مردم، دلشاد مرگ استبداد

من از دو مسئله خوشحال و خرم و دلشاد

سپس چو دورهٔ فرزند شه مظفر شد

تو خویش دانی، اوضاع طور دیگر شد

میان خلق و شه، ایجاد کین و کیفر شد

به توپ بستن مجلس، قضیه منجر شد

دوباره سلطنتِ خودسری، بشد اعلان

مرا که بیم خطر بود، اندر آن دوران

بر آن شدم که به شهری روم شوم پنهان

شدم ز نائین بیرون، به جانب تهران

به ری رسیدم و پنهان شدم، دو روزی چند

ولی چه فایده، آخر فتادم اندر بند

پلیس مخفی آمد به محبسم افکند!

چه محبسی که هوایی نداشت غیر از گند

دو هفته بر من در آن سیاه‌چال گذشت

در آن دو هفته چه گویم به من چه حال گذشت؟

دو هفته مثل دو هفتصد هزار سال گذشت

پس از دو هفته از آنجا یک از رِجال گذشت

یکی دو ماه ز بعد خلاصی‌ام دوران

دگر نماند بدان سان و گشت دیگرسان

که رفته رفته شورش فتاد در جریان

نویدِ نهضتِ ستارخان و باقرخان

به خاصه آنکه خبرها، رسید از گیلان

ز وضع شورش و از قتل آقابالاخان

فتاد غلغله در شهر و حومهٔ تهران

که عن‌قریب به شَه می‌شود چنین و چنان

سپس من و پسرانم چو این چنین دیدیم

بدان لحاظ که مشروطه می‌پرستیدیم

به سوی رشت، شبانه روانه گردیدیم

چهار پنج شبی، بین راه خوابیدیم

ز جیب خویش خریدیم اسب و زین و تفنگ

قبول زر ننمودیم از کمیتهٔ جنگ

که زر گرفتن، بهر عقیده باشد ننگ

خلاصه آنکه، پس از مشق‌های رنگارنگ

همین که گشت به قزوین صدای تیر بلند

دو تن جوان من، اول به روی خاک افکند!

یکی از ایشان به روی سینه‌ام جان کند

زدند نزد پدر غوطه آن دو تن فرزند!

ولیک با همه حس و مهر اولادی

چو طفلکانم دادند جان در آن وادی

به طیب خاطر گفتم: فدای آزادی

مرا بُد از پی مشروطه، عشق فرهادی

چو دور ری، بنمودند شهسواری‌ها

مجاهدین و سپهدار و بختیاری‌ها

گرفت خاتمه، عمر سیاه‌کاری‌ها

وزیر خائن بگریخت با فراری‌ها

بشد سپهدار اول، وزیر صدر پناه

دوباره خلوتیان مظفرالدین شاه

شدند مصدرِ کار و مُقَرَّبِ درگاه

یکی وزیر شد و آن دگر رئیسِ سپاه

منی که کنده بُدم، جان به پای مشروطه

ز پا فتاده بُدم، از برای مشروطه

بشد دو میوهٔ عمرم، فدای مشروطه

عریضه دادم بر اولیای مشروطه

سپس برفتم، هر روز هیئت وزرا

جواب نامهٔ خود را نمودم استدعا

ز بعد شش مَه، هر روز وعدهٔ فردا

چنین نوشت سپهدار، عرض حال شما:

«هنوز اول عشق است اضطراب مکن

«تو هم به مطلب خود می‌رسی شتاب مکن»

ز من اگر شنوی، خویش را خراب مکن

ز انقلاب تقاضای نان و آب مکن

شد این سخن به دل من چو خنجرِ کاری

برای اینکه پس از آن همه فداکاری

روا نبود، کنم فکر کار بازاری

چه خواستم من ازین انقلاب ادباری

زنم برای من، از بس که غصه خورد همی

پس از سه مَه تب لازم گرفت و مُرد همی

یگانه دختر خود را به من سپرد همی

همان هم آخر، از دست من ببرد همی

دگر نمودم، از آنگاه فکر دهقانی

شدم دگر من، از آن دم به بعد شمرانی

به من گذشت در اینجا، همان که می‌دانی

غرض قناعت کردم به شغل بستانی

چه گویمت من ازین انقلابِ بدبنیاد!

که شد وسیله‌ای از بهر دسته‌ای شیّاد!

چه مردمان خرابی، شدند از آن آباد!

گر انقلاب بُد این، زنده باد استبداد

ز بعد آن همه زحمت، مرا در این پیری

شد از نتیجهٔ این انقلابِ تزویری

نصیب بیل زدن، روزی از زمین گیری

پی نکوهش این انقلاب اکبیری

چو توپ بست محمدعلی شَهِ منفور

به کاخ مجلس و رو گشت ملتی مقهور

به شهر کرمان آن مرده‌شوی بد مأمور

بسی ز ملتیان زنده زنده کرد به گور

همین که دید شه از تخت گشت افکنده

هزار مرتبه مشروطه‌تر شد از بنده!

ز بس که گفت که مشروطه باد پاینده

فلان دوله شد، آن دل ز آبرو کنده!

چو صحبت از لقب او بشد کشیدم آه

(من) شناختم چه کس است آن پلیدِ نامه‌سیاه

عجب که خواندم در نامه‌ای تَجَدُّدخواه

«فلان که هست ز اشراف جدی و آگاه!

(پیرمرد): مگر که ذهن تو از این محیط بیگانه است

گمان مدار که این مرده‌شوی یک دانه است؟

عمو! تمام ادارات، مرده‌شو‌خانه است

وزین ره است که این کهنه‌مُلک ویرانه است

برو به مالیه تا آنکه چیزها بینی

برو به نظمیه تا آنکه چیزها بینی

برو به عدلیه تا بی‌تمیزها بینی

که مرده‌شوها در پشت میزها بینی

به پشت میز کس ار مرده‌شو نباشد نیست!

کسی که با او هم رنگ و بو نباشد نیست!

کسی که همسر و همکار او نباشد نیست!

کسی که بی‌شرف و آبرو نباشد نیست!

چرا نگردد آیین مرده‌شویی باب؟

چو نیست هیچ درین مملکت حساب و کتاب!

کدام دوره تو دیدی که این رِجالِ خراب

پی محاکمه دعوت شوند پای حساب؟

در این زمانه، هر آن کس گذشت از انصاف

ز هیچ بی‌شرفی، می‌نکرد استنکاف

شرف ورا شود آنگاه کمترین اوصاف

ازین ره است که آن مرده‌شو شد از اشراف

چرا نباید این مملکت ذلیل شود

در انقلاب «سپهدار» چون دخیل شود

رِجالِ دورهٔ او هم از این قبیل شود!

یقین بدان تو که این مرده‌شو وکیل شود

شود زمانی ار این مرده‌شوی از وزرا!

عجب مدار ز دیوانه‌بازیِ دنیا!

که این زمانهٔ نااصل و دَهرِ بی‌سر و پا!

زمان موسی، گوساله را نمود خدا!!

به چشم عشقی دنیا چنان نماید پست

که هرزه‌بازیِ شش‌ساله طفلِ دائم‌مست

به چشم پیر حکیمی رسانده سال به شصت

به اعتقاد من: این کائنات بازیچه است

(من):کنون که گشت مُبَرهَن به من که حال تو چیست

به عمر سِفله، از این بیش اتصال تو چیست؟

دگر ز ماندن در این جهان، خیال تو چیست

به قول مردم امروزه، ایدآل تو چیست؟

(پیرمرد): کنون که دم زدی از ایدآل، گویم راست:

برای من دگر اینگونه زندگی بی‌جاست!

که گر بمیرم امروز، بهتر از فرداست

مرا ولیک یکی ایدآل در دنیاست

مراست مدّ نظر، مقصدی که مستورش

مدام دارم و سازم برِ تو مذکورش

همین که خواست بگوید که چیست منظورش

بگشت مُنقَلِب، آن سان دو چشم پرنورش

زبان میان دهانش، به جنبش آمد چون

زبان نبود بُد آن سرخ گوشت، بیرقِ خون

بشد سپس سخنانی، از آن دهان بیرون

که دیدم آتیهٔ سرزمینِ افریدون:

ز ایدآل خود او چیزها نمود اظهار

از آن میان بشد این جمله‌ها بسی تکرار:

در این محیط چو من بی‌نوا بُوَد بسیار!

که دیده‌اند، چو من ظلم و زور و رنج و فشار

به غیر من چه بسا کس که مرده‌شو دارد؟

که تیره‌بختیِ خود را، همه از او دارد

تو هر که را که ببینی، یک آرزو دارد:

به این خوش است که دنیا هزار رو دارد

چه خوب روزی آن روز، روز کشتار است

گر آن زمان برسد، مرده‌شوی بسیار است

حوالهٔ همهٔ این رِجال، بر دار است

برای خائن، چوب و طناب در کار است

تمامِ مملکت آن روز زیر و رو گردد

که قهر ملت با ظلم روبه‌رو گردد

به خائنین زمین، آسمان عَدو گردد

زمان کشتن افواجِ مرده‌شو گردد

وزیر عدلیه‌ها، بر فراز دار روند

رئیس نظمیه‌ها، سوی آن دیار روند

کفیل مالیه‌ها، زنده در مزار روند

وزیر خارجه‌ها، از جهان کنار روند

بساط بی‌شرفی، ز آن سپس خورَد بر هم

رسد به کیفر خود، نیز قاتلِ مریم

سپس چو گشت خریدار مرده‌شویان کم

دگر نماند در این ملک از این قبیل آدم

دگر در آنکه وجدان‌کشی هنر نبود

شرف به اشرفی و سکه‌های زر نبود

شرف به دزدیِ کف‌رنجِ رنجبر نبود

شرف به داشتن قصر معتبر نبود

همی نگردد، آباد این محیط خراب

اگر نگردد از خون خائنین سیراب

گمان مدار که این حرف‌هاست، نقش بر آب

یقین بدان تو که تعبیر می‌شود این خواب

گرفتم آنکه نباشد مرا، از این پس زیست

بماند از من این فکر، پس مرا غم چیست؟

چرا که فکر من صدمه دیده‌ای مُسری‌ست

چو گشت مسری فکری، زمانه ول‌کن نیست