قوله تعالی یا أیها الذین آمنوا إذا قیل لکم تفسحوا فی المجالس الآیة مقاتل گفت سبب نزول این آیه آن بود که اصحاب رسول در مجلسها که رسول ص حاضر بودی هر یکی از ایشان می شتافتند تا نشست وی برسول نزدیکتر بودی و باین معنی منافست میان ایشان رفتی وقتی رسول خدا در صفه نشسته بود و جایگه بس تنگ بود و جمعی مهاجر و انصار که نه بدریان بودند حاضر آمده و بقرب رسول جای گرفته پس قومی بدریان بآخر رسیدند و جای نشست نیافتند برابر رسول ایستاده منتظران که تا ایشان را جای دهند کس ایشان را جای نداد

رسول ص اهل بدر را همیشه گرامی داشتی و ایشان را نواخت کردی رسول چند کس را گفت از آن نشستگان قم یا فلان قم یا فلان قومی را از ایشان برانگیخت و اهل بدر را بجای ایشان نشاند آن قوم را بر روی کراهیت پدید آمده و قومی منافقان بیهوده سخن در گرفتند که این نه عدلست که وی کرد سابقان را برانگیخت و لاحقان را بجای ایشان نشاند در آن حال جبرییل آمد و این آیه آورد رسول خدا ص بر قوم خواند و بعد از آن بهر مجلس که نشستند چون دیگری در آمدی جای بر وی فراخ داشتندی ابن عباس گفت در شأن ثابت بن قیس بن شماس فرو آمد که در مجلس رسول ص آمد و مجلس غاص بود و جایگه تنگ پای بر سر جمع می نهاد و می گفت توسعوا و تفسحوا تا نزدیک رسول ص رسید آخر آن یکی مرد که نزدیک رسول نشسته بود او را جای نداد و نجنبید رب العالمین در شأن آن مرد این آیه فرو فرستاد

حسن گفت این آیه در غزا فرو آمد در مجالس حرب و قتال همانست که جای دیگر گفت تبوی المؤمنین مقاعد للقتال و کانوا لشدة رغبتهم فی الجهاد یتزاحمون علی الصف الاول و یقول بعضهم لبعض توسعوا الی لنلقی العدو و نصیب الشهادة فلا یوسعون له رغبة منهم فی الجهاد و الشهادة فانزل الله تعالی هذه الآیة و قیل ان رجلا من الفقراء دخل المسجد فاراد ان یجلس بجنب احد من الاغنیاء فلما قرب منه قبض الغنی ثوبه الیه فرأی رسول الله ص ذلک فقال للغنی أ خشیت ان تعدیه غناک او یعدیک فقره

روی عن نافع عن ابن عمر قال قال رسول الله ص لا یقیمن احدکم الرجل من مجلسه ثم یخلفه فیه و لکن تفسحوا و توسعوا

و فی روایة جابر بن عبد الله ان النبی ص قال لا یقیمن احدکم اخاه یوم الجمعة و لکن لیقل افسحوا

التفسح التوسع یقال انت فی فسحة من دینک ای فی سعة و رخصة و فلان فسیح الخلق ای واسع الخلق و قال الشاعر ...

... و إذا قیل انشزوا فانشزوا قرأ اهل المدینة و الشام و عاصم بضم الشینین و قرأ الآخرون بکسرهما و هما لغتان و المعنی اذا قیل لکم ارتفعوا عن مواضعکم و تحرکوا حتی توسعوا لاخوانکم فافعلوا و قال عکرمة و الضحاک کان رجال یتثاقلون عن الصلاة اذا نودی لها فقیل لهم انهضوا الی الصلاة و الذکر و عمل الخیر و قیل معناه لا تطیلوا المکث عند رسول الله ص فان له حوایج کقوله و لا مستأنسین لحدیث

یرفع الله الذین آمنوا منکم ذهب بعضهم الی أن الدرجات لاولی العلم خاصة ای یرفع الله الذین آمنوا منکم و یرفع الذین أوتوا العلم درجات و قیل تقدیره یرفع الله الذین آمنوا منکم لایمانه و طاعته درجة و منزلة و یرفع الذین اوتوا العلم من المؤمنین علی من لیس بعالم درجات قال الحسن قرأ ابن مسعود هذه الآیة و قال یا ایها الناس افهموا هذه الآیة و لترغبنکم فی العلم فان الله یقول یرفع الله المؤمن العالم فوق الذی لا یعلم درجات بین الله عز و جل فی هذه الآیة فضل العلماء علی من دونهم

روی عن جابر بن عبد الله قال قال رسول الله ص فضل العالم علی الشهید درجة و فضل الشهید علی العابد درجة و فضل النبی علی العالم درجة و فضل العالم علی سایر الناس کفضلی علی ادناهم

و قال صلی الله علیه و سلم من جاءته منیته و هو یطلب العلم فبینه و بین الانبیاء درجة

و یروی عن کثیر بن قیس قال کنت مع ابی الدرداء فی مسجد دمشق فجاء رجل فقال یا ابا الدرداء انی جیتک من مدینة الرسول ص فی حدیث بلغنی انک تحدث عن رسول الله ص قال ما کانت لک حاجة غیره قال لا قال و لا جیت لتجارة قال لا قال و لا جیت الا فیه قال نعم قال فانی سمعت رسول الله ص یقول من سلک طریق علم سهل الله له طریقا من طرق الجنة و ان الملایکة لتضع اجنحتها رضا لطالب العلم و ان السماوات و الارض و الحوت فی الماء لتدعو له و ان فضل العالم علی العابد کفضل القمر علی سایر الکواکب لیلة البدر و ان العلماء هم ورثة الانبیاء و ان الانبیاء لم یورثوا دینارا و لا درهما انما ورثوا العلم فمن اخذه اخذ بحظ وافر

عن نافع عن عبد الله بن عمر قال ان رسول الله مر بمجلسین فی مسجد واحد المجلسین یدعون الله و یرغبون الیه و الآخر یتعلمون الفقه و یعلمونه قال کلا المجلسین علی خیر واحد عما افضل من صاحبه اما هؤلاء فیدعون الله و یرغبون الیه و اما هؤلاء فیتعلمون الفقه و یعلمون الجاهل فهولاء افضل و انما بعثت معلما ثم جلس فیهم

و عن ابن مسعود قال النبی ص من خرج یطلب بابا من علم لیرد به ضالا الی هدی او باطلا الی حق کان عمله کعبادة متعبد اربعین عاما

و قال صلی الله علیه و سلم من علم علما فله اجرما عمل به عامل لا ینقص من اجر العالم شییا

و عن محمد بن کعب قال قال رسول الله ص لا یصلح بعالم أن یسکت علی علمه و لا یصلح لجاهل ان یسکت علی جهله حتی یسأل و تصدیق ذلک فی کتاب الله فسیلوا أهل الذکر إن کنتم لا تعلمون

و عن زید بن ثابت قال من غدا او راح الی المسجد لیتعلم علما او یعلمة او یحیی سنة قد درست کان مثله کمثل الغادی الرایح فی سبیل الله و عن ابی الدرداء قال لان اتعلم مسألة احب الی من ان اصلی مایة رکعة و لان اعلم مسألة احب الی من ان اصلی الف رکعة و عن ابی سلمة قال قال ابو هریرة و ابو ذر باب من العلم نتعلمه احب الینا من الف رکعة تطوع و باب من العلم نعلمه عمل به أ و لم یعمل به احب الینا من مایة رکعة تطوع و قالا سمعنا رسول الله ص یقول اذا جاء الموت طالب العلم علی هذه الحال مات و هو شهید

یا أیها الذین آمنوا إذا ناجیتم الرسول سبب نزول این آیه آن بود که مؤمنان صحابه از رسول خدا ص سؤال بسیار میکردند و در مجلس وی دراز می نشستند و در مناجات رسول افراط میکردند تا بغایتی که رسول ص از آن ضجر گشت و کراهیت نمود رب العالمین تخفیف رسول را و تأدیب ایشان را این آیت فرستاد

مقاتل حیان گفت توانگران در مجلس رسول و مناجات با وی و سؤال کردن از وی دراز می نشستند و بر درویشان مزاحمت داشتند تا ایشان نشسته بودند درویشان را تمکن آن نبود که با رسول سخن گفتندی و نه آن توانگران سخن کوتاه میکردند تا رسول را تخفیف بودی پس رب العالمین تأدیب توانگران را و تخفیف رسول ص را بفرمود تا هر که مناجات رسول خواهد که کند نخست صدقه ای در پیش دارد آن گه مناجات کند اینست که رب العالمین گفت إذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواکم صدقة پس درویشان از نایافت و توانگران از بخل نمیکردند و کار بر صحابه دشخوار شد که از مناجات و محادثت رسول ص بازمانده بودند بعضی مفسران گفتند چند روز این حکم ثابت بود پس منسوخ گشت و قومی گفتند یک ساعت روز ثابت بود پس رخصت آمد و ناسخ که أ أشفقتم أن تقدموا بین یدی نجواکم صدقات و این آیه ناسخ آن حکم گشت و هیچکس از صحابه بحکم این آیت نرفت مگر علی بن ابی طالب ع

روی ان علیا ع کان یقول آیة فی کتاب الله لم یعمل بها احد قبلی و لا یعمل بها احد بعدی و هی آیة المناجاة ...

... و قیل تصدق علی ع بدینار و روی ان رسول الله ص قال یا علی بکم یتصدق الرجل قبل نجواه فقال علی ع الله و رسوله اعلم فقال بدینار فقال علی الدینار کثیر لا یطیقونه فقال رسوله الله فبکم یا علی قال حبة او شعیرة فقال رسول الله انک لرجل زهید ای قلیل المال قال علی ع فبی خفف الله عن هذه الامة

قال ابن عمر کان لعلی بن ابی طالب کرم الله وجهه ثلث لو کانت لی واحدة منهن کانت احب الی من حمر النعم تزویجه فاطمة علیها السلام و اعطاءه الرایة یوم خیبر و آیة النجوی

و قال بعضهم ان رسم النثارات للملوک و غیرهم من الکبراء و الرؤساء مأخوذ من آداب الله تعالی فی شأن رسوله حیث قال یا أیها الذین آمنوا إذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواکم صدقة قوله ذلک خیر لکم ای ذلک التصدق خیر لکم من البخل و أطهر لانفسکم و ازکی لها فإن لم تجدوا ما تتصدقونه قبل النجوی فإن الله غفور یغفر لکم لعلمه بضرورتکم و صدق نیاتکم رحیم بکم حیث لم یؤاخذکم بذلک أ أشفقتم قال ابن عباس ابخلتم و قال الشاعر

هون علیک و لا تولع باشفاق

فانما ما لنا للوارث الباقی

و المعنی أ خشیتم الفقر و الفاقه من هذه الصدقة و عصیتم الله بان لم تفعلوا ما امرکم به ثم قال فإذ لم تفعلوا و تاب الله علیکم من هذه المعصیة و اسقط عنکم هذا الفرض فأقیموا الصلاة و آتوا الزکاة المفروضة فی مالکم فان هذا لا یوضع عنکم بوجه و أطیعوا الله و رسوله فیما یأمرکم به قال مقاتل بن حیان کان ذلک عشر لیال ثم نسخ و قال الکلبی ما کان الا ساعة من نهار و قیل قصة الآیة انهم لما نهوا عن النجوی فلم ینتهوا امروا ان یتصدق الرجل بصدقة اذا اراد ان یسار رسول الله ص ثم یساره ثم نسخت بعد ساعة بقوله أ أشفقتم أن تقدموا بین یدی نجواکم صدقات و تجاوز عنهم بقوله فإذ لم تفعلوا و تاب الله علیکم قیل الواو صلة مجازه و إذ لم تفعلوا تاب الله علیکم و نسخ الصدقة ثم قال فأقیموا الصلاة هذا کلام عارض و هو تعظیم للصلاة هذا کفعل الخطیب فی الخطبة للصلاة و الخطبة للنکاح یبدأ بتعظیم طاعة الله و اقامة امره ثم یأخذ فی المقصود بدأ عز و جل بتعظیم اعظم ما کتب علی العباد و هو اقامة الصلاة و ایتاء الزکاة ثم اخذ فی قصة الحال فقال أطیعوا الله و رسوله فی ترک النجوی و تجنب اذی المسلمین و الله خبیر بما تعملون

أ لم تر إلی الذین تولوا قوما غضب الله علیهم این آیه در شأن سران منافقان فرو آمد عبد الله ابی سلول و عبد الله بن سعد بن ابی سرح و عبد الله بن نبتل که با جهودان که غضب و سخط الله بر ایشانست دوستی داشتند و اسرار مؤمنان با ایشان می گفتند و در عداوت رسول ص با یکدیگر عهد می بستند رب العالمین گفت ما هم منکم و لا منهم این منافقان نه بر دین شمااند که مؤمنان اید و نه از جمله جهودان اند همانست که جای دیگر گفت مذبذبین بین ذلک لا إلی هؤلاء و لا إلی هؤلاء

و یحلفون علی الکذب و هم یعلمون انهم کاذبون ابن عباس گفت رسول خدا ص در حجره ای از حجره های خویش نشسته بود و جمعی مسلمانان با وی نشسته بودند رسول ص گفت همین ساعت یکی در آید بدلی ناپاک جباری گردنکش شوخ و بد و بدیده شیطنت بشما نگرد بدل جبار است و بدیده شیطان چون در آید با وی سخن مگویید پس عبد الله نبتل می آمد او را بدر حجره در نگذاشتند ببام حجره در آمد مردی بود ازرق چشم رسول خدا ص با وی گفت انت الذی تسبنی و فلان و فلان

تویی که ما را ناسزا می گویی و فلان و فلان چند کس از منافقان برداد ...

... لن تغنی عنهم أموالهم یعنی یوم القیمة و لا أولادهم من الله شییا و ذلک انهم کانوا یقولون ان کان ما یقوله محمد ص حقا لندفعن العذاب عن انفسنا باموالنا و اولادنا فاکذبهم الله عز و جل فی قولهم و أخبر أنهم أصحاب النار هم فیها خالدون ای مقیمون دایمون

یوم یبعثهم الله جمیعا ای لن تغنی عنهم اموالهم یوم یبعثهم الله جمیعا و هو یوم القیمة فیحلفون له ای لله فی الآخرة انهم کانوا مخلصین فی الدنیا غیر منافقین کما یحلفون لکم فی الدنیا و هو قولهم و الله ربنا ما کنا مشرکین و یحسبون أنهم علی شی ء ای یظنون انهم علی شی ء ینفعهم فی الآخرة کما نفعهم فی الدنیا حین قالوا لا اله الا الله فحقنوا بها دماءهم ألا إنهم هم الکاذبون فی دعواهم و فی حسبانهم

روی مقسم عن ابن عباس قال قال رسول الله ص ینادی مناد یوم القیمة این خصماء الله فیقوم القدریة مسوادة وجوههم مزراقة عیونهم مایلا شدتهم یسیل لعابهم فیقولون و الله ما عبدنا من دونک شمسا و لا قمرا و لا صنما و لا وثنا و لا اتخذنا من دونک الها

فقال ابن عباس و یحسبون أنهم علی شی ء ألا إنهم هم الکاذبون هم و الله القدریة هم و الله القدریة هم و الله القدریة

استحوذ علیهم الشیطان الاستحواذ الاستیلاء و الغلبة یقال استحوذ و استحاذ و حاذ و احاذ کلها بمعنی واحد ای غلب علیهم الشیطان فأنساهم ذکر الله طاعته و الایمان به أولیک حزب الشیطان ای جنده یقال تحزب القوم علی فلان ای صاروا فرقا و حزب الامیر جنده علی احزاب ألا إن حزب الشیطان هم الخاسرون المغبونون

إن الذین یحادون الله و رسوله أولیک فی الأذلین الاسفلین الصاغرین فی الدنیا بالقتل و السبی و فی الآخرة بالعذاب و النار کتب الله ای حکم الله و قضی و کتب فی اللوح المحفوظ لأغلبن أنا و یغلب رسلی بالنصر و الحجة و العاقبة إن الله قوی بنصرة دینه عزیز بانتقامه من اعدایه نظیره قوله لقد سبقت کلمتنا لعبادنا المرسلین إنهم لهم المنصورون و إن جندنا لهم الغالبون قال الزجاج غلبه الرسل علی نوعین من بعث منهم بالحرب فهو غالب فی الحرب و السیف و من لم یومر بالحرب فهو غالب بالحجة روی ان المؤمنین قالوا لین فتح الله لنا مکة و خیبر و ما حولهما فانا لنرجو ان یظفرنا علی الروم و فارس فقال عبد الله بن ابی أ تظنون ان فارس و الروم کبعض القری التی انتم غلبتم علیها و الله لهم اکثر عددا و اشد بطشا من ذلک فانزل الله عز و جل کتب الله لأغلبن أنا و رسلی إن الله قوی عزیز

لا تجد قوما یؤمنون بالله و الیوم الآخر یوادون من حاد الله و رسوله و لو کانوا آباءهم أو أبناءهم الآیة اخبر أن ایمان المؤمنین یفسد بموادة الکفار و ان من کان مؤمنا لا یوالی من کفر و ان کان من عشیرته نزلت فی حاطب بن ابی بلتعة حین کتب الی اهل مکة یخبرهم بخروج رسول الله ص و سیأتی ذکره فی سورة الممتحنة و قال السدی نزلت فی عبد الله بن عبد الله بن ابی بن سلول و ذلک

انه جلس الی جنب رسول الله ص فشرب رسول الله ص الماء فقال عبد الله یا رسول الله ابق فضلة من شرابک قال فما تصنع به قال اسقیها ابی لعل الله تعالی یطهر قلبه ففعل فاتاها اباه فقال ما هذا قال فضلة من شراب رسول الله ص جیتک بها لتشربها لعل الله یطهر قبلک فقال له ابوه هلا جیتنی ببول امک فرجع الی النبی ص فقال یا رسول الله ایذن لی فی قتل ابی فقال رسول الله ص بل ترفق به و تحسن الیه

قال ابن جریج حدثنا ان ابا قحافة قبل ان اسلم سب النبی ص فصکه ابو بکر صکة خر منها ساقطا ثم ذکر ذلک للنبی ص فقال او فعلته قال نعم قال فلا تعد الیه فقال ابو بکر و الله لو کان السیف منی قریبا لقتلته فانزل الله تعالی هذه الآیة

و عن ابن مسعود فی قوله و لو کانوا آباءهم یعنی ابا عبیدة بن الجراح قتل اباه یوم احد أو أبناءهم یعنی ابا بکر دعا ابنه یوم بدر الی البراز فقال یا رسول الله ص دعنی اکن فی الرعلة الاولی و هی القطعة من الفرسان فقال له رسول الله ص متعنا بنفسک یا ابا بکر اما تعلم انک عندی بمنزلة سمعی و بصری

أو إخوانهم یعنی مصعب عمیر قتل اخاه یوم احد أو عشیرتهم یعنی عمر و علیا و حمزة و عبیدة بن الحارث قتل عمر خاله العاص بن هشام بن المغیرة یوم بدر و قتل حمزة شیبة و قتل علی الولید بن عتبة و ضرب عبیدة بن الحارث عتبة ثم کر علی و حمزة علی عتبة باسیافهما ففرغا منه قیل خرج هذا مخرج المدح و قیل خرج مخرج النهی و قیل نفی الله عز و جل ان یکون حکم من و اد الکافر حکم المؤمن فمن وادهم معتقدا لذلک فهو کافر و من وادهم علی اعتقاد منه انه خطأ فهو فاسق

قوله أولیک کتب ای اثبت فی قلوبهم الإیمان و زینه و کتابة الایمان فی قلوبهم سمة و علامة تدل علی ان الایمان فی قلوبهم یعلم بها کل من شاهدهم من الملایکة ان فی قلوبهم الایمان و قیل کتب علی قلوبهم انهم مؤمنون کقوله فی جذوع النخل ای علی جذوع النخلة أیدهم بروح منه ای قواهم و اعانهم بنصر منه و قیل بروح منه یعنی بالقرآن کقوله أوحینا إلیک روحا من أمرنا و قیل ایدهم بنور الایمان و قیل برحمة منه و قیل جبرییل ع و یدخلهم جنات تجری من تحتها الأنهار خالدین فیها رضی الله عنهم فی الدنیا بطاعاتهم

و رضوا عنه فی الآخرة بالجنة و الثواب و قیل رضوا عنه بما قضی علیهم فی الدنیا من غیر کراهیة حکی عن ابی عثمان النیسابوری قال منذ اربعین سنة ما اقامنی الله تعالی فی حال کرهته و لا نقلنی الی غیره فسخطته أولیک حزب الله انصار حقه و رعاة خلقه ألا إن حزب الله هم المفلحون الفایزون الباقون فی النعیم المقیم روی ان داود ع قال الهی من حزبک فاوحی الله تعالی الیه یا داود الغاضة ابصارهم النقیة قلوبهم السلیمة اکفهم اولیک حزبی و حول عرشی

این سورة الحشر هزار و نهصد و سیزده حرفست و چهار صد و چهل و پنج کلمه و بیست و چهار آیه جمله به مدینه فرو آمد باجماع مفسران

روی عن ابن عباس رضی الله عنه قال قال رسول الله ص من قرأ سورة الحشر لم یبق جنة و لا نار و لا کرسی و لا حجاب و لا السماوات السمع و الارضون السبع و الهوام و الطیر و الشجر و الدواب و الجبال فالشمس و القمر و الملایکة الا صلوا علیه فان مات من یومه و لیلته مات شهیدا

سبح لله ما فی السماوات و ما فی الأرض و هو العزیز الحکیم افتتح الله سبحانه هذه السورة بتقدیسه و تمجیده و قدرته علی اهل السماوات و الارض و ان کل شی ء منها ینقاد و ان کل شی ء منها یبریه من السوء و هو العزیز المنیع المنتقم من اعدایه المعز لاولیایه المحکم لافعاله

هو الذی أخرج الذین کفروا مفسران گفتند این سوره جمله در شأن بنی النضیر فرو آمد مردی نزدیک ابن عباس گفت ما سورة الحشر ابن عباس گفت هی سورة بنی النضیر این سورة بنی النضیر است که جمله در شان و قصه ایشان فرو آمده و گفته اند قریظه و نضیر دو قبیله بودند از دو سبط بنی اسراییل و هر دو جهودان بت پرست بودند و کثرت و شوکت بنی النضیر بیشتر بود و مسکن ایشان در نواحی مدینه بود در دهی که آن را زهره میخواندند و نیز قلعه ها و حصارهای محکم داشتند در نواحی مدینه و از مدینه تا بمنازل و مساکن ایشان یک میل بود و رییس ایشان کعب اشرف بود و در عداوت رسول ص با کفار عرب هم داستان بودند و منافقان ایشان را تربیت و تقویت میدادند و بر محاربت رسول ص و مؤمنان تحریض میکردند و شرح قصه ایشان آنست که رسول خدا ص چون در مدینه شد بنو النضیر از روی مصالحت پیش آمدند و عهد بستند که با یکدیگر قتال نکنند و هر کس بر جای خود ایمن نشیند رسول خدا ص این مصالحت از ایشان بپذیرفت و در آن روزگار غزای بدر پیش آمد که نصرت مسلمانان بود و ایشان گفتند و الله انه النبی الذی وجدنا نعته فی التوریة لا ترد له رایة و الله که وی آن پیامبر است که مانعت و صفت وی در تورات خوانده ایم و نتواند بود که کسی بر وی ظفر یابد یا رایت اقبال وی کسی بیفکند پس دیگر سال در غزای احد چون هزیمت و شکستگی بر مسلمانان افتاد ایشان در کار رسول ص بشک افتادند و از آن کلمات که پیشین سال گفته بودند باز گشتند و عداوت را میان بستند و نیز نامه قریش از مکه بایشان رسید بتهدید و وعید که شما محمد را بپذیرفتید و با وی عقد مصالحت بستید اگر شما با وی قتال نکنید ناچار ما با شما قتال کنیم پس کعب اشرف با چهل سوار جهود برنشست و روی به مکه نهادند و در مسجد حرام برابر کعبه با قریش عهد کردند و پیمان بستند که در عداوت رسول ص و قتال با وی دست یکی دارند و خلاف نکنند کعب اشرف با قوم خود به مدینه باز آمد و جبرییل امین ع رسول ص را خبر داد از آن عهد و پیمان که در مکه میان ایشان رفت و رسول را قتل کعب اشرف فرمود و رسول محمد مسلمه را فرستاد بخانه کعب اشرف و او را کشت و قصه قتل وی در سورة النساء بشرح رفت پس از آنکه کعب اشرف کشته شد رسول ص با لشگر اسلام روی نهاد بحرب بنی النضیر و ایشان را دید بر قتل کعب مجمع ساخته و بر نایافت وی جزع نموده و نوحه در گرفته چون رسول ص را دیدند و لشگر اسلام گفتند یا محمد واعیة علی اثر واعیة و باکیة علی اثر باکیة یا محمد درد بر دردی نهی و حسرت بر حسرت می افزایی بگذار تا نخست برنایافت مهتر خویش بگرییم و آن گه هر چه فرمایی فرمانبردار باشیم رسول ص فرمود اخرجوا من ارض المدینة

شما را نیز در زمین مدینه نگذاریم بیرون شوید ازین دیار و نواحی گفتند یا محمد الموت اقرب الینا من ذلک ما بمرگ زودتر از آن شتابیم که بآنچه فرمایی پس ایشان با حصار و قلعه ها نشستند و ساز قتال و جنگ ساختند و عبد الله ابی سلول منافق و اصحاب وی بحصارها پیغام پنهان میفرستادند که حصارها گوش دارید و روی از قتال بمگردانید که در همه احوال ما با شماییم و نصرت شما کنیم و ذلک فی قوله تعالی و إن قوتلتم لننصرنکم پس ایشان مکر ساختند و از روی تلبیس کس فرستادند برسول خدا ص که از میان قوم بیرون آی با سه کس و خلوت ساز تا ما سه کس از احبار و دانشمندان خویش بر تو فرستیم تا با تو سخن گویند و دعوت تو بشنوند اگر ایشان ترا تصدیق کنند و بتو ایمان آرند ما همه ایمان آریم و تصدیق کنیم و آن سه کس خنجرها با خود داشتند تا ناگاه بر رسول خدا ص ضربت زنند رسول خدا ص بطمع ایمان ایشان فرا راه بود زنی جهود برادری مسلمان داشت در میان مسلمانان کس فرستاد بوی و او را خبر کرد که جهودان چنین فکری ساختند و با رسول غدر خواهند کرد آن مرد چون این خبر بوی رسید بشتاب رفت و رسول ص را خبر کرد رسول ص پاره ای رفته بود هم از آنجا بازگشت و با جمع انبوه روی بایشان نهاد و ایشان را در حصارها پیچید بیست و یک روز ایشان را حصار داد و ایشان از نصرت منافقان نومید گشتند و رب العزة در دلهای ایشان رعب افکنده و ذلک فی قوله و قذف فی قلوبهم الرعب ایشان چون بتنگ رسیدند و کار بر ایشان دشخوار گشت از رسول خدا طلب صلح کردند رسول ص با ایشان بصلح سر در نیاورد و حکم کرد که ایشان را از زمین مدینه بیرون کنند و به اذرعات و اریحای شام فرستند که رب العالمین گفت هو الذی أخرج الذین کفروا من أهل الکتاب یعنی بنی النضیر من دیارهم یعنی المدینة قال الضحاک صالحهم علی ان یحمل کل اهل ثلاثة ابیات علی بعیر و سقاء ففعلوا ذلک و خرجوا من المدینة الی الشام الی اذرعات من دمشق و اریحاء فلسطین الا اهل بیتین منهم آل ابی الحقیق و آل حیی بن اخطب فانهم لحقوا بخیبر و لحقت طایفة منهم بالحیرة و قیل صالحهم علی ان لهم ما اقلت الإبل من اموالهم الا الحلقة و هی السلاح و علی أن یخلوا له دیارهم و عقارهم و سایر اموالهم و فی روایة الا السلاح و الذهب و الفضة و قال ابن عباس صالحهم علی ان یحمل کل اهل ثلاثة ابیات علی بعیر ما شاؤوا من متاعهم و لنبی الله ص ما بقی

قال ابن اسحاق کان اجلاء بنی النضیر عند مرجع النبی من احد و کان فتح قریظة عند مرجعه من الاحزاب قوله تعالی لأول الحشر هذه اللام لام العلة و المعنی اخرجوا لیکون حشرهم الی الشام اول الحشر و اختلفوا فی اول الحشر قال بعضهم اول الحشر حشر الیهود من المدینة الی خیبر و الحشر الثانی من جزیرة العرب الی الشام فی ایام عمر بن الخطاب رضی الله عنه و قیل الحشر الاول حشرهم الی الشام من المدینة و الحشر الثانی حشر الخلق جمیعهم یوم القیامة الی الشام قال ابن عباس من شک ان المحشر بالشام فلیقرأ هذه الآیة و ذلک

ان النبی ص قال لهم یومیذ اخرجوا قالوا الی این قال الی ارض المحشر فانزل الله عز و جل لأول الحشر

و قال حسن البصری اظعنوا الی الشام و نحن بالاثر و قال قتادة کان هذا اول الحشر و الحشر الثانی اذا کان آخر الزمان جاءت نار من قبل المشرق فحشرت الناس الی ارض الشام تبیت معهم حیث باتوا و تقیل معهم حیث قالوا و تأکل منهم من تخلف و بها تقوم علیهم القیامة

و قال الکلبی معناه ان بنی النضیر اول من حشروا من اهل الکتاب و نفوا عن جزیرة العرب قال خلیل بن احمد مبدأها من حفر ابی موسی الی الیمن فی الطول و من رمل یبرین الی منقطع السماوة فی العرض و سمیت جزیرة لان بحر الحبش و بحر فارس و دجلة و الفرات قد احاطت بها قوله ما ظننتم ایها المؤمنون أن یخرجوا من المدینة لعزهم و منعتهم و ذلک انهم کانوا اهل حصون و عقار و نخل کثیرة و ظنوا ای و ظن بنو النضیر أن حصونهم التی کانوا یتحصنون بها تمنعهم من امر الله و قضایه المنع الحفظ و فی اسماء الله عز و جل المانع و فلان فی منعة من قومه و الامتناع الآباء و التحفظ و المنیع الحافظ و المحفوظ ایضا فأتاهم الله هذا کقوله فأتی الله بنیانهم و التأویل من الآیتین اتی امر الله و عذابه من حیث لم یحتسبوا ای من حیث لم یرتقبوا من قتل کعب غیلة و احضار النبی ص ایاهم و قذف فی قلوبهم الرعب بقتل سیدهم کعب بن الاشرف و قال النبی ص نصرت بالرعب مسیرة شهر

یخربون بیوتهم بأیدیهم قرأ ابو عمرو بالتشدید و الآخرون بالتخفیف و معناهما واحد و قیل الإخراب التعطیل و الاخلاء و التخریب الهدم قال ابو عمرو انما اخترت التشدید لان الإخراب ترک الشی ء خرابا بغیر ساکن و ان بنی النضیر لم یترکوا منازلهم فیرتحلوا عنها و لکنهم خربوها بالنقض و الهدم لانها کانت مزخرفة و حسدوا المسلمین ان یسکنوها فخربوها بأیدیهم من داخل و خربها المسلمون من خارج لیتسع لهم موضع القتال قال الزهری لما صالحهم النبی ص علی ان لهم ما اقلت الإبل کانوا ینظرون الی الخشب فی منازلهم فیهدمونها و ینزعون منها ما یستحسنونه فیحملونه علی ابلهم و یخرب المؤمنون باقیها و قیل یخرب المؤمنون الجدران لیرتقوا الیها و قیل اضاف التخریب الی المؤمنین لانهم مکنوهم منه و تسببوا له فاعتبروا ای اتعظوا و اعبروا من الشک الی الیقین

یا أولی الأبصار یا ذوی العقول

و لو لا أن کتب الله علیهم الجلاء کان الله عز و جل کتب علی بنی اسراییل الجلاء و کانت النضیر سبطا لم یصبهم جلاء اراد الله ان یمضی ما کتب و لو لا ذلک لعذبهم فی الدنیا بالقتل و السبی کما فعل ببنی قریظة و لهم فی الآخرة عذاب النار و هو اشد من ذلک

ذلک بأنهم شاقوا الله ای ذلک الذی لحقهم بسبب انهم شاقوا الله و رسوله خالفوهما و عصوهما و صاروا فی شق آخر و من یشاق الله ای یخالف امر الله فإن الله شدید العقاب اذا عاقب

ما قطعتم من لینة الآیة و ذلک ان رسول الله ص لما نزل ببنی النضیر و تحصنوا بحصونهم امر بقطع نخیلهم و احراقها فجزع اعداء الله عند ذلک و قالوا یا محمد زعمت انک ترید الصلاح أ فمن الصلاح عقر الشجر و قطع النخل و هل وجدت فیما زعمت انه انزل علیک الفساد فی الارض فشق ذلک علی النبی ص و وجد المسلمون فی انفسهم من قولهم و خشوا ان یکون ذلک فسادا و اختلفوا فی ذلک

فقال بعضهم لا تقطعوا فانه مما أفاء الله علینا و قال بعضهم بل نغیظهم بقطعها فانزل الله هذه الآیة بتصدیق من نهی عن قطعه و تحلیل من قطعه من الاثم اخبر أن ما قطعوه و ما ترکوه فبإذن الله و لیخزی الفاسقین ای و لیذل الیهود و یخزیهم و یغیظهم بذلک اللینة النخلة و الجمع لین و هی الوان النخل ما لم تکن العجوة و البرنی و قیل العجوة تسمی لینة ایضا و العجوة کانت قوتهم التی یعتمدون علیه و تمرها یغدو ما لا یغدو غیره و اصل اللینة اللونة فقلبت الواو یاء لانکسار ما قبلها و تجمع لیانا کانه قیل لون من النخل ای ضرب منه و قیل لینة من لان یلین و جمعها الیان و الاول اصح و قیل اللینة کرام النخل

قوله و ما أفاء الله علی رسوله ای و ما رد الله علی رسوله منهم من اموال بنی النضیر فما أوجفتم علیه من خیل و لا رکاب ای لم تنالوا فیها مشقة و لم تلقوا حربا و لم تبلغوا مؤمنة و انما کانت بالمدینة فمشوا الیها مشیا و لم یرکبوا خیلا و لا ابلا الا النبی ص فانه رکب جملا فافتتحها صلحا و اجلاهم و احرز اموالهم فطلب المسلمون من رسول الله ص أن یقسمها بینهم کما فعل بغنایم خیبر فبین الله فی هذه الآیة انها فی ء لم یوجف المسلمون علیها خیلا و لا رکابا و جعلها لرسول الله ص خاصة یقسمها حیث یشاء فقسمها رسول الله بین المهاجرین و لم یعط الانصار منها شییا الا ثلاثة نفر کان بهم حاجة و هم ابو دجانه سماک بن خرشة و سهل بن حنیف و الحارث بن الصمة و لم یسلم من بنی النضیر الا رجلان احدهما سفیان بن عمیر بن وهب و الثانی سعد بن وهب اسلما علی اموالهما فاحرزاها قال اهل اللغة الرکاب الإبل و الوجیف السیر السریع ای لم تسیروا الیه فرسا و لا بعیرا و ذلک انهم اتوا الحصن مشاة علی ارجلهم و کان بینهم و بین بنی النضیر من المدینة مسیرة میل فجعل الله اموالهم فییا و لم یجعلها غنیمة و لکن الله یسلط رسله علی من یشاء کما سلط محمدا علی بنی النضیر و علی قریظة بعدهم و الله علی کل شی ء قدیر ذو قدرة کاملة

روی عن عمر بن الخطاب رضی الله عنه قال ان اموال بنی النضیر کانت مما أفاء الله علی رسوله مما لم یوجف المسلمون علیه و کانت لرسول الله ص خالصا و کان رسول الله ص ینفق علی اهله منه نفقة سنة و ما بقی جعله فی الکراع و السلاح عدة فی سبیل الله

قوله ما أفاء الله علی رسوله من أهل القری الفی ء فی اللغة الرجوع و هو فی الشرع عبارة عن کل مال یرجع من الکفار الی المسلمین بغیر قتال و لا ایجاف خیل و رکاب کمال یصالحون علیه او ینهزمون عنه و کالجزیة و عشور تجارتهم و مال من مات منهم فی دار الاسلام لا وارث له و معنی الآیة ما أفاء الله علی رسوله من اموال أهل القری یعنی قریظة و النضیر و فدکا و خیبرا و قری عرنیة و ینبع جعلها الله سبحانه لرسوله ص و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و اختلف العلماء فی حکم هاتین الآیتین قال بعضهم ما أفاء الله علی رسوله من أهل القری هی الغنایم التی یاخذها المسلمون من اموال الکفار عنوة و غلبة و الفی ء و الغنیمة واحد و کان فی بدو الاسلام تقسیم الغنیمة علی هذه الاصناف و لم یکن لمن قاتل علیها شی ء الا ان یکون من هذه الاصناف ثم نسخ ذلک بقوله فی سورة الانفال و اعلموا أنما غنمتم من شی ء فأن لله خمسه الآیة فجعل لهؤلاء الخمس و جعل الاربعة اخماس للمقاتلة الغانمین الموجفین علیها و هذا قول قتادة و یزید بن رومان و قال بعضهم الآیة الاولی بیان حکم اموال بنی النضیر خاصة لقوله تعالی و ما أفاء الله علی رسوله منهم و الآیة الثانیة بیان حکم سایر الاموال التی اصیبت بغیر قتال و لم یوجف علیها بالخیل و الجمال و قال بعضهم هما واحد و الآیة بیان قسم المال الذی ذکره الله فی الآیة الاولی

و اعلم ان جملة الاموال التی للایمة و الولاة فیها تدخل علی ثلاثة اضرب احدها ما اخذ من المسلمین علی تطهیر بدنهم کالصدقات و الثانی الغنایم و هو ما یحصل فی ایدی المسلمین من اموال الکفار بالحرب و القهر و الثالث الفی ء و هو ما رجع الی المسلمین من اموال الکافرین عفوا وصفوا من غیر قتال و لا ایجاف خیل و لا رکاب

فاما صدقات المسلمین فمصرفها اهل السهام علی ما قال الله تعالی إنما الصدقات للفقراء و المساکین الآیة و اما الغنایم فانها کانت فی بدو الاسلام لرسول الله یصنع بها ما یشاء کما قال الله تعالی قل الأنفال لله و الرسول ثم نسخ بقوله و اعلموا أنما غنمتم من شی ء الآیة و اما الفی ء فانه کان یقسم علی عهد رسول الله ص علی خمسة و عشرین سهما اربعة اخماسها و هی عشرون سهما لرسول الله ص یفعل بها ما یشاء و یحکم فیها بما اراد و الخمس الباقی یقسم علی ما یقسم علیه خمس الغنیمة و اختلفوا فی مصرف الفی ء بعد رسول الله ص فقال قوم هو للایمة بعده و للشافعی فیه قولان احدهما للمقاتلة و الثانی لمصالح المسلمین و یبدأ بالمقاتلة ثم بالاهم فالاهم من المصالح و اختلفوا فی تخمیس مال الفی ء فذهب بعضهم الی انه یخمس فخمسه لاهل خمس الغنیمة و اربعة اخماسه للمقاتلة او للمصالح و ذهب الاکثرون الی انه لا یخمس بل مصرف جمیعه واحد و لجمیع المسلمین فیه حق قرأ عمر بن الخطاب رضی الله عنه قال ما أفاء الله علی رسوله من أهل القری حتی بلغ للفقراء و الذین تبوؤا الدار و الذین جاؤ من بعدهم ثم قال هذه استوعبت المسلمین عامة و ما علی وجه الارض مسلم الا له فی هذا الفی ء حق الا ما ملکت ایمانهم قوله کی لا یکون ای الفی ء دولة بین الأغنیاء و الأقویاء فیغلبوا علیه الفقراء و الضعفاء و ذلک ان اهل الجاهلیة کانوا اذا غنموا غنیمة اخذ الرییس ربعها لنفسه و هو المرباع ثم اصطفی بعد المرباع ما یشاء و فیه یقول شاعرهم

لک المرباع منها و الصفایا

و حکمک و النشیطة و الفضول

فجعل الله تعالی هذا لرسوله ص یقسمه فی المواضع التی امر بها و الدولة و الدولة لغتان عند بعض اهل اللغة و فرق بینهما قوم فقالوا الدولة بفتح الدال المرة الواحدة من استیلاء و غلبة و الدولة بضم الدال نقلة النعمة من قوم الی قوم و قیل الدولة بالفتح فی الحرب و الدوله بالضم فی المال و قرأ ابو جعفر کی لا تکون بالتاء دولة بالرفع علی اسم کان فجعل الکینونة بمعنی الوقوع یعنی کی لا تقع دولة و حینیذ لا تحتاج الی الخبر ما آتاکم الرسول فخذوه ای ما اعطاکم من الفی ء و الغنیمة فخذوه و ما نهاکم عنه من الغلول و غیره فانتهوا و هذا نازل فی اموال الفی ء و هو عام فی کل ما امر به النبی ص و نهی عنه روی عن عبد الله بن مسعود رضی الله عنه قال لعن الله الواشمات و المستوشمات و المشمصات للحسن المغیرات خلق الله فبلغ ذلک امرأة من بنی اسد یقال لها ام یعقوب فجاءت فقالت انه قد بلغنی انک قلت کیت و کیت فقال و مالی لا العن من لعن رسول الله ص و من هو فی کتاب الله فقالت لقد قرأت ما بین اللوحتین فما وجدت فیه ما تقول قال لین کنت قرأته لقد وجدته اما قرأت ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا قالت بلی قال فانه قد نهی عنه قال اهل اللغة الوشم ما یوشم به الید من نور او نیل یقال وشمت الجاریة و استوشمت و المشمصة هی التی تنتف شعرها و کذلک قرأ ابن عباس هذه الآیة للنهی عن الدباء و الختم و النقر و المزفت و روی عن النبی ص قال ان القرآن صعب عسر علی من کرهه متیسر علی من تبعه و حدیثی صعب مستصعب و هو الحکمة فمن استمسک بحدیثی و حفظه کان مع القرآن و من تهاون بالقرآن و بحدیثی خسر الدنیا و الآخرة و امرتم ان تأخذوا بقولی و تتبعوا سنتی فمن رضی بقولی فقد رضی بالقرآن و من استهزأ بقولی فقد استهزأ بالقران

قال الله عز و جل ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و روی ان ابن مسعود لقی محرما ثیابه فقال انزع عنک هذا فقال الرجل اتقوا علی بهذه الآیة من کتاب الله قال نعم ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و اتقوا الله فی اوامره و نواهیه إن الله شدید العقاب لمن عصاه و انتهک محارمه

... سبح لله ما فی السماوات و ما فی الأرض بر ذوق جوانمردان طریقت تسبیح اینجا سباحت اسرار دوستانست در بحار اجلال حق ایشان که در بحر نور اعظم غوص میکنند و جواهر توحید بیرون همی آرند و در سلک ایمان میکشند جوانمردانی که قدم بر بساط قرب دارند بحد اتحاد رسیده و دویی برخاسته دست اغیار از ایشان کوتاه شده و سرهاشان بر حقایق حق مطلع شده از علایق و خلایق ببریدند تا مجاور کعبه وصال گشتند بوسایط و شرایط بگذشتند تا معتکف کوی اقبال شدند

مردی از شبلی سؤال کرد که ترا دیده بکا نیست گفت یا فلان آنچه دل ما را با جان ما افتاده از دیده پنهانست هر چه برون قالبست بیگانه راهست تعبیه ای در درون باید جوانمردا اندوه او ازلی است لکن نه با هر کسی بود این اندوه چون بر دل عاشقی سایه افکند در وقت رعد حالت بخروشیدن آید برق امید بجستن آید باران مراد بر ساحت دل میبارد و نباتهای گوناگون میروید گه نرگس رضا گه ارغوان قناعت گه سوسن توکل گه یاسمین تواضع و عاشق در کار ایستاده زیر ابر اندوه از باغ دل ریاحین گوناگون میدرود و دسته ها می بندد

باش تا خاربن کوی ترا نرگس وار

دسته بندند و سوی مجلس سلطان آرند

عاشقانت سوی تو تحفه اگر جان آرند ...

... هو الذی أخرج الذین کفروا من أهل الکتاب من دیارهم الآیة

اذا اراد الله نصرة قوم استأسد ارنبهم و اذا اراد الله قهر قوم استرنب اسدهم چون الله تعالی قومی را بر دشمن نصرت دهد روباه ایشان شیر شود و قومی را که بر ایشان خذلان آرد و مقهور کند شیر ایشان روباه گردد آن مدبران بنی النضیر بخصمی پیغامبر ص برخاستند و پناه با حصارها بردند و از مکر و قهر الله ایمن نشستند فلا یأمن مکر الله إلا القوم الخاسرون لا جرم بطش جباری و قهاری روی بایشان نهاد تا بدست خویش خانه خویش خراب کردند یخربون بیوتهم بأیدیهم نخست دل و دین خویش از روی باطن خراب کردند تا خرابی باطن بظاهر سرایت کرد و خانه خود نیز خراب کردند رب العالمین گفت فاعتبروا یا أولی الأبصار ای زیرکان و دانایان و خردمندان اگر پند می پذیرید و عبرت میگیرید جای پند پذیرفتن هست و جای عبرت گرفتن مؤمنان و مخلصان بتوفیق موافق و سعادت مساعد گفتند خداوندا بنظر عبرت مینگریم و باندیشه صادق پند می پذیریم اکنون چه کنیم تا درین حال بمانیم فرمان آمد از حق جل جلاله که ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا هر شربتی که از دست اقبال محمد عربی پیغمبر هاشمی ص درآید بستانید که حیات شما در آنست

آن لوح خوانید که او نویسد بندگی از خلق وی آموزید طالبی از همت وی گیرید سنت وی بکار دارید در همه احوال پس رو او باشید غایت روش بندگان و کمال حال ایشان محبت ماست و محبت ما در متابعت سنت و سیرت پیغامبر شماست هر که بر پی وی رفت راست او بحقیقت دوست ماست قل إن کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله آن مؤمنان صحابه بوفاء عهد ازل باز آمدند و قدم در متابعت و سنت مصطفی ص راست داشتند و صدق در عمل بجای آوردند تا رب العالمین ایشان را در آن صدق ستود گفت أولیک هم الصادقون الصدق صدقة السر و صداق الجنة و صدیق الحق صدق صدقه ملک سر و صداق سرای سرور است و صدیق پادشاه حق است

راستکاری پیشه کن کاندر مصاف رستخیز ...

... و الإیمان من قبلهم و دین را و ایمان را پیش از قدوم مهاجران یحبون من هاجر إلیهم دوست میدارند هر که بایشان آید و لا یجدون فی صدورهم حاجة مما أوتوا و هیچ وایست و نیاز نیافتند در تن خویش از هر چه الله مهاجران را داد و یؤثرون علی أنفسهم و بر خود میگزینند

و لو کان بهم خصاصة هر چند که بطعام دلاسا و نیازمندان و من یوق شح نفسه و هر که باز داشتند ازو نتاوستن با خویشتن در کار مال دنیا فأولیک هم المفلحون ۹ ایشان آنند که بنیک روز بماندند

و الذین جاؤ من بعدهم و ایشان که از پس مهاجران و انصار در رسند

یقولون ربنا میگویند خداوند ما اغفر لنا بیامرز ما را و لإخواننا الذین سبقونا بالإیمان و آن برادران ما را که پیشی کردند بر ما بایمان و لا تجعل فی قلوبنا غلا للذین آمنوا و در دلهای ما کین منه گرویدگان را ربنا إنک رؤف رحیم ۱۰ خداوند ما تو بخشاینده ای سخت مهربان

أ لم تر إلی الذین نافقوا نبینی اینان را که دو رویی گزیدند یقولون لإخوانهم الذین کفروا من أهل الکتاب برادران خویش را میگویند از کافران اهل تورات لین أخرجتم لنخرجن معکم اگر شما را بیرون کنند ما با شما بیرون آییم و لا نطیع فیکم أحدا أبدا و کسی را در دشمنی شما فرمان نبریم هرگز و إن قوتلتم لننصرنکم و اگر با شما جنگ کنند ما شما را یاری دهیم و الله یشهد إنهم لکاذبون ۱۱ ...

... ثم لا ینصرون ۱۲ پس ایشان را یاری ندهند

لأنتم أشد رهبة فی صدورهم من الله براستی که شما بشکوه ترید در دلهای ایشان و ترسنده تر از الله ذلک بأنهم قوم لا یفقهون ۱۳ آن بآنست که ایشان گروهی اند که حق در نمی یابند

لا یقاتلونکم جمیعا با شما هرگز جنگ نپیوندند إلا فی قری محصنة مگر در برزنهای دیوار بست أو من وراء جدر یا از پس دیوارها بأسهم بینهم شدید زور ایشان بر یکدیگر در دشمنی سخت است تحسبهم جمیعا و قلوبهم شتی می پندارند که ایشان یک دل اند و نه یک دل اند که پراکنده دل اند ذلک بأنهم قوم لا یعقلون ۱۴ آن بآنست که ایشان قومی اند که فرا صواب هوش نمی دارند

کمثل الذین من قبلهم قریبا راست مثل و سان جهودان قریظه همانست که نضیر دیدند از پیش ذاقوا وبال أمرهم گرانی و ناسازگاری سرانجام خویش آخر بچشیدند و لهم عذاب ألیم ۱۵ و ایشان راست در آن گیتی عذابی درد نمای ...

قوله تعالی للفقراء المهاجرین بین الله تعالی ان الفی ء لمن هو و التقدیر کی لا یکون ما افاء الله علی رسوله دولة بین الاغنیاء منکم و لکن یکون للفقراء المها جرین الذین تولوا الدیار و الاموال و الاهلین و العشایر فخرجوا حبا لله و رسوله و اختاروا الاسلام علی ما کانوا فیه من الشدة حتی کان الرجل یعصب الحجر علی بطنه لیقیم صلبه من الجوع و کان یتخذ الحفیرة فی الشتاء ماله دثار غیرها قال سعید بن جبیر کان ناس من المهاجرین لاحد هم الذار و الزوجة و العبد و الناقة یحج علیها و یغزو فنسبهم الله الی انهم فقراء و جعل لهم سهما فی الزکاة یبتغون فضلا من الله ای یطلبون رزقا من الله و هو الغنیمة و رضوانا ای مرضات ربهم بالجهاد فی سبیله مع رسوله

و ینصرون الله و رسوله بمجاهدة الاعداء أولیک هم الصادقون فی ایمانهم و وفوا بعهود هم و عقود هم مع الله هؤلاء المهاجرین الذین اخرجهم المشرکون من مکة و کانوا نحوا من مایة رجل و صح عن رسول الله ص انه کان یستفتح بصعالیک المهاجرین و قال صلی الله علیه و سلم ابشروا یا معشر صعالیک المهاجرین بالنور التام یوم القیامة تدخلون الجنة قبل الاغنیاء بنصف یوم و ذلک مقدار خمسمایة عام

ثم ذکر الانصار فقال و الذین تبوؤا الدار ای لزموا المدینة و دورهم بها و الإیمان منصوب بفعل مضمر یعنی و قبلوا الایمان و آثروه و قیل معناه لزموا المدینة و مواضع الایمان و ذکر النقاش ان الایمان اسم المدینة سماها النبی ص به من قبلهم ای من قبل قدوم المهاجرین علیهم اتخذوا فی دورهم المساجد بسنتین ربوا الاسلام کما یربی الطیر الفرخ و عن انس قال قال رسول الله ص آیة الایمان حب الانصار آیة النفاق بغض الانصار

و عن زید بن ارقم قال قال رسول الله ص اللهم اغفر للانصار و لابناء الانصار و ابناء ابناء الانصار

و قال خیر دور الانصار بنو النجار ثم بنو عبد الاشهل ثم بنو الحارث بن الخزرج ثم بنو ساعدة و فی کل دور الانصار خیر

و یحبون من هاجر إلیهم کنایت است از مهمان دوستی انصار که مهاجران را بجان بپذیرفتند و بهمگی دل دوست داشتند و خان و مان خود از ایشان دریغ نداشتند و بهر چه داشتند از مال و وطن ایشان را شریک خود ساختند و کام و مراد و بی نیازی ایشان بر فقر و فاقه خود اختیار کردند و این غایت جود است و کمال سخا که رب العالمین از ایشان بپسندید و ایشان را در آن بستود و گفت یحبون من هاجر إلیهم و لا یجدون فی صدورهم حاجة ای حسدا و غیظا مما أوتوا ای مما اعطی المهاجرون من الفی ء آن روز که رسول خدا ص غنیمت بنی النضیر میان مهاجران قسمت کرد و بانصار نداد مگر سه کس را از ایشان هیچ حسدی و غیظی پدید نیامد و بتخصیص مهاجران در آن اموال کراهیتی ننمودند و بآن قسمت راضی شدند هر چند که ایشان را حاجت و دربایست بود و بغایت خصاصت و فقر و فاقت رسیده بودند اما حق مهاجران بر حق خود مقدم داشتند و راه ایثار رفتند اینست که رب العالمین گفت و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصة و فی الخبر لم یجتمع فی الدنیا قوم قط الا و فیهم اسخیاء و بخلاء الا فی الانصار فانهم کلهم اسخیاء ما فیهم من بخیل

خبر درست است از بو هریرة گفت رسول خدا ص را مهمانی رسید کس فرستاد بخانه های مادران مؤمنان تا هیچ طعامی بود آن مهمان را و در همه خانه های ایشان هیچ طعام نبود پس رسول گفت من یضیف هذا هذه اللیلة کیست که یک امشب این مهمان را بخانه برد و او را مهمانی کند مردی انصاری گفت من او را مهمانی کنم یا رسول الله او را بخانه برد و با اهل خویش گفت هذا ضیف رسول الله اینک آوردم مهمان رسول خدای او را گرامی دار و عزیز دار اهل او گفت در خانه ما طعام بیش از آن نیست که قوت ما و این کودکان باشد مگر این کودکان را ببهانه ای در خواب کنیم و ما بوی ایثار کنیم تا وی را کفایت باشد آن گه چراغ بیفروختند و مهمان را بنشاندند و طعام پیش نهادند و عادت ایشان چنان بود که میزبان با مهمان بهم طعام خورند مرد با اهل خویش گفت اگر ما با وی خوریم او را کفایت نباشد و نه خوب بود که مهمان رسول ص در خانه ما طعام سیر نخورد تو برخیز در میانه و ببهانه آنکه چراغ را اصلاح می کنم چراغ فروکش تا ما در تاریکی دهان می جنبانیم و او چنان پندارد که ما طعام میخوریم هم چنان کردند و خود گرسنه در خواب شدند بامداد که بحضرت نبوت و رسالت صلی الله علیه و سلم رسیدند رسول در ایشان نگرست و تبسم کرد و گفت ضحک الله اللیلة

و فی روایة عجب الله من فعالکما

فانزل الله عز و جل و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصة ابن عباس گفت رسول خدا آن روز که اموال بنی النضیر قسمت میکرد انصار را گفت اگر خواهید شما را در این قسمت آرم تا مشارک ایشان باشید درین مال بشرط آنکه مهاجران نیز مشارک شما باشند در مال و ضیاع شما و اگر خواهید این غنیمت جمله بمهاجران تسلیم کنیم و در ضیاع و مال شما مشارک نباشند ازین هر دو خصلت آن یکی که خواهید اختیار کنید ایشان راه جوانمردی و ایثار رفتند گفتند نه که ما در قسمت غنیمت با ایشان مشارک نباشیم و همه بایشان تسلیم کنیم و ایشان با ما مشارک باشند در خان و مان و ضیاع و اسباب ما رب العالمین ایثار ایشان بپسندند و در شأن ایشان آیت فرستاد و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصة و قال انس بن مالک اهدی لبعض الصحابة رأس شاة مشویة و کان مجهودا له فوجه به الی جار له فتداولته تسعة انفس ثم عاد الی الاول فانزل الله جل ذکره و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصة و قال و من یوق شح نفسه فأولیک هم المفلحون الشح منع الواجب و قیل اکل مال الغیر ظلما و قال النبی ص بری ء من الشح من آتی الزکاة و قری الضیف و اعطی فی النایبة

و قیل الشح ان تطمح عین الرجل الی ما لیس له فقال صلی الله علیه و سلم من الشح نظرک الی امرأة غیرک

قال الحسن هو العمل بمعاصی الله و قال طاوس الشح بما فی ید غیرک و البخل بما فی یدک

و روی أن رجلا قال لعبد الله بن مسعود انی اخاف أن اکون قد هلکت فقال و ما ذاک قال اسمع الله یقول و من یوق شح نفسه فأولیک هم المفلحون و انا رجل شحیح لا یکاد یخرج من یدی شی ء فقال عبد الله لیس ذاک بالشح الذی ذکر الله عز و جل فی القرآن و لکن الشح ان تأکل مال اخیک ظلما و لکن ذاک البخل و بیس الشی ء البخل و عن جابر بن عبد الله قال قال رسول الله ص اتقوا الظلم فان الظلم ظلمات یوم القیامة و اتقوا الشح فان الشح اهلک من کان قبلکم حملهم علی ان یسفکوا دماءهم و استحلوا محارمهم

و قال صلی الله علیه و سلم لا یجتمع الشح و الایمان فی قلب عبد ابدا

و الذین جاؤ من بعدهم یعنی التابعین و هم الذین یجییون بعد المهاجرین و الانصار الی یوم القیامة ثم ذکر انهم یدعون لانفسهم و لمن سبقهم بالایمان بالمغفرة فقال یقولون ربنا اغفر لنا و لإخواننا الذین سبقونا بالإیمان و لا تجعل فی قلوبنا غلا غشا و حسدا و بغضا للذین آمنوا ربنا إنک رؤف رحیم و کل من کان فی قلبه غل لاحد من الصحابة و لم یترحم علی جمیعهم فانه لیس من عناه الله بهذه الآیة لان الله رتب المؤمنین علی ثلاثة منازل المهاجرین و الانصار و التابعین الموصوفین بما ذکر الله فمن لم یکن من التابعین بهذه الصفة کان خارجا من اقسام المؤمنین قال ابن ابی لیلی الناس علی ثلاثة منازل الفقراء المهاجرون و الذین تبوؤا الدار و الإیمان و الذین جاؤ من بعدهم فاجهد ان لا تکون خارجا من هذه المنازل و روی عن عایشة رضی الله عنها قالت امرتم بالاستغفار لاصحاب محمد ص فسببتموهم سمعت نبیکم ص لا تذهب هذه الامة حتی یلعن آخرها اولها

و عن جابر قال قال رسول الله ص اذا لعن آخر هذه الامة اولها فلیظهر الذی عنده العلم فان کاتم العلم یومیذ ککاتم ما انزل الله علی محمد ص

و عن ابن عمر قال قال رسول الله ص کل الناس یرجو النجاة الا من سب اصحابی فان اهل الموقف یلعنهم

و قال مالک بن انس تفاضلت الیهود و النصاری علی الرافضه بخصلة سیلت الیهود من خیر اهل ملتکم فقالت اصحاب موسی سیلت النصاری من خیر اهل ملتکم فقالت حواری عیسی و سیلت الرافضة من شر اهل ملتکم

فقالوا اصحاب محمد امروا بالاستغفار فسبوهم فالسیف علیهم مسلول الی یوم القیامة لا تقوم لهم رایة و لا یثبت لهم قدم و لا تجتمع لهم کلمة کلما اوقدوا نارا للحرب أطفأها الله بسفک دمایهم و تفریق شملهم و ادحاض حجتهم اعاذنا الله و ایاکم من الاهواء المضلة و عن ابن عمر قال قال رسول الله ص اذا رأیتم الذین یسبون اصحابی فقولوا لعن الله شرکم و عن عطا قال قال رسول الله ص من حفظنی فی اصحابی کنت له یوم القیامة حافظا و من شتم اصحابی فعلیه لعنة الله و الملایکة و الناس اجمعین

أ لم تر یا محمد إلی الذین نافقوا و هم عبد الله بن ابی بن سلول و رفاعة بن تابوت عاضدوا قریظة علی رسول الله ص بعد اجلاء بنی النضیر بسنتین و عاقدوهم علی ما فی الآیة و سماهم اخوانا لهم لانهم ساووهم فی الکفر قالوا لین أخرجتم من المدینة لنخرجن معکم و لا نطیع فیکم أحدا سألنا خلافکم و خذلانکم أبدا یعنی محمد ص ای لا نمتثل امره فی ایذانکم و إن قوتلتم ای ان قاتلکم محمد ص لننصرنکم و لنعاوننکم احسن المعاونة و الله یشهد إنهم لکاذبون فی قولهم ذلک فانهم اخرجوا من دیارهم و لم یخرج المنافقون معهم و قوتلوا فلم ینصروهم فذلک قوله لین أخرجوا لا یخرجون معهم و لین قوتلوا لا ینصرونهم و قوله و لین نصروهم ای لو قصدوا نصر الیهود لیولن الأدبار منهزمین ثم لا ینصرون یعنی بنی قریظة لا یصیرون منصورین اذا انهزم ناصروهم معنی آنست که اگر تقدیرا بنصرت ایشان برخیزید پشت بهزیمت برگردانند و آن گه نه نصرت ایشان باشد که آن خذلان ایشان باشد و قیل و لین نصروهم ای لو ارادوا نصرهم کقوله عز و جل إذا قمتم إلی الصلاة ای اذا اردتم ان تقوموا الی الصلاة إذا ناجیتم الرسول ای اردتم ان تناجوا اگر منافقان خواهند که ایشان را یاری دهند نتوانند و الله ایشان را در آن قصد و خواست یاری ندهد منافق نه یاری دهنده است نه یاری داده نه کس او را یاراست نه خدا او را یار

لأنتم أشد رهبة فی صدورهم من الله ای لانتم یا اصحاب محمد اشد رهبة فی قلوب هؤلاء المنافقین من رهبة الله عز و جل ای اوقع الله الرعب فی قلوبهم ذلک بأنهم قوم لا یفقهون لا یعلمون معانی خطاب الله و لا یعرفون شدة بأس الله و لا یعلمون حقیقة ما یوعدهم الله به ...

... إلا فی قری محصنة ای اذا اجتمعوا لقتالکم لم یجسروا علی البروز و انما یقاتلونکم من وراء حصونهم المحصنة بالسور أو من وراء جدر بالنبل و الحجر

قرأ ابن کثیر و ابو عمرو جدار علی الواحد و قرأ الآخرون جدر بضم الجیم و الدال علی الجمع بأسهم بینهم شدید ای هم متعادون مختنقون عداوة بعضهم بعضا شدیدة و قیل نکایتهم فیما بینهم شدید اذا تحاربوا فاما معکم فالله ارهبهم منکم فلا یغنون شییا و قیل هذا امتنان من الله عز و جل ای هم مع قوتهم و شدتهم یخافون منکم تحسبهم جمیعا یعنی المنافقین و الیهود جمیعا مجتمعین فی الرأی و قلوبهم شتی مختلفة متفرقة قال مجاهد اراد ان دین المنافقین یخالف دین الیهود و قال قتادة اهل الباطل مختلفة اهواؤهم مختلفة شهاداتهم مختلفة اعمالهم و هم مجتمعون قال ابن بحر القی الله فی قلوبهم البأس الشدید فتفرقوا خلاف ما فعل بالمؤمنین من قوله و الف بین قلوبهم ذلک بأنهم قوم لا یعقلون امره و نهیه

کمثل الذین من قبلهم قریبا ای مثل و عیدی لقریظة مثل ما القی بنو النضیر و کان بینهما سنتان و قیل مثل هؤلاء الیهود کمثل مشرکی مکة ذاقوا وبال أمرهم یعنی القتل ببدر و کان قبل غزوة بنی النضیر قاله مجاهد و لهم عذاب ألیم مع ذلک فی النار ثم ضرب مثلا للمنافقین و الیهود جمیعا فی تخاذلهم فقال کمثل الشیطان ای مثل المنافقین فی وعدهم بنی قریظة بالغرور کمثل الشیطان فی وعده الانسان بالغرور فلما احتاج الیه اسلمه للهلاک فقیل یراد بالانسان الجنس و معناه الذی یوسوس الیهم بالکفر و یدعوهم الی الجحد فلما کفر قال إنی بری ء منک یتبرأ منه اذا رای العذاب یوم القیامة و یقول إنی أخاف الله رب العالمین و قیل شبههم بتسویل الشیطان الیهم فی قوله لا غالب لکم الیوم من الناس و إنی جار لکم فلما تراءت الفیتان نکص علی عقبیه الآیة کذلک هؤلاء المنافقون غروا الیهود بوعد النصرة ثم قعدوا عنها وقت الاحتیاج جماعتی مفسران گفتند انسان درین آیه برصیصاء عابد است راهبی بود در بنی اسراییل در روزگار فترت صومعه ای ساخته بود هفتاد سال در آن صومعه مجاور گشته و خدای را عز و جل پرستیده و ابلیس در کار وی فرومانده و از اضلال وی بازمانده و از سر آن درماندگی روزی مرده شیاطین را جمع کرد و گفت من یکفینی امر هذا الرجل آن کیست از شما که کار این مرد را کفایت کند یکی از آن مرده شیاطین گفت من این کار کفایت کنم و مراد تو از وی حاصل کنم بدر صومعه وی رفت بر زی و آسای راهبان و متعبدان گفت من مردی راهبم عزلت و خلوت می طلبم ترا چه زیان اگر من بصحبت تو بیاسایم و درین خلوت خدای را عز و جل عبادت کنم برصیصا بصحبت وی تن در نداد و گفت انی لفی شغل عنک مرا در عبادت الله چندان شغل است که پروای صحبت تو نیست و عادت برصیصا آن بود که چون در نماز شدی ده روز از نماز بیرون نیامدی و روزه دار بود و هر بده روز افطار کردی شیطان برابر صومعه وی در نماز ایستاد و جهد و عبادت خود بر جهد و عبادت برصیصا بیفزود چنانک بچهل روز از نماز بیرون آمدی و هر بچهل روز افطار کردی آخر برصیصا او را بخود راه داد چون آن عبادت و جهد فراوان وی دید و خود را در جنب وی قاصر دید آن گه شیطان بعد از یک سال گفت مرا رفیقی دیگر است و ظن من چنان بود که تعبد

و اجتهاد تو از آن وی زیادتست اکنون که ترا دیدم نه چنانست که می پنداشتم و با نزدیک وی میروم برصیصا مفارقت وی کراهیت داشت و بصحبت وی رغبت تمام مینمود شیطان گفت مرا ناچار است برفتن اما ترا دعایی آموزم که هر بیمار و مبتلی و دیوانه که بر وی خوانی الله تعالی او را شفا دهد و ترا این به باشد از هر عبادت که کنی که خلق خدای را از تو نفع باشد و راحت برصیصا گفت این نه کار منست که آن گه از وقت و ورد خود بازمانم و سیرت و سریرت من در سر شغل مردم شود

شیطان تا آن گه میکوشید که آن دعا وی را در آموخت و او را بر سر آن شغل داشت

شیطان از وی بازگشت و با ابلیس گفت قد و الله اهلکت الرجل پس برفت و مردی را تخنیق کرد چنان که دیو با مردم کند آن گه بصورت طبیبی برآمد بر در آن خانه گفت ان بصاحبکم جنونا أ فأعالجه این مرد شما دیو او را رنجه دارد اگر خواهید او را معالجه کنم چون او را دید گفت انی لا اقوی علی جنیه من با دیو او بر نیایم لکن شما را ارشاد کنم بکسی که او را دعا کند و شفا یابد و او برصیصاء راهب است که در صومعه نشیند او را بر وی بردند و دعا کرد و آن دیو از وی باز شد پس شیطان برفت و زنی را از دختران ملوک بنی اسراییل رنجه کرد تا بسان دیوانگان گشت آن زن جمالی بکمال داشت و او را سه برادر بود شیطان بصورت طبیب پیش ایشان رفت و آن دختر را بوی نمودند گفت ان الذی عرض لها مارد لا یطاق و لکن سأرشدکم الی من یدع الله لها گفت دیوی است ستنبه او را رنجه داشته و من با وی برنیایم بر آن راهب شوید که کار از وی است تا دعا کند و شفا یابد ایشان گفتند ترسیم که راهب این نکند و فرمان ما نبرد گفت صومعه ای سازید در جنب صومعه وی و زن در آن صومعه بخوابانید و با وی گویید که این امانت است بنزدیک تو نهادیم و ما رفتیم از بهر خدا و امید ثواب را نظر از وی باز مگیر و دعا کن تا شفا یابد

ایشان هم چنان کردند و راهب از صومعه خود بزیر آمد و او را دید زنی بغایت جمال

از جمال وی در فتنه افتاد شیطان آن ساعت او را وسوسه کرد که واقعها ثم تب

کام خود از وی بر باید داشت آن گه توبه باید کرد که در توبه گشاده و رحمت خدا فراوان راهب بفرمان شیطان کام خود از وی برداشت و زن بار گرفت راهب پشیمان گشت و از فضیحت ترسید همان شیطان در دل وی افکند که این زن را بباید کشت و پنهان باید کرد چون برادران آیند گویم دیو او را ببرد و ایشان مرا براست دارند و از فضیحت ایمن گردم آن گه از زنا و از قتل توبه کنم برصیصا آن نموده شیطان بجای آورد و او را کشت و دفن کرد چون برادران آمدند و خواهر را ندیدند گفت جاء شیطانها فذهب بها و لم اقو علیه شیطان او را ببرد و من با وی برنیامدم ایشان او را براست داشتند و بازگشتند شیطان آن برادران را بخواب بنمود که راهب خواهر شما را کشت و در فلان جایگه دفن کرد سه شب پیاپی ایشان را چنین بخواب مینمود تا ایشان رفتند و خواهر را کشته از خاک برداشتند برادران او را از صومعه بزیر آوردند و صومعه خراب کردند و او را پیش پادشاه وقت بردند تا بفعل و گناه خود مقر آمد و پادشاه بفرمود تا او را بر دار کردند آن ساعت شیطان برابر وی آمد و گفت این همه ساخته و آراسته منست اگر آنچه فرمایم بجای آری ترا نجات دهم و خلاص پدید کنم گفت هر چه فرمایی ترا فرمان برم گفت مرا سجودی کن آن بدبخت او را سجود کرد و کافر گشت و او را در کفر بردار کردند و شیطان آن گه گفت إنی بری ء منک إنی أخاف الله رب العالمین

فکان عاقبتهما یعنی شیطان و برصیصاء العابد کان اخر امرهما أنهما فی النار مقیمین لا یبرحان و ذلک جزاء الظالمین الکافرین قال ابن عباس ضرب الله هذا المثل لیهود بنی النضیر و المنافقین من اهل المدینة و ذلک ان الله عز و جل امر نبیه ع أن یجلی بنی النضیر عن المدینة فدس المنافقون الیهم فقالوا لا تجیبوا محمدا الی ما دعاکم و لا تخرجوا من دیارکم فان قاتلکم کنا معکم و أن اخرجکم اخرجنا معکم قال فاطاعوهم و تحصنوا فی دیارهم رجاء نصر المنافقین حتی جاءهم النبی ص فناصبوه الحرب یرجون نصر المنافقین فخذلوهم و تبرؤوا منهم کما تبرأ الشیطان من برصیصا و خذله قال ابن عباس فکانت الرهبان فی بنی اسراییل لا یمشون الا بالتقیة و الکتمان و طمع اهل الفجور و الفسق فی الاخیار فرموهم بالبهتان و القبیح حتی کان امر جریح الراهب فلما برأ الله جریحا الراهب مما رموه به انبسطت بعدها الرهبان و ظهروا للناس

یا أیها الذین آمنوا اتقوا الله باداء فرایضه و اجتناب معاصیه و لتنظر نفس ما قدمت لغد یعنی لیوم القیامة ای لینظر احدکم الذی قدم لنفسه عملا صالحا ینجیه ام سییا یردیه اتقوا الله کرر تعظیما لتحذیره إن الله خبیر بما تعملون و فی الاثر ان ابن آدم اذا مات قال الناس ما خلف و قالت الملایکة ما قدم و قیل و اتقوا الله انما کرر الامر بالتقوی لان الاول اراد به تقوی الکفر و اجتناب الجحد و الثانی اراد به تقوی المراقبة و العلم و قیل معناه اتقوا مخالفتی فان لم تفعلوا فاتقوا مفارقتی و معاقبتی و قیل للتقوی مقامات فدعاهم الی مرتبة بعد اخری و قیل المراد بالاول البدایة به و بالثانی الثبات علیه

لا تکونوا کالذین نسوا الله یعنی المنافقین ترکوا ذکر الله و طاعته فانسیهم ما فیه النجاة انفسهم و خلاصها بحرمان حظوظهم من الخیر و قیل نسوا الله بترک ذکره و شکره فأنساهم أنفسهم بالعذاب الذی نسی به بعضهم بعضا أولیک هم الفاسقون الخارجون عن طاعة الله سبحانه

لا یستوی أصحاب النار و أصحاب الجنة للآیة معنیان احدهما لا یتساوی الکافر و المؤمن لان المؤمن فی النعیم المقیم و الکافر فی العذاب الالیم المؤمن من اولیاء الله و الکافر من اعداء الله و المعنی الثانی لا یستوی اصحاب النار فی النار بل فیها درکات و لا اصحاب الجنة فی الجنة بل فیها درجات و به قرأ ابن مسعود لا یستوی أصحاب النار و أصحاب الجنة أصحاب الجنة هم الفایزون الناجون

لو أنزلنا هذا القرآن علی جبل لرأیته خاشعا متصدعا من خشیة الله قیل هذا توبیخ للناس ای لو جعل فی الجبل تمییز و انزل علیه القرآن لخشع و تصدع و تشفق من خشیة الله مع صلابته و رزانته حذرا من ان لا یؤدی حق الله عز و جل فی تعظیم القرآن و الکافر یعرض عما فیه من العبر کان لم یسمعها یصفه بقساوة القلب و قیل هذا امتنان علی النبی ص ای لو أنزلنا هذا القرآن علی جبل لما ثبت له و تصدع لنزوله علیه و قد انزلناه علیک و ثبتناک له کقوله ما نثبت به فؤادک و کذلک یسر و سهل و خفف علی بنی آدم ما ثقله علی السماوات و الارضین و قد روی عن ابن عباس ان السماء اطت من ثقل الالواح لما وضعها الله سبحانه علیها فی وقت موسی ع فبعث الله لکل حرف منها ملکا فلم یطیقوا حملها فخففها علی موسی و کذلک الانجیل علی عیسی ع و الفرقان علی محمد ص و تلک الأمثال نضربها للناس لعلهم یتفکرون فی امثال الله و یتعظون و لا یعصون الله

هو الله الذی لا إله إلا هو قال الزجاج هذا یرجع الی اول السورة حیث قال سبح لله ما فی السماوات و ما فی الأرض ثم قال هو الله الذی لا إله إلا هو قادر علی اختراع الاعیان و لا مستحق لکمال التعظیم و نعوت الجلال إلا هو عالم الغیب و الشهادة یعنی السر و العلانیة و قیل الغیب ما غاب عن العباد فلم یعاینوه و لم یعلموه و الشهادة ما عاینوه و علموه هو الرحمن الرحیم ذو الرحمة الکاملة ...

... و قیل هو فی الاصل مییمن قلبت الهمزة هاء کقوله ارقت و هرقت و معناه المؤمن العزیز المنیع الذی لا یقدر علیه احد و الغالب لا یغلب و العزة فی اللغة الشدة و قیل العزیز الذی لا مثل له من قولهم عز الطعام اذا قل وجوده و قیلالعزیز بمعنی المعز کالألیم بمعنی المولم الجبار هو العظیم و جبروت الله عظمته ای هو العظیم الشأن فی الملک و السلطان و قیل هو من الجبر و هو الاصلاح فهو یغنی الفقیر و یصلح الکسیر و قیل هو الذی یقهر الناس و یجبرهم علی ما اراد ینفذ مشیته علی سبیل الاجبار فی کل احد و لا ینفذ فیه مشیة احد المتکبر المتعظم عن مجانسة خلقه و تعظم من مشابهة فعله و تقدس عن صفات الذم فی نعوته و هو المستحق لصفات التعظیم و قیل ذو الکبریاء و هو الملک من قوله و یکون لکما الکبریاء فی الارض سبحان الله عما یشرکون نزه نفسه تعالی و تقدس عما یلحدون فی اسمایه و یجهلون من اوصافه

روی عن عبد الله بن عمر قال رأیت رسول الله ص قایما علی هذا المنبر یعنی منبر رسول الله ص و هو یحکی عن ربه تعالی فقال ان الله عز و جل اذا کان یوم القیامة جمع السماوات و الارضین فی قبضته تبارک و تعالی ثم قال هکذا و شد قبضته ثم بسطها ثم یقول انا الله انا الرحمن انا الرحیم انا الملک انا القدوس انا السلام انا المؤمن انا المهیمن انا العزیز انا الجبار انا المتکبر انا الذی بدأت الدنیا و لم تک شییا انا الذی اعدتها این الملوک این الجبابره

قوله هو الله الخالق الباری المصور کل ما یخرج من العدم الی الوجود یفتقر الی التقدیر اولا و الی الایجاد علی وفق التقدیر ثانیا و الی التصویر بعد الایجاد ثالثا و الله تعالی خالق من حیث انه مقدر و باری من حیث انه مرتب صور المخترعات احسن ترتیبا له الأسماء الحسنی لانها مشتقة من افعال کلها حسنة و قیل وصفها بالحسنی لانها تدل علی کمال نعوته و جلالة اوصافه یسبح له ما فی السماوات و الأرض اما بیانا و نطقا و اما برهانا و خلقا و هو العزیز الحکیم ختم السورة بما فتحها به فسبحان الله علی کل حال

روی معقل بن یسار عن النبی ص من قال حین یصبح ثلاث مرات اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم و قرأ الثلاث آیات من اخر سورة الحشر وکل الله به سبعین الف ملک یصلون علیه حتی یمسی فان مات من ذلک الیوم مات شهیدا و من قال حین یمسی کان بتلک المنزلة

وعن ابی امامة یقول قال رسول الله ص من قرأ خواتیم الحشر من لیل او نهار فقبض فی ذلک الیوم او اللیلة فقد اوجب الجنة ...

این سوره سیزده آیت است و سیصد و چهل و هشت کلمه و هزار و پانصد حرف جمله به مدینه فرو آمد باجماع مفسران و درین سوره سه آیت منسوخ است بجای خویش آن را شرح دهیم و در بیان فضیلت آن ابی بن کعب روایت کند از

مصطفی ص قال من قرأ سورة الممتحنة کان المؤمنون و المؤمنات له شفعاء یوم القیامة

قوله تعالی یا أیها الذین آمنوا لا تتخذوا عدوی و عدوکم أولیاء ابتدا این سوره در شأن حاطب بن ابی بلتعة فرود آمد مردی بود از جمله مهاجران و بدریان چون رسول خدا ص عزم درست کرد که بغزاء اهل مکه شود ساز واهبت آن کار پنهان میساخت میخواست تا ناگاه و بیخبر فرا سرایشان شود این حاطب ملطفه ای نوشت باهل مکه که رسول خدا اینک عزم درست کرد که بجنگ شما آید بر حذر باشید و این نامه بزنی داد نام وی ساره هی التی امر رسول الله بقتلها یوم فتح مکه گفته اند که ده دینار بآن زن داد تا نامه باهل مکه رساند جبرییل ص مصطفی ص را از آنچه حاطب کرد خبر داد رسول علی ع را و زبیر را بر پی آن زن بفرستاد گفت ایتو روضة خاخ فانکم تجدون بها امرأة معها کتاب فخذوه منها و خلوا سبیلها و ان لم تدفعه الیکم فاضربوا عنقها

روید تا بروضه خاخ آنجا زنی را دریابید که با وی نامه ای است آن نامه از وی بستانید و زن را تعرض مرسانید و اگر نامه ندهد او را گردن زنید رفتند تا بآن موضع و زن را دریافتند و گفت ما معی کتاب با من هیچ نامه نیست بجستند او را و نامه نیافتند خواستند که باز گردند علی ع گفت و الله ما کذبنا رسول الله ص و الله لنخرجن الکتاب او لاضربنک بالسیف

آن زن بدانست که از دست ایشان نخواهد رست نامه در میان گیسوی خود تعبیه کرده بود بیرون آورد و بایشان داد ایشان نامه بحضرت نبوت آوردند رسول خدا آن ساعت از نماز پیشین باز گشته بود کس فرستاد و حاطب را برخواند و نامه بوی نمود حاطب اقرار داد و عذر آورد که یا رسول الله و الله ما کفرت منذ اسلمت و لا غششتک منذ نصحتک و لا احبتهم منذ فارقتهم و لکن لم یکن احد من المهاجرین الا و له بمکة من یمنع عشیرته و کنت غریبا فیهم و کان اهلی بین ظهرانیهم فخشیت علی اهلی فاردت ان اتخذ عندهم یدا و قد علمت ان الله تعالی ینزل بهم بأسه و ان کتابی لا یغنی عنهم شییا رسول خدا ص عذر از وی بپذیرفت و او را بآنچه گفت راست گوی داشت عمر خطاب برخاست گفت دعنی یا رسول الله اضرب عنق هذا المنافق انه قد خان الله و رسوله بگذار مرا یا رسول الله تا این منافق را گردن زنم که با خدای و رسول خیانت کرده رسول خدا از آن گفتار عمر در خشم شد آن گه گفت و ما یدریک یا عمر لعل الله قد اطلع علی اهل بدر فقال لهم اعملوا ما شیتم فقد غفرت لکم و هم اهل بدر و ما اهل بدر اهل بدر و ما اهل بدر اهل بدر و ما اهل بدر اهل بدر فلا تقولوا لحاطب الا خیرا فانزل الله تعالی یا أیها الذین آمنوا لا تتخذوا عدوی و عدوکم أولیاء

ولد حاطب بن ابی بلتعة فی زمان رسول الله ص و یروی عن عمر بن الخطاب اصله من الازد و اعتقه عبید الله بن حمید بن زهیر الذی قتله علی ع یوم بدر کافرا و کان حاطب یبیع الطعام و مات بالمدینة و صلی علیه عثمان عفان و هو ممن حضر بیعة الرضوان تلقون إلیهم بالمودة ای تلقون الیهم اخبار النبی ص و سره بالمودة التی بینکم و بینهم و قیل معناه تلقون الیهم المودة و الباء زایدة کقوله و من یرد فیه بإلحاد بظلم ای الحاد و القاء المودة الیهم تقربهم الیهم بالمکاتبة

و قد کفروا الواو للحال ای و حالهم انهم کفروا بما جاءکم من الحق یعنی القرآن و الرسول یخرجون الرسول و إیاکم من مکة أن تؤمنوا یعنی لان تؤمنوا و بان تؤمنوا کانه قال یفعلون ذلک لایمانکم بالله ...

... إن یثقفوکم ای یصادفوکم و یظفروا بکم یکونوا لکم أعداء و لا ینفعکم القاء المودة الیهم و یبسطوا إلیکم أیدیهم بالقتل و الضرب

و ألسنتهم بالشتم و السب خبر میدهد رب العالمین که دوستی ایشان و تقرب بایشان در آن نفع شما نیست که اگر بر شما دست یابند و هر جای که شما را دریابند ابقا نکنند هم دست گشایند بقتل و ضرب و هم زبان گشایند بسب و شتم و ودوا لو تکفرون کسا کفروا و آن گه شما را دوست شوند که همچون ایشان کافر شوید هذا کقوله و لن ترضی عنک الیهود و لا النصاری حتی تتبع ملتهم و قیل من خالف عقده عقدک خالف قلبه قلبک

لن تنفعکم أرحامکم و لا أولادکم الذین بمکة و هم کفار ای لا یغنون عنکم من الله شییا و لا تهلکوا انفسکم بسبب من لا ینفعکم یوم القیامة یفصل بینکم قرأ عاصم و یعقوب یفصل بفتح الیاء و کسر الصاد مخففا و قرأه حمزة و الکسایی بضم الیاء و کسر الصاد مشددا و قرأ ابن عامر بضم الیاء و فتح الصاد مشددا و قرأ الباقون بضم الیاء و فتح الصاد مخففا و المعنی یوم القیامة یحکم بینکم و قیل یفرق بین الوالد و ولده و بین القریب و القریب فیدخل اهل طاعته الجنة و اهل معصیته النار و الله بما تعملون بصیر فیجازیکم باعمالکم

قد کانت لکم أسوة ای قدوة حسنة و سنة حسنة فی إبراهیم ای فی اقوال ابراهیم و الذین معه من المؤمنین إذ قالوا لقومهم المشرکین إنا برآؤا منکم جمع بری کظریف و ظرفاء و برآؤا منکم ای من قرابتکم ...

... بالسیف و القلب حتی تؤمنوا بالله وحده لا شریک له فحینیذ نترک عداوتکم و نوالیکم

این خطاب با حاطب است و با مؤمنان ایشان را اقتدا میفرماید به ابراهیم خلیل که ابراهیم از مشرکان و قرابات کفار بیزاری و دوری گزید دانست که دشمنان اند و با ایشان دوستی نگرفت و قوله إلا قول إبراهیم هذا مستثنی من الاسوة ای لا تقتدوا به فی استغفاره لأبیه فان اباه کان کافرا و ذلک الاستغفار کان عن موعدة وعدها اباه بأن یؤمن فلما علم انه لا یؤمن امتنع من استغفاره و قوله ما أملک لک من الله من شی ء یقول ابراهیم لابیه ما اغنی عنک و لا ادفع عنک عذاب الله ان عصیته و اشرکت به و فی هذه الآیة دلالة بینة علی تفضیل نبینا محمد ص و ذلک انه حین امر بالاقتداء به امر علی اطلاق و لم یستثن فقال ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و حین أمر بالاقتداء بابراهیم استثنی قوله ربنا علیک توکلنا قیل هذا من تمام کلام ابراهیم و قیل استیناف و معناه قولوا ایها المؤمنون ربنا علیک توکلنا فهو تعلیم منه سبحانه لهم کیف الثناء علیه علیک توکلنا ای بک وثقنا و إلیک أنبنا ای اقبلنا بالطاعة و إلیک المصیر ای المرجع و المنقلب

ربنا لا تجعلنا فتنة للذین کفروا ای لا تظهر هم علینا فیفتتنوا بذلک فیظنوا أنهم علی حق و نحن علی باطل و قال مجاهد لا تعذبنا بایدیهم و لا بعذاب من عندک فیقولون لو کان هؤلاء علی الحق ما اصابهم ذلک و اغفر لنا استر لنا ذنوبنا إنک أنت العزیز ای الغالب القوی الحکیم العالم

لقد کان لکم فیهم یعنی فی ابراهیم و من معه من الاولیاء و الانبیاء

أسوة حسنة قدوة صالحة لمن کان یرجوا الله و الیوم الآخر ای یرجو ثوابه و یؤمل لقاءه فی الیوم الآخر و یخشی البعث و الحساب و من یتول ای یعرض عن الایمان فإن الله هو الغنی عن عباده الحمید المحمود فی ارضه و سمایه لا یلحقه شین من کفر الکافرین و انما اعید ذکر الاسوة لان الاولی متعلقة بالبراءة من الکفار و من فعلهم و الثانیة امر بالایتساء بهم لینالوا من ثوابهم ما نالوا او ینقلبوا الی الآخرة کانقلابهم و قیل الاولی اسوة باقواله و الثانیة بافعاله قیل لما نزلت هذه الآیات اظهر المؤمنون عداوة اقربایهم المشرکین فی الله و تبرؤا منهم فعلم الله شدة وجد المؤمنین بذلک فانزل الله سبحانه عسی الله أن یجعل بینکم و بین الذین عادیتم منهم ای من مشرکی مکة مودة یعنی بان یهدیهم الله للذین فیصیروا لکم اولیاء و اخوانا ففعل الله تعالی ذلک فاسلم کثیر منهم فصاروا لهم اولیاء و اخوانا و خالطوهم و ناکحوهم و قیل الذین عادیتم منهم هو ابو سفیان بن حرب و المودة مودة الاسلام و تزویج ام حبیبة ابنته من رسول الله ص و کانت ام حبیبة تحت عبید الله بن جحش بن رباب و کانت هی و زوجها من مهاجرة الحبشة فتنصر زوجها و حاولها ان تتابعه فأبت و صبرت علی دینها و مات زوجها علی النصرانیة فبعث رسول الله ص الی النجاشی فیها لیخطبها علیه فقال النجاشی لاصحابه من اولاکم بها قالوا خالد بن سعید بن العاص

قال فزوجها من نبیکم ففعل و مهرها النجاشی اربع مایة دینار و ساق الیها مهرها

عسی من الله واجبة و هو للطمع و الرجاء ای کونوا علی رجاء من ذلک و قوله و الله قدیر یعنی علی ان یجعل بینکم و بینهم مودة و الله غفور یعنی لمعاصیهم اذا اسلموا رحیم یعنی بالمؤمنین حیث ادخل اقرباءهم فی دینهم ثم رخص الله عز و جل فی صلة الذین لم یعادوا المؤمنین و لم یقاتلوهم و لم یخرجوهم فقال لا ینهاکم الله عن الذین ای عن بر الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ای لم یوذوکم بمکة حتی اضطررتم الی الخروج منها أن تبروهم فی موضع الخفض بدلا من الذین و المعنی لا ینهیکم الله عن ان تبروا الذین لم یقاتلوکم فی الدین و تقسطوا إلیهم ای تحسنوا الیهم و تعطوهم مما تملکون من طعام و غیره قسطا و الاقساط ان تعطوهم مثل ما یعطون

در سبب نزول این آیت علماء تفسیر مختلف اند ابن عباس گفت در شأن خزاعة و بنی جذیمه و بنی مدلج فرو آمد که با رسول خدا ص عقد مصالحت بستند و عهد داشتند که قتال نکنند و رسول را و مؤمنان را نرنجانند و از مکه بیرون نکنند و دشمنان رسول را یاری ندهند رب العالمین رسول را و مؤمنان را رخصت داد که با این قوم علی الخصوص هر چند که کافرانند اگر نیکویی کنید وصلت دهید و داد ایشان بایشان رسانید شما را منع نیست و در آن نهی نیست قتادة گفت حکم این آیت بر عموم بود هر کافر که با رسول قتال نکردید و مؤمنان را نرنجانیدید با ایشان پیوستن ببر وصلت رخصت بود تا آیت آمد که فاقتلوا المشرکین الآیة پس منسوخ شد و بقول قتادة این آیت منسوخ است و قیل الآیة واردة فی شأن الذین آمنوا و اقاموا بمکة و لم یهاجروا لما بهم من الضعف و قیل ارید بذلک النساء و الصبیان و قیل نزلت فی اسماء بنت ابی بکر و ذلک ان امها قتیلة بنت عبد العزی قدمت علیها المدینة بهدایا و هی مشرکة فقالت اسماء لا اقبل منک هدیة و لا تدخلین بیتی حتی استأذن رسول الله فسألت لها عایشة رسول الله ص فأمرها ان تقبل هدیتها و تحسن الیها ثم ذکر الذین نهاهم عن صلتهم فقال إنما ینهاکم الله عن الذین قاتلوکم فی الدین و أخرجوکم من دیارکم و ظاهروا علی إخراجکم و هم کفار مکة الذین ألجیوکم الی الهجرة من مکة أن تولوهم یعنی ینهیکم عن ان تتولوهم بالنصر و المودة و البر و الصلة

و من یتولهم بالمودة و بمکاتبة سر النبی ص فأولیک هم الظالمون المستوجبون لعذاب الله قال بعض المفسرین نسخت الآیة الاولی بهذه الآیة و نسخ معنی الآیتین بآیة السیف ...

... فامتحنوهن ایشان را امتحان کنید حال ایشان و سبب آمدن ایشان بتحقیق بازدانید امتحان بقول بعضی مفسران آنست که رسول خدا ایشان را سوگند دادی که نه بغض شوهر را آمد و نه نشوز و نه غیرت را و نه عشق و هوای مردی را و نه رغبت بدنیا و التماس مرادی را و نه مجرد دوست داشت زمین مدینه را بلکه دوست داشت دین اسلام را هجرت کرد و دوستی خدای و رسول را و جز رضای خدای و رسول و رغبت بدین اسلام او را مرادی دیگر نیست بقول بعضی امتحان آنست که بزبان بگفتی اشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا عبده و رسوله رب العالمین گفت چون این سوگند یاد کرد و امتحان حاصل شد از وی بظاهر بپذیرید و حقایق باطن و ضمیر دل بالله افکنید که شما را بآن راه نیست و جز الله بآن عالم نیست

اینست که گفت الله أعلم بإیمانهن آن گه گفت فإن علمتموهن مؤمنات چون از ایشان بدانستید بدلایل ظاهر که مؤمنات اند و هجرت ایشان از بهر خدای و رسول است فلا ترجعوهن إلی الکفار لا هن حل لهم و لا هم یحلون لهن ایشان را فا کافران مدهید که نه زن مسلمانان حلالست مرد کافر را و نه مرد کافر زن مسلمان را حلالست این آیه در شأن زنی فرود آمد نام وی سبیعة بنت الحارث الاسلمیة که از شوهر خویش بگریخت سال حدیبیة و هجرت کرد رسول خدا او را امتحان کرد چنان که الله فرموده و او را مؤمنه یافت شوهر وی آمد صیفی بن الواهب گفت یا محمد رد علی امرأتی زن من با من فرست که تو در صلح حدیبیة با ما چنان شرط کردی که هر که آن ما بتو آید با ما فرستی رسول خدا گفت این شرط کرده ام در مردان نه در زنان که زنان گرویده بهیچ حال کافران را نشایند و ایشان را حلال نباشند و این آیت بر وفق این حکم فرو آمد پس رسول خدا بفرمود تا کاوین که آن شوهر کافر به سبیعة داده بود با وی دادند اینست که رب العالمین گفت و آتوهم ما أنفقوا یعنی اعطوا الزوج الکافر ما انفق علیها من المهر قیل ان لم یوجد لها مال فی الحال یؤخذ من المؤمن الذی یرید التزوج بها مقدار ذلک المهر و یرد علی الکافر فان لم یتزوج بها احد من المؤمنین کان سبیلها سبیل المعسر بالدین الی ان یجد میسرة و یقال تزوج سبیعة عمر بن الخطاب

و لا جناح علیکم أن تنکحوهن ای لا جناح فی نکاح المهاجرات إذا آتیتموهن مهورهن و ایتاء المهر لیس بشرط لتحلیلها کما ان ذاک لیس بشرط فی المؤمنات فی قوله و آتوا النساء صدقاتهن نحلة لکنه جث علی اتیانهن مهورهن اذا طالبن بها

و قیل نزلت هذه الآیة فی ام کلثوم بنت عقبة بن ابی معیط جاءت مهاجرة فی عام الهدنة فجاء اخواها رسول الله ص یسترد انها فنزلت هذه الآیة قوله و لا تمسکوا بعصم الکوافر قرأ ابو عمرو و یعقوب بالتشدید و الآخرون بالتخفیف معنا هما واحد

و العصمة الامساک و الکف و هی ها هنا حرمة النکاح یعنی اذا تباینت الادیان فقد انقطعت العصمة و اصل العصمة الحبل یقال لکل ما امسک شییا عصمة ای من اسلم و بقیت امرأته کافرة او اسلمت المرأة و بقی الزوج کافرا فقد انقطعت العصمة و لا تمسکوا بها فلا حرمة لها و الکوافر طایفتان من النساء طایفة قعدت عن الهجرة و ثبتت علی الکفر و طایفة ارتدت عن الهجرة و لحقت بازواجها الکفار قال الزهری لما نزلت هذه الآیة طلق عمر بن الخطاب امرأتین کانتا له بمکة مشرکتین احدیهما بریعة بنت ابی امیة ابن المغیرة فتزوجها بعده معاویة بن ابی سفیان و هما علی شرکهما بمکة و الأخری ام کلثوم بنت عمرو الخزاعیة ام عبد الله بن عمر فتزوجها ابو جهم بن حذافة و هما علی شرکهما و کانت اروی بنت ربیعة بن الحارث بن عبد المطلب تحت طلحة بن عبید الله فهاجر طلحة و هی بمکة علی دین قومها ففرق الاسلام بینهما حین نهی عن التمسک بعصم الکوافر ثم تزوجها خالد بن سعید بن العاص بالاسلام و کانت ممن فر الی رسول الله ص من نساء الکفار فحبسها و زوجها خالد بن سعید بن العاص

قال الشعبی و کانت زینب بنت رسول الله امرأة ابی العاص بن الربیع اسلمت و لحقت بالنبی ص فی المدینة و اقام ابو العاص بمکة مشرکا ثم اتی المدینة و اسلم فردها علیه رسول الله ص و سیلوا ایها المؤمنون ما أنفقتم ای ان لحقت امرأة منکم بالمشرکین مرتدة فاسیلوا ما انفقتم من المهر ممن تزوجها منهم اذا منعوها

و لیسیلوا یعنی المشرکین الذین لحقت ازواجهم بکم ما أنفقوا من المهر ممن تزوجها منکم ذلکم حکم الله یحکم بینکم فیه فاحکموا و الله علیم بمصالح امورکم حکیم فیما امرکم به من التسویة و العدل قال الزهری و لولا الهدنة و العهد الذی کان بین الرسول الله ص و بین قریش یوم الحدیبیة لامسک النساء و لم یرد الیهم صداقا و کذلک کان یصنع بمن جاءه من المسلمات قبل العهد فلما نزلت هذه الآیة اقر المؤمنون بحکم الله عز و جل و ادوا ما امروا به من نفقات المشرکین و ابی المشرکون أن یقروا بحکم الله تعالی فیما امر من اداء النفقات المسلمین فانزل الله عز و جل

و إن فاتکم شی ء من أزواجکم إلی الکفار فاتکم ای ذهب عنکم شی ء ای احد و کذلک قرأ ابن مسعود فعاقبتم و قری فعقبتم أی غزوتم بعقب ذلک فغنمتم فآتوا الذین ذهبت أزواجهم الی الکفار منکم مثل ما أنفقوا علیهن من الغنایم التی صارت فی ایدیکم من اموال الکفار و قیل معناه فعاقبتم المرتدة بالقتل قال ابن عباس و کان جمیع من لحق بالمشرکین من نساء المؤمنین المهاجرین راجعة عن الاسلام ست نسوة فاعطی رسول الله ص ازواجهن مهور نسایهم من الغنیمة

و اتقوا الله الذی أنتم به مؤمنون اختلف القول فی أن رد مهر من اسلمت من النساء الی ازواجهن کان واجبا او مندوبا و اصله ان الصلح هل کان وقع علی رد النساء ...

... قیل کان النبی ص اذا بایع النساء وضع قدحا من الماء فکان یضع یده فیه ثم یأمرهن ان یغمسن ایدیهن فیه و قیل نزلت هذه الآیة یوم فتح مکة

لما فرغ رسول الله ص من بیعة الرجال و هو علی الصفا و عمر بن الخطاب اسفل منه و هو یبایع النساء بأمر رسول الله یأخذ ایدیهن فوق ثیابه و یبلغهن عنه و ما کان رسول الله ص یأخذ بید امرأة عند البیعةو قیل امر اخت خدیجة خالة فاطمة فبایعت النساء و کانت هند بنت عتبة بن ربیعة امرأة ابی سفیان بن حرب فی جملتهن متنقبة متنکرة مع النساء خوفا من رسول الله ان یعرفها فقال النبی ص ابایعکن علی أن لا یشرکن بالله شییا فرفعت هند رأسها و قالت و الله انک لتأخذ علینا امرا ما رأیناک اخذته علی الرجال و بایع الرجال یومیذ علی الاسلام و الجهاد فقط فقال رسول الله ص انک لهند بنت عتبه قالت نعم فاعف عما سلف عفا الله عنک تعنی ما صنعت بحمزة فقال رسول الله ابایعکن أن لا یشرکن بالله شییا قالت من الشرک فررنا الیک فما اشرکنا منذ اسلمنا

فقال رسول الله و لا یسرقن فقالت هند ان ابا سفیان رجل شحیح و انی آخذ من ماله ما یکفینی و ولده فقال رسول الله بالمعروف

و قیل کان ابو سفیان واقفا هناک فقال نعم ما اصبت شییا فیما مضی و فیما غبر فهو لک حلال و قال صلی الله علیه و سلم و لا یزنین فقالت هند و هل تزنی الحرة فقال صلی الله علیه و سلم لا و الله ما تزنی الحرة

فقال رسول الله و لا یقتلن أولادهن یعنی وأد البنات مخافة الفقر فقالت هند نحن ربیناهم صغارا و انتم قتلتموهم کبارا فانتم اعلم و هم فضحک عمر و ضحک رسول الله من قولها و کان قد قتل ابن لها یوم بدر یقال له حنظلة بن ابی سفیان فقال رسول الله و لا یأتین ببهتان یفترینه بین أیدیهن و أرجلهن یعنی الکذب و النمیمة و المشی بالسعایة یختلقنه من تلقاء انفسهن قالت هند و الله ان البهتان لقبیح و انک لا تأمرنا الا بالرشد و مکارم الاخلاق و قیل المراد بالبهتان هاهنا ان تلتقط مولودا و تقول لزوجها هذا ولدی منک فهو البهتان المفتری بین أیدیهن و أرجلهن لان الولد اذ اوضعته الام سقط بین یدیها و رجلیها و لا یعصینک فی معروف

ای فی کل امر وافق طاعة الله و فی کل امر فیه رشدهن قال سعید بن المسیب و الکلبی و عبد الرحمن بن زید هو النهی عن النوح و الدعاء بالویل و تمزیق الثوب و نتف الشعر و حمش الوجه و ان لا تحدث المرأة الرجال الا ذا محرم و لا تخلو برجل عیر ذی محرم و لا تسافر الا مع ذی محرم

روی ان خولة بنت الحکم الانصاریة السلمیة قالت یا رسول الله مات لی اخ فنحت علیه فاسعدتنی امرأة و قد مات لها اخ أ فتأذن لی ان اذهب فاسعدها علی النوح ثم امسک فقال رسول الله لا تفعلی فما زالت تراجعه حتی اذن لها و قال اذهبی فاسعدیها لم امسکی

روی ابو مالک الاشعری عن النبی ص قال اربع فی امتی من امر جاهلیة لا یترکونهن الفخر بالاحساب و الطعن فی الانساب و الاستسقاء بالنجوم و النیاحة ...

... و قال صلی الله علیه و سلم هذه النوایح یجعلن یوم القیامة صفین صفا عن الیمین و صفا عن الیسار و ینبحن کما تنبح الکلاب

و روی ان عمر بن الخطاب رضی الله عنه سمع نایحة فاتیها فضربها حتی وقع خمارها عن رأسها فقیل یا امیر المؤمنین المرأة قد وقع خمارها قال انها لا حرمة لها

قوله تعالی فبایعهن ای اذا بایعنک فبایعهن و استغفر لهن الله إن الله غفور رحیم

قالت عایشة کان النبی ص یبایع النساء بالکلام بهذه الآیة لا تشرکوا بالله شییا

قالت و ما مست ید رسول الله ید امرأة الا امرأة یملکها و قالت امیمة بنت رقیقة بایعت رسول الله فی نسوة فقال فیما استطعتن و اطقتن فقلت رسول الله ارحم بنا من انفسنا قلت یا رسول الله صافحنا فقال انی لا اصافح النساء انما قولی لامرأة کقولی لمایة امرأة

یا أیها الذین آمنوا ای گرویدگان لا تتولوا قوما غضب الله علیهم و هم الیهود و ذلک ان ناسا من فقراء المسلمین کانوا یخبرون الیهود باخبار المسلمین و یتواصلونهم فیصیبون بذلک من ثمارهم فنهاهم الله سبحانه عن ذلک قد ییسوا من الآخرة یعنی هؤلاء الیهود ییسوا من الآخرة بأن یکون لهم فیها ثواب و خیر کما ییس الکفار الذین ماتوا و صاروا فی القبور من ان یکون لهم حظ و ثواب فی الآخرة و قیل کما ییس الکفار الذین فی القبور من رحمة الله و قیل کما ییس الکفار الذین فی الاحیاء من المقبورین ان یرجعوا الیهم

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان

سبح لله بپاکی بستود الله را ما فی السماوات و ما فی الأرض هر چه در آسمانها و زمینها چیزست و هو العزیز و اوست تاونده با هر کاونده و بهیچ هست نماننده الحکیم ۱ راست دان راست کار

یا أیها الذین آمنوا ای گرویدگان لم تقولون ما لا تفعلون ۲

چرا می گویید آنچه نمیکنید

کبر مقتا عند الله بزرگ زشتی است بنزدیک الله أن تقولوا ما لا تفعلون ۳ که می گویید آنچه نکنید

إن الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله دوست دارد الله ایشان را که جنگ میکنند از بهر او صفا قطار قطار جوق جوق کأنهم بنیان مرصوص ۴ گویی ایشان دیواری اند درهم رسته

و إذ قال موسی لقومه موسی ع گفت قوم خویش را یا قوم لم تؤذوننی ای قوم چرا میرنجانید مرا و قد تعلمون أنی رسول الله إلیکم و میدانید که من فرستاده الله ام بشما فلما زاغوا چون بگشتند از فرمانبرداری أزاغ الله قلوبهم الله دلهای ایشان بگردانید و الله لا یهدی القوم الفاسقین ۵ و الله راه ننماید بیرون شدگان را از اطاعت

و إذ قال عیسی ابن مریم یا بنی إسراییل عیسی مریم ع گفت ای فرزندان یعقوب إنی رسول الله إلیکم من فرستاده الله ام بشما مصدقا لما بین یدی من التوراة راست دارنده و پذیرنده آن نامه که پیش من فرو آمد تورات و مبشرا برسول یأتی من بعدی اسمه أحمد و مژده دهنده برسولی که از پس من آید نام او احمد فلما جاءهم بالبینات چون بایشان آمد عیسی ع با معجزه های روشن قالوا هذا سحر مبین ۶ گفتند که این سحر است جادویی آشکار و من أظلم ممن افتری علی الله الکذب و کیست ستمکارتر از آن کس که دروغ میسازد بر الله و هو یدعی إلی الإسلام و او را با مسلمانی میخوانند و الله لا یهدی القوم الظالمین ۷ و الله راه ننماید ستمکاران را

یریدون لیطفؤا نور الله بأفواههم میخواهند که بکشند روشنایی الله بپف دهنهای خویش و الله متم نوره و الله تمام کننده نور خویش است و لو کره الکافرون ۸ و هر چند که دشوار آید کافران را ...

... و أخری تحبونها و بازرگانی دیگر که دوست میدارید آن را نصر من الله و فتح قریب یاری از خدای و دولت گشادنی نزدیک و بشر المؤمنین ۱۳ و بشارت ده گرویدگان را

یا أیها الذین آمنوا ای گرویدگان کونوا أنصار الله یاران باشید دین خدای را کما قال عیسی ابن مریم چنان که عیسی مریم گفت للحواریین حواریان را من أنصاری إلی الله آن کیست که یاران من اند در روی دادن بالله و آهنگ کردن باو قال الحواریون حواریان گفتند نحن أنصار الله ما یاران الله ایم فآمنت طایفة من بنی إسراییل بگرویدند گروهی از فرزندان یعقوب

و کفرت طایفة و بنگرویدند گروهی فأیدنا الذین آمنوا علی عدوهم گرویدگان را بر دشمنان ایشان دست دادیم و نصرت کردیم فأصبحوا ظاهرین ۱۴ تا بر ایشان برتری یافتند و پیروزی

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم اسم عزیز ازلی جبار صمدی لکنه للمؤمنین ولی و بالعاصین حفی لیس له فی جماله کفی و لا فی جلاله سمی و للعصاة من المؤمنین ولی اینست نظم لطیف و آراسته تام دل را انس است و جان را پیغام از دوست یادگار و بر جان عاشقان سلام الله است یگانه یکتا در ذات و صفات بیهمتا از هم مانستی جدا و در حکم بی چرا شنونده رازست و نیوشنده دعا در آزمایش باعطاست و در ضمانها باوفا سمیع است بسمع و بصیر ببصر مرید باراده متکلم بکلام باقی ببقا رحمان است مهربان که بر بنده بخشاید و جافیان را با همه جفا بر پیش آید بنده اگر چه بدکار است و از جرم گرانبار است رحمان او را آمرزگار و جرم او را در گذار است خوب نگارست و در گفتار است عالم را صانع و خلق را نگهدار است دشمن را دارنده و دوست را یار است بصنع در دیده هر کس و در جان احبابش قرار است هر امیدی را نقد و هر ضمان را بسنده کار است رحیم است که رحمت خود بر مؤمنان باران کرد و عطای خود بر ایشان ریزان کرد هر کس را آنچه صلاح و بهینه آن کس دید آن کرد معاصی خلق زیر حلم خود پنهان کرد

امروز ستر او نقد و فردا عفو او وعد هر زبان که بنام او ناطق است پاک است هر دل که بمهر او ذاکر است آباد است و یاد کننده او در این جهان و در آن جهان آزادست

چون یاد تو آرم از غمان آزادم

جز یاد تو هر چه بود رفت از یادم

قوله یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الأرض الملک القدوس العزیز الحکیم هو الملک و الملیک مالک الملک و ملک الملوک پادشاه بحقیقت اوست که ملکش را عزل نیست و جدش را هزل نیست و عزش را ذل نیست و حکمش را رد نیست او را ند نیست و ازو بد نیست بنده مؤمن معتقد چون داند که مالک بحقیقت اوست جل جلاله لوح دعاوی بشکند بساط هوس در نوردد دامن از کونین درکشد و مالک مطلق را ملک و ملک مسلم دارد بر مراد خود مقدم دارد ننگش آید که هیچ مخلوق را تذلل کند یا از بهر حبه ای و لقمه ای گردن برافراشته خود بشکند

و من قصد البحر استقل السواقیا ...

... جان پاکان گرسنه عدل تو بود از دیر باز

سفره اندر سد ره بنهادی و در دادی صلا

ای یتیمی دیده اکنون با یتیمان لطف کن

و ای غریبی کرده اکنون با غریبان کن سخا

سید سفره دعوت بنهاد و صلا آواز داد خواجگان قریش اجابت نکردند گفتند ما را عار بود بر سفره گدایان و درویشان نشستن فرمان آمد که ای سید بایشان چه رنج می بری طینت خبیثه ایشان نه از آن اصل است که هرگز نقش نگین تو پذیرد

مثلهم کمثل الحمار یحمل أسفارا مثل ایشان مثل خر است که در بار وی دفتر بود خر را از آن دفترچه سود که هوش و گوش دریافت ندارد ایشان را نیز از دعوت تو چه سود که بر گوش و بر دل ایشان مهر بیگانگی است و بر دیده ایشان حجاب غفلت نه زبان ایشان سزای ذکر ماست نه دل ایشان بابت مهر ما ...

... یا أیها الذین آمنوا إذا نودی للصلاة من یوم الجمعة رب العالمین جل جلاله و تقدست اسماؤه و تعالت صفاته در این آیت مؤمنان را بکاری میخواند از کارهای دین که تمامی دین ایشان در آنست و رستن از عقوبت بآنست و یافتن بهشت جاودان در گزاردن آنست و آن نماز آدینه است میگوید ای شما که گرویدگان و دوستان و آشنایان اید پیغام پذیرفتید و پیغام رسان براست داشتید و مرا بر غیب استوار گرفتید و فرمان برداشتید

إذا نودی للصلاة من یوم الجمعة هم نصیحت است و هم وصیت و هم فرمان نصیحت است از نیکوکاری وصیت است از دوست داری فرمانست از نیکخواهی میگوید بندگان من نیکوکارم نصیحت من شنوید دوست دارم وصیت من پذیرید نیک خواهم فرمان من بجای آرید ملکا آن چه فرمانست

إذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا إلی ذکر الله چون شما را بخوانند بنماز آدینه قصد و آهنگ آن کنید که شما را بمن میخوانند پاسخ کنید آهسته آیید و بوقار آیید سعی اینجا بمعنی قصد است و عمل یکی بغسل دیگر بسواک سدیگر بوی خوش چهارم جامه بهتر پنجم بگاه آمدن ششم چون حاضر آمدید مسلمانان را نرنجانیدن هفتم خطبه نیوشیدن اما غسل فرمانست و سنت

مصطفی ص گفت اذا اتی احدکم الجمعة فلیغتسل ...

... و قال صلی الله علیه و سلم ما علی احدکم ان وجد ان یتخذ ثوبین لیوم الجمعة سوی ثوبی مهنته

اما بگاه آن خبر درست است که فریشتگان بر درهای مسجد باشند با قلمها و ورقها نامهای بندگان مینویسند پنج جوق را نویسند جوق پیشین را هر یکی شتری قربان نویسند و دعا کنند جوق دیگر را گاوی نویسند قربان و دعا کنند جوق سوم را کبشی قربان نویسند و دعا کنند جوق چهارم را مرغی قربان نویسند و دعا کنند جوق پنجم را خایه ای قربان نویسند و دعا کنند چون خطیب بر منبر شود درهای مسجد فروگذارند و بشنودن خطبه آیند و پس از آن نام کس ننویسند و نه قربان و در خبر است که فریشتگان یکی را پیوسته معتاد همی دیدند پس یک آدینه او را نه بینند گویند اللهم ان فلانا لم یأت فان کان ضالا فاهده و ان کان عایلا فاغنه او مریضا فاشفه و گفته اند رب العالمین در روز آدینه بنده مؤمن را ده چیز وعده داد یکی آنست که چون بنماز آید بهر گامی و قدمی که بردارد وی را نیکی در دیوان نویسد دیگر بهر قدمی گناهی از دیوان وی بسترد سدیگر گناه یک هفته از وی درگذارد چهارم ساعتی است در روز آدینه که در آن ساعت هر چه بنده از الله خواهد بوی بخشد پنجم اگر سورة الکهف برخواند در آن روز تا دیگر آدینه از همه آفات نگه دارد ششم اگر بشب آدینه سورة الدخان برخواند هم در آن شب وی را بیامرزد هفتم هر نیکی که در شبانروز آدینه کند یکی صد نویسد هشتم اگر بروز آدینه صد بار بر رسول ص درود و تحیت فرستد فردا او را شفیع وی انگیزد نهم اگر در شبانروز آدینه وی را اجل رسد از عذاب گور ایمن دارد دهم اگر در جمله آن جمع که در جامع باشند یکی را آزاد کند دیگران را همه بوی بخشند هم القوم لا یشقی بهم جلیسهم

فاسعوا إلی ذکر الله گفته اند سعی از فرایض نماز آدینه است که الله میگوید فاسعوا إلی ذکر الله و دیگر نمازها در خانه گزاردن و در مسجد های دیگر آوردن مباح است و نماز آدینه جز بجامع و جمع گزاردن روا نیست

واجب آمد بر بنده بمسجد رفتن و رنج بر خود نهادن و خدمت گزاردن چنانستی که رب العزة گفتی چون رنج آمدن بخدمت از بهر من بود یک نیمه خدمت از بنده بر گرفتم چهار رکعت با دو رکعت آوردم عبدی امروز یک گام که در راه من برداری ضایع نمی کنم هفتاد ساله راه توحید رفته و بدست نیاز در امید کوفته عمر تو کی ضایع کنم و رنج خدمت تو کی باطل کنم امروز از خانه بمسجد می آیی فردا از خانه بگور خواهی آمد امروز که باختیار می آیی بمراد و نشاط با جمع دوستان خدمت خود از تو برگرفتم و رنج تو ضایع نکردم چه گویی فردا که باضطرار آیی فریدا وحیدا عفو و مغفرت از تو کی دریغ دارم

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان

یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الأرض بپاکی می ستاید الله را هر چه در آسمانها و زمینها چیز است له الملک پادشاهی او راست و له الحمد و ستایش نیکو او راست و هو علی کل شی ء قدیر ۱ و او بر همه چیز تواناست

هو الذی خلقکم او آنست که بیافرید شما را فمنکم کافر هست از شما که ناگرویده ای است و منکم مؤمن و هست از شما که گرویده ای است و الله بما تعملون بصیر ۲ و الله بآنچه میکنید دانا و بیناست

خلق السماوات و الأرض بالحق بیافرید آسمانها و زمینها را بفرمان روان و صورکم و بنگاشت شما را فأحسن صورکم و نگاشت شما را تمام کرد و إلیه المصیر ۳ و آخر بازگشت با اوست

یعلم ما فی السماوات و الأرض میداند هر چه در آسمانها و زمینهاست ...

... ذلک بأنه کانت تأتیهم رسلهم بالبینات آن ایشان را بآن پیش آمد که فرستادگان ما می آمد بایشان بپیغامهای روشن فقالوا گفتند أ بشر یهدوننا باش مردمان ما را می راه نمایند فکفروا کافر شدند و تولوا و از پیغام پذیرفتن برگشتند و استغنی الله و الله با بی نیازی خویش ماند از ایشان و الله غنی حمید ۶ و الله بی نیازست با ستایش تمام

زعم الذین کفروا أن لن یبعثوا ناگرویدگان گفتند که ایشان را از گور بنینگیزند قل بلی و ربی لتبعثن بگو آری بخدای من براستی که شما را برانگیزند ثم لتنبؤن بما عملتم و پس براستی شما را آگاه کنند ناچار بپاداش آنچه میکردید و ذلک علی الله یسیر ۷ و آن بر خدای آسانست

فآمنوا بالله و رسوله بگرویدند بالله و فرستاده او و النور الذی أنزلنا و باین روشنایی که فرستادیم و الله بما تعملون خبیر ۸ و الله بکردار شما داناست و از آن آگاه

یوم یجمعکم آن روز که شما را فراهم آرد لیوم الجمع آن روز فراهم آوردن ذلک یوم التغابن آن روز بر یکدیگر آوردن است و من یؤمن بالله و هر که بگرود بالله و یعمل صالحا و کردار نیک کند یکفر عنه سییاته بسترد و ناپیدا کند الله ازو بدی های او و یدخله جنات تجری من تحتها الأنهار و درآرد او را در بهشتهایی که میرود در زیر درختان آن جویهای روان

خالدین فیها أبدا ایشان در آن جاویدان ذلک الفوز العظیم ۹ آنست پیروزی بزرگوار ...

... یا أیها الذین آمنوا ای گرویدگان إن من أزواجکم و أولادکم عدوا لکم از زنان شما و فرزندان شما کس است که دشمن شماست فاحذروهم بر حذر می باشید ازیشان و إن تعفوا و تصفحوا و اگر در گذارید و فرا گذارید و تغفروا و بیامرزید فإن الله غفور رحیم ۱۴ الله آمرزگار و مهربان است

انما أموالکم و أولادکم فتنة مالهای شما و فرزندان شما فتنه دلند و شور و زیان آن الله عنده أجر عظیم ۱۵ و الله اوست که بنزدیک اوست مزد بزرگوار

فاتقوا الله ما استطعتم از خشم و عذاب الله بپرهیزید چندان که توانید ...

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم بنام او که جان را جانست و دل را عیانست یاد او زینت زبانست و مهر او راحت روانست وصال او بهر دو عالم ارزانست و هر چه نه او همه عین تاوانست و هر دل که نه در طلب اوست ویرانست یک نفس او بدو گیتی ارزانست یکی نظر از او بصد هزار جان رایگانست

امروز که ماه من مرا مهمانست ...

... قوله تعالی یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الأرض الآیة معنی تسبیح تقدیس است و تنزیه و تقدیس آنست که خدای را جل جلاله از صفات ناسزا و نعوت حدثان منزه و مقدس دانی پاک از نقص دور از وهم بیرون از عقل قدوس از قیاس موصوف نه معلول معروف نه معقول پیدا نه مجهول و چونی وی نه معلوم عقل در او معزول و فهم در او حیران هستی دیدنی او را ذات و صفات است پذیرفتنی نه دریافتنی و شنیدنی و کیف او نه دانستنی میگوید هفت آسمان و هفت زمین و هر چه در آن خدای را تسبیح میکند و او را بپاکی و بی همتایی می ستاید از خلق پذیرفتن و استوار گرفتن درخواست نه دریافتن و دانستن آن نمیخوانی که الله گفت جل جلاله و لکن لا تفقهون تسبیحهم شما تسبیح آسمان و زمین و آب و آتش و باد و خاک و کوه و دریا و همه جانور و بیجان در نیابید ایمان بآن واجب کرد و خلق را از دریافت آن نومید کرد چون مخلوق را بعقل در نمی یابی بعقل محض در ذات و صفات الله چه تصرف کنی ظاهر می پذیر و باطن می سپار و بمراد خدا بازگذار و سلامت بیاد دار و بدانکه الله جل جلاله در بیست صفت از بیست صفت منزه است و پاک در احدیت از شریک و انباز پاک در صمدیت از دریافت پاک در اولیت از ابتدا پاک در آخریت از انتها پاک در قدم از حدوث پاک در وجود از احاطت پاک در شهود از ادراک پاک در قیمومیت از تغیر پاک در قدرت از ضعف پاک در صبر از عجز پاک در منع از بخل پاک در انتقام از حقد پاک در جبروت از جور پاک در تکبر از بغی پاک در منع از بخل پاک در انتقام از حقد پاک در جبروت از جور پاک در تکبر از بغی پاک در غضب از ضجر پاک در صنع از حاجت پاک در کید از غرور پاک در حیا از ندم پاک در مکر از حیلت پاک در تعجب از استنکار پاک در بقا از فنا پاک اینست صفات خالق بی ضد و ند بی شبیه و بی نظیر و صفات مخلوق اینست که اضداد آن را قرین است با حیات او ممات با قدرت او عجز با قوت او ضعف با منع او بخل با غضب او ضجر با مکر او حیلت با انتقام او حقد تا بدانی که کرده چون کردگار نیست و صفات خالق چون مخلوق نیست و خدای را در ذات و صفات و کبریا و عزت مثل و مانند نیست لیس کمثله شی ء و هو السمیع البصیر

هو الذی خلقکم فمنکم کافر و منکم مؤمن کار آنست که در ازل کرد حکم آنست که در ازل راند خلعت آنست که در ازل داد قسمتی رفته نه فزوده و نه کاسته یکی را بآب عنایت شسته و یکی را بمیخ رد وابسته حکمی بی میل و قضایی بی جور یکی را در دیوان سعد نام ثبت کرد و بر لطف ازلی قبول کرد و علل در میانه نه یکی را در جریده اشقیا نام ثبت کرد و زنار رد بر میان بست و از درگاه قبول و اقبال براند و زهره دم زدن نه قوم طلبوه فخذلهم قوم هربوا منه فادرکهم قومی شب و روز در راه طلب هیچ نیاسوده و در مجاهدات و ریاضات خویشتن را نحیف و نزار گردانیده و دست رد بسینه ایشان باز نهاده که الطلب رد و الطریق سد

قومی در بتکده معتکف گشته و لات و هبل مسجود خود گردانیده و نداء عزت از بهر ایشان بپای شده که انتم لی و انا لکم که شما آن من اید و من آن شما

ابراهیم خواص گفت در بادیه وقتی بتجرید میرفتم پیری را دیدم بر آن گوشه نشسته و کلاهی بر سرنهاده و بزاری و خواری میگریست گفتم یا هذا تو کیستی گفت من ابو مرة ام گفتم چرا می گریی گفت کیست بگریستن سزاوارتر از من چهل هزار سال بر آن درگاه خدمت کرده ام و در افق اعلی از من مقدم تر کس نبود اکنون تقدیر الهی و حکم غیبی بنگر که مرا بچه روز آورده

یا سایلی کیف کنت بعدی ...

... لم یبق مما شهدت ذره

آن گه گفت ای خواص نگر تا بدین جهد و طاعت خویش غره نباشی که کار بغایت و اختیار اوست نه بجهد و طاعت بنده بمن یک فرمان آمد که آدم را سجده کن نکردم و آدم را فرمان آمد که از آن درخت مخور بخورد در کار آدم عنایت بود عذرش بنهاد که فنسی و لم نجد له عزما و در کار من عنایت نبود گفت أبی و استکبر زلت او در حساب نیاوردند و طاعت دیرینه ما زلت شمردند

من لم یکن للوصال اهلا

فکل احسانه ذنوب

قوله تعالی فاتقوا الله ما استطعتم جای دیگر گفت اتقوا الله حق تقاته این دو آیت یکی ناسخ است یکی منسوخ یکی اشارتست بواجب امر یکی اشارت است بواجب حق واجب امر بیامد و واجب حق را منسوخ کرد زیرا که حق جل جلاله بنده را که مطالبت کند بواجب امر کند تا فعل او در عفو آید که اگر او را بواجب حق بگیرد طاعت هزار ساله با معصیت هزار ساله یک رنگ آید اگر همه انبیاء و اولیاء و اصفیاء و همه عارفان و محبان بهم آیند آن کیست که طاقت آن دارد که بحق او جل جلاله قیام کند یا جواب حق او باز دهد امر او متناهی است اما حق او متناهی نیست زیرا که بقاء امر ببقاء تکلیف است و تکلیف در دنیاست که دنیا سرای تکلیف است اما بقاء حق ببقاء ذات است و ذات متناهی نیست پس بقاء حق متناهی نیست واجب امر برخیزد اما واجب حق برنخیزد دنیا درگذرد نوبت امر با وی درگذرد اما نوبت حق هرگز درنگذرد امروز هر کسی را سودایی در سر است که در امر می نگرند انبیاء و رسل بنبوت و رسالت خویش می نگرند فریشتگان بطاعت و عبادت خویش می نگرند موحدان و مجتهدان و مؤمنان و مخلصان بتوحید و ایمان و اخلاص حال خویش می نگرند فردا چون سرادقات حق ربوبیت باز کشند انبیاء با کمال حال خویش حدیث علم خود در باقی کنند گویند لا علم لنا ملایکه ملکوت صومعه های عبادت خود آتش در زنند گویند ما عبدناک حق عبادتک عارفان و موحدان گویند ما عرفناک حق معرفتک و الله اعلم بالصواب

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان

یا أیها النبی ای پیغامبر إذا طلقتم النساء چون زنان را دست بازدارید ...

... و تلک حدود الله و این اندازه هایی است که الله نهاد و من یتعد حدود الله هر که اندازه های الله درگذارد فقد ظلم نفسه بر خود ستم کرد لا تدری لعل الله یحدث بعد ذلک أمرا ۱ ندانی مگر که الله پس ناساختن کاری نو آرد و مهر

فإذا بلغن أجلهن چون آن زنان بکران عدت خویش رسند فأمسکوهن بمعروف باز آرید ایشان را و نگه دارید بنیکویی

أو فارقوهن بمعروف یا دست باز دارید بنیکویی و أشهدوا ذوی عدل منکم و گواه کنید دو مرد راست استوار را از میان خویش و أقیموا الشهادة لله و بپای دارید گواهی دادن از بهر خدای ذلکم یوعظ به باین سخن که با شما میگویند و باین حکم پند میدهند من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر هر کس را که بگرود بخدای و روز رستاخیز و من یتق الله و هر که بپرهیزد از ناپسند الله یجعل له مخرجا ۲ الله او را بیرون آمد سازد و فرج

و یرزقه من حیث لا یحتسب و روزی دهد او را از جایی که بنیوسد و من یتوکل علی الله و هر که پشت بالله باز کند و کار باو بسپارد فهو حسبه الله بسنده اوست که او را بکس نیازمند نکند إن الله بالغ أمره فرمان الله پیش شدنی است قد جعل الله لکل شی ء قدرا ۳ الله هر چیز را اندازه ای و هنگامی نهاد

و اللایی ییسن من المحیض من نسایکم آن زنان که از پیری نومید گشته اند از حیض از زنان شما إن ارتبتم اگر در گمانید فعدتهن ثلاثة أشهر پس بدانید که عدت ایشان سه ماه است و اللایی لم یحضن و آن زنان که هنوز حیض ندیدند و أولات الأحمال و باروران زنان أجلهن أن یضعن حملهن عدت ایشان آن گه بگذرد که بار خود بنهند و من یتق الله و هر که از حرام بپرهیزد و حدهای الله نگاه دارد یجعل له من أمره یسرا ۴ الله کار او بی رنج او بر آسانی باز سازد

ذلک أمر الله أنزله إلیکم این فرمان الله است که بر شما فرو فرستاد و من یتق الله و هر که آزرم دارد از خداوند خویش و بترسد از خشم و عذاب او یکفر عنه سییاته بسترد و ناپیدا کند بدیهای او و یعظم له أجرا ۵ و مزد او بزرگ کند

أسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم ایشان را فرود آرید بر خور آن که شمااید از توان و لا تضآروهن و با ایشان ستیزه مکنید لتضیقوا علیهن تا کار و جهان و نفقه بر ایشان تنگ کنید و مسکن و إن کن أولات حمل و اگر باروران باشند فأنفقوا علیهن نفقه می کنید بر ایشان حتی یضعن حملهن تا آن گه که بار خود بنهند فإن أرضعن لکم و اگر شیر دهند فرزند خویش و شما را فآتوهن أجورهن مزد ایشان بدهید و أتمروا بینکم بمعروف و با یکدیگر مشاوره کنید و کار باز سازید بنیکویی بی گزند و ستیز و إن تعاسرتم و اگر با یکدیگر ناهموار کار باشید و ناساخت و دشوار کار پس از فرزند زادن فسترضع له أخری ۶ تا دیگری شیر دهد او را

لینفق ذو سعة من سعته میفرماید که او که توان را دارد توانگرانه از توان خویش نفقه کند و من قدر علیه رزقه و هر که توان ندارد و دنیا بر او فشرده تر است و تنگ تر فلینفق مما آتاه الله گوی ار آنچه الله او را داد نفقه کن ...

... سیجعل الله بعد عسر یسرا ۷ الله پس درویشی و دشواری آسانی دهد و توانگری

و کأین من قریة ای بسا شهرا عتت عن أمر ربها که اهل آن و کسان آن گردن کشیدند از فرمان خداوند خویش و رسله و رسول او فحاسبناها حسابا شدیدا شمار ایشان بکردیم شمار کردنی صعب سخت و عذبناها عذابا نکرا ۸ و عذاب کردیم ایشان را عذابی که چنان ندیده بودند و نشناخته

فذاقت وبال أمرها بچشیدند گرانی و ناگواری بد سرانجامی خویش ...

... رسول خدا فرمود صلی الله علیه و سلم نکاح کنید زن خواهید و طلاق مگویید و فراق مجویید که از طلاق و فراق عرش عظیم بلرزد و هر آن زن که بی گزندی و بی رنجی از شوهر خویش طلاق جوید بوی بهشت بمشام وی نرسد نکاح سبب وصلت است و الله وصال دوست دارد و طلاق سبب فرقت است و الله فراق دشمن دارد عالم فراق را دیوار از مصیبت است دریای فراق را آب خونابه حسرت است روز فرقت را آفتاب نیست و شب قطیعت را روز نیست اگر هیچ شربت بودی تلختر از فرقت فراق بر دست آن مطرود درگاه ابلیس نهادندی از لعنت جامی ساختندی و از قطیعت و فرقت در و شراب افکندند و بر دست او نهادند جمله درکشید که جرعتی ازو بسر نیامد عبارت این بود که و إن علیک لعنتی إلی یوم الدین بزرگان دین گفته اند که دو قدح از غیب در آمد یکی این بود که و کان من الکافرین دیگر و کان بالمؤمنین رحیما آن قدح کفر پر شربت فراق بود و این قدح رحمت پر شربت وصال بود قدح رحمت از کف اقبال با بدرقه فضل بجان مصطفی عربی فرستاد صلوات الله و سلامه علیه یقول الله تعالی و کان فضل الله علیک عظیما

و قدح کفر از دست عدل بنعت اذلال به ابلیس مهجور دادند گفتند لأملأن جهنم منک و ممن تبعک منهم أجمعین رابعه عدوی گفته که کفر طعم فراق دارد و ایمان لذت وصال و آن طعم و این لذت فردای قیامت پدید آید که در آن صحراء هیبت و عرصه سیاست قومی را گویند فراق لا وصال له و قومی را گویند وصال لا نهایة له سوختگان فراق همی گویند

فراق او ز زمانی هزار روز آرد ...

... عمر گفت آن کدام آیتست که ترا بدین درگاه بی نیازی درکشید گفت آن آیت که در سورة الطلاق است و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب آن گه گفت مخرجا من شبهات الدنیا و غمرات الموت و من شداید یوم القیامة هر که تقوی شعار و دثار خود گردانید از سه کار با صعوبت پر فتنه خلاص یافت و ایمن گشت یکی شبهات دنیا دیگر غمرات و سکرات مرگ سوم شداید احوال و اهوال قیامت

قوله تعالی و من یتوکل علی الله فهو حسبه توکل آفتابی است که از برج سعادت تابد بادی است که از سرای قرب وزد بویی است که بشارت وصل آرد منزلی شریف است و مقامی بزرگوار و درجه ای است که دست هر بی قدری بر قد او نرسد و بصر هر مختصر همتی او را در نیابد آن جوانمردان که قدم در میدان توکل نهادند ساکنان عالم قرآن بودند سلاطین جهان هدایت مستان شربت نیستی عظیم روشی داشتند که دنیا در راه ایشان افتاد با وی انس نگرفتند سمعها را صمام برنهادند تا هیچ نباید شنید دیده ها از هر چه نشان حق نداشت باز بستند

خوی از جهان و جهانیان باز کردند گفتند یکی را خوانیم و یکی را دانیم از همه عالم او ما را بسنده و همه کارها را سازنده و من یتوکل علی الله فهو حسبه این خود خطاب عموم است عامه خلایق از اهل تکلیف در تحت این خطاب شوند باز مصطفی عربی را صلی الله علیه و سلم که مرکز اقبال است و منبع افضال خطاب تخصیص کرد گفت و توکل علی الحی الذی لا یموت ای حاکم عالم قضا و ای ساکن سرای رضا ای محمد مصطفی رازی که گویی همه با من گوی که از رازت آگاه منم با من نشین که ناگزیرت منم همه مرا دان و مرا خوان که من همه ترا میخوانم گفتار بنی آدم از سر زبانست و گفتار تو از میان جان است دریغی بود که با ایشان گویی همه با من گوی که قدر تو من دانم ای مهتر آفرینش بحرمت و بزرگی قدم تو بپای است گر نه وجود تو بودی نه عالم بودی و نه آدم

گر نه سببش تو بودی ای در خوشاب

آدم نزدی دمی درین کوی خراب

رب العالمین ببعثت او بر عالمیان منت نهاد گفت قد أنزل الله إلیکم ذکرا رسولا یتلوا علیکم آیات الله مبینات لیخرج الذین آمنوا و عملوا الصالحات من الظلمات إلی النور ما این مهتر عالم و سید ولد آدم بشما فرستادیم تا شما را از ما یادگاری باشد نامه ما بر شما خواند پیغام ما بشما رساند گم شدگان را با راه نجات خواند مهجوران را از زحمت هجران براحت وصال آرد سراپرده کفر و ضلالت براندازد بساط شریعت و حقیقت بگستراند ای محتشمان عالم و ای محترمان اولاد آدم و ای عقلاء عرب و عجم خدمت و حشمت او را میان بندید عز و مرتبت و رفعت از متابعت و موافقت و مبایعت او جویید دل در شفاعت او بندید

بندگی او زندگی ابد دانید مهتر دوده آدم اوست سالار جمله اهل عالم اوست شرح محکم او را نسخ نه عقد مبرم او را فسخ نه امت محترم او را مسخ نه عز دولت نبوت او با ابد پیوسته شرف رسالت او با ازل بسته که کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین

نیکو سخنی که آن عزیزی در نظم آورده و گفته ...

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان

یا أیها النبی ای پیغامبر لم تحرم ما أحل الله لک چرا حرام میکنی و می ببندی آنچه الله حلال کرد ترا و بگشاد تبتغی مرضات أزواجک باین که میکنی خشنودی زنان خود میجویی و الله غفور رحیم ۱ الله آمرزگاری مهربانست

قد فرض الله لکم تحلة أیمانکم الله تقدیر کرد و باز انداخت باز گشادن تنگی سوگندان شما و الله مولاکم و الله یار شماست و هو العلیم الحکیم ۲ و او دانای است راست دانش ...

... یا أیها الذین آمنوا ای ناگرویدگان توبوا إلی الله توبه کنید و با خدای گردید توبة نصوحا باز گشتنی راست که ازو بازگشتن با جرم نبود

عسی ربکم الله بر خود واجب کرد تایب را از شما أن یکفر عنکم سییاتکم که بسترد و ناپیدا کند بدیهای شما و یدخلکم جنات تجری من تحتها الأنهار و در آرد شما را در بهشتهایی زیر درختان آن جویها روان یوم لا یخزی الله النبی در آن روز که الله خوار نکند و خجل رسول خویش را و الذین آمنوا معه و نه گرویدگان که با او باشند نورهم یسعی بین أیدیهم و بأیمانهم روشنایی ایشان بنهیب می شتابد پیش ایشان و از دست راست ایشان یقولون ربنا میگویند خداوند ما أتمم لنا نورنا تمام کن این روشنایی ما و اغفر لنا و بیامرز ما را إنک علی کل شی ء قدیر ۸ که تو بر همه چیز توانایی

یا أیها النبی ای پیغامبر جاهد الکفار و المنافقین باز کوش با ناگرویدگان و منافقان و اغلظ علیهم و درشت باش بر ایشان و مأواهم جهنم و باز گشتنگاه ایشان دوزخ است و بیس المصیر ۹ و بد جایگاه که آنست و بد شدنگاه

ضرب الله مثلا للذین کفروا مثل زد الله ناگرویدگان را در نومیدی فردا از خویشاوندان گرویده امرأت نوح و امرأت لوط زن نوح و زن لوط کانتا تحت عبدین من عبادنا صالحین هر دو در زنی دو بنده بودند از بندگان ما شایستگان نیکان فخانتاهما کژ رفتند هر دو با ایشان و ناراست زیستند فلم یغنیا عنهما من الله شییا هر دو پیغامبران دو زن را هیچ بکار نیامدند و از خدای بایشان سودی نرسانیدند

و قیل ادخلا النار و ایشان را گفتند در روید هر دو در آتش مع الداخلین ۱۰ با دیگر دوزخیان که می در روند

و ضرب الله مثلا للذین آمنوا مثل زد الله گرویدگان را در ایمنی ایشان از گزند کفر خویشاوندان برستاخیز امرأت فرعون مثل زد بزن فرعون إذ قالت رب آن گه که گفت خداوند من ابن لی عندک بیتا فی الجنة مرا بنزدیک خویش خانه ای ساز در بهشت و نجنی من فرعون و عمله و باز رهان مرا از فرعون و کردار او و نجنی من القوم الظالمین ۱۱ و باز رهان مرا از این قوم ستمکاران

و مریم ابنت عمران و مریم دختر عمران التی أحصنت فرجها آن زن که پاک داشت فرج خویش فنفخنا فیه من روحنا دمیدیم در آن از روح خویش و صدقت بکلمات ربها و کتبه و بپذیرفت و استوار گرفت سخن خداوند خویش را و نامه او و کانت من القانتین ۱۲ و از فرمانبرداران بود

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند جهاندار دشمن پرور ببخشایندگی دوست بخشای بمهربانی

ن و القلم بدوات و قلم و ما یسطرون ۱ و بآنچه آسمانیان و زمینیان نویسند

ما أنت بنعمة ربک بمجنون ۲ تو با آن نیکویی که از خداوند تو است با تو دیوانه نیستی

و إن لک لأجرا غیر ممنون ۳ و تراست مزدی ناکاست هرگز ...

... و لا تطع فرمان مبر کل حلاف ازین هر سوگند دروغ خواره مهین ۱۰ خوار فرا داشته ای

هماز مردم نکوهی مشاء بنمیم ۱۱ سخن چینی

مناع للخیر از نیکی باز داری معتد گزاف کاری گزاف گویی ناسازگاری أثیم ۱۲ پلیدگاری

عتل درشت خویی بعد ذلک زنیم ۱۳ با آن همه نادرست اصلی بدنامی

أن کان ذا مال و بنین ۱۴ از بهر آنکه کسی با مال بود و پسران

إذا تتلی علیه آیاتنا چون سخن ما برو خوانند قال أساطیر الأولین ۱۵ گوید که این افسانه پیشینیان است

سنسمه علی الخرطوم ۱۶ آری فردا او را نشانی کنیم بر روی

إنا بلوناهم بیازمودیم ما ایشان را کما بلونا أصحاب الجنة چنان که بیازمودیم خداوندان آن بستان را إذ أقسموا آن گه که سوگند خوردند همگان لیصرمنها مصبحین ۱۷ که آن میوه خرما و انگور ببرند و با زرع بهم کنند سحرگاهان نزدیک بام

و لا یستثنون ۱۸ و نگفتند که اگر خدای خواهد

فطاف علیها طایف من ربک گرد آن بستان ایشان گشت بشب گردنده ای و بآن رسید رسنده ای از عذاب خداوند تو و هم نایمون ۱۹ و ایشان در خواب

فأصبحت کالصریم ۲۰ آن بستان زمینی گشت چون شب سیاه درو نه نبات نه آب

فتنادوا مصبحین ۲۱ یکدیگر را آواز دادند نزدیک بام

أن اغدوا علی حرثکم خیزید از خواب بامداد کنید بر حرث خویش إن کنتم صارمین ۲۲ اگر می چیدن خواهید

فانطلقوا و هم یتخافتون ۲۳ با هم راز میکردند در راه و میگفتند أن لا یدخلنها الیوم علیکم مسکین ۲۴ میکوشید که هیچ درویش امروز بر شما در آن بستان در نیاید

و غدوا علی حرد قادرین ۲۵ بامداد کردند بر آهنگ بد چون نزدیک بستان آمدند و درویش ندیدند گفتند که دست یافتیم

فلما رأوها چون آن بستان را دیدند قالوا إنا لضالون ۲۶ گفتند ما راه گم کردیم

بل نحن محرومون ۲۷ بلکه از نعمت بی بهره ماندیم

قال أوسطهم بهینه برادران ایشان گفت أ لم أقل لکم نمی گفتم شما را لو لا تسبحون ۲۸ چرا خدای را پاک نشناسید

قالوا سبحان ربنا گفتند خداوند ما پاکست از ستمکاری إنا کنا ظالمین ۲۹ ما ستمکارانیم

فأقبل بعضهم علی بعض یتلاومون ۳۰ روی فرا یکدیگر کردند بسرزنش کردن

قالوا یا ویلنا گفتند ای ویل و درد زدی بر ما إنا کنا طاغین ۳۱ ما فرمانبرداری بگذاشتیم و از اندازه خود در گذشتیم

عسی ربنا أن یبدلنا خیرا منها امید داریم که مگر الله ما را بدل دهد به از آن إنا إلی ربنا راغبون ۳۲ ما بنیاز و حاجت خواست با خداوند خود میگردیم

کذلک العذاب چنین بود عذاب و لعذاب الآخرة أکبر و عذاب آخرت مه است او را که در رستاخیز عذاب کنند لو کانوا یعلمون ۳۳ اگر مردمان دانندی

إن للمتقین پرهیزگاران را از شرک عند ربهم جنات النعیم ۳۴ بنزدیک خداوند ایشان بهشتهای با ناز و زیدست

أ فنجعل المسلمین کالمجرمین ۳۵ ما مسلمانان را چون کافران کنیم ...

... و أملی لهم و درنگ دهم ایشان را إن کیدی متین ۴۵ که ساز من در واخ است و کار بردباری بر من فراخ و از فردا بیم نه

أم تسیلهم أجرا یا بر رسانیدن این پیغام ازیشان مزد میخواهی فهم من مغرم مثقلون ۴۶ تا ایشان را اوام افتاد از بهر تو که گران بار گشتند أم عندهم الغیب فهم یکتبون ۴۷ یا بنزدیک ایشان است علم غیب تا ایشان می نویسند

فاصبر لحکم ربک شکیبا باش حکم خداوند خویش را و لا تکن کصاحب الحوت و چون مرد ماهی مباش إذ نادی و هو مکظوم آن گه که ما را خواند و او پر غم و اندهگن ...

این سوره هزار و دویست و پنجاه و شش حرف و سیصد کلمت پنجاه و دو آیت جمله به مکه فرو آمد بقول بیشترین مفسران ابن عباس و قتاده گفتند از اول سوره تا سنسمه علی الخرطوم به مکه فرو آمد و ازینجا تا و لعذاب الآخرة أکبر لو کانوا یعلمون به مدینه فرو آمد و ازینجا تا فهم یکتبون به مکه فرو آمد و از اینجا تا فجعله من الصالحین به مدینه فرو آمد و ازینجا تا بآخر سوره به مکه فرو آمد در این سوره دو آیت منسوخ است فذرنی و من یکذب بهذا الحدیث این قدر از آیت منسوخ است بآیت سیف و باقی آیت محکم و و آیت دیگر فاصبر لحکم ربک معنی صبر اندرین آیت منسوخ است بآیت سیف

و عن ابی بن کعب قال قال رسول الله ص من قرأ سورة ن و القلم اعطاه الله عز و جل ثواب الذین حسن الله اخلاقهم

قوله تعالی ن و القلم قال اهل التفسیر ن هو الحوت الذی علیه الارض و هو قول مجاهد و مقاتل و السدی و الکلبی و قال ابن عباس اول ما خلق الله القلم فجری بما هو کاین الی یوم القیامة ثم رفع بخار الماء الی یوم القیامة فخلق منه السماوات ثم خلق النون فبسط الارض علی ظهره فتحرک النون فمادت الارض فاثبتت بالجبال فان الجبال لتفخر علی الارض ثم قرأ ابن عباس ن و القلم و ما یسطرون و قیل الحوت علی البحر و البحر علی متن الریح و الریح علی القدرة

قال کعب الاحبار اسم الحوت لویثا قال و ان ابلیس تغلغل الی الحوت الذی علی ظهره الارض فوسوس الیه فقال له أ تدری ما علی ظهرک یالویثا من الامم و الدواب و الشجر و الجبال لو نفضتهم القیتهم عن ظهرک فهم لویثا ان یفعل ذلک فبعث الله دابة فدخلت ...

... روی عن النبی ص انه قال اول شی ء خلقه الله القلم ثم خلق النون و هی الدواة ثم قال له اکتب ما هو کاین الی یوم القیامة ثم ختم علم القلم فلم ینطق و لا ینطلق الی یوم القیامة

و فی روایة عکرمة عن ابن عباس قال الر و حم و ن حروف الرحمن تبارک و تعالی مقطعة و قال معاویة بن قرة هو لوح من نور و رفعه الی النبی ص و قیل هو قسم اقسم الله تعالی بنصرته للمؤمنین اعتبارا بقوله و کان حقا علینا نصر المؤمنین و قیل هو اسم للسورة کاخواتها و قیل اسم نهر فی الجنة و اما القلم فهو القلم الذی کتب الله به الذکر و هو قلم من نور طوله ما بین السماء و الارض و یقال لما خلق الله القلم و هو اول ما خلقه نظر الیه فانشق فقال یا رب بما اجری قال بما هو کاین الی یوم القیامة فجری علی اللوح المحفوظ کما اجراه الله سبحانه و قال عطا سألت الولید بن عبادة بن الصامت کیف کان وصیة ابیک حین حضره الموت قال دعانی فقال ای بنی اتق الله و اعلم انک لن تتقی الله و لن تبلغ حتی تؤمن بالله وحده و القدر خیره و شره انی سمعت رسول الله ص یقول ان اول ما خلق الله القلم فقال له اکتب

فقال یا رب و ما اکتب قال اکتب القدر قال فجری القلم فی تلک الساعة بما هو کاین الی الابد

و قیل اراد بالقلم الخط و الکتابة من الله تعالی علی عباده بتعلیمه ایاهم الخط و الکتابة کما قال تعالی علم بالقلم و قیل القلم الطلسم الاکبر و قیل الاقلام مطایا الفطن و رسل الکرام و قیل البیان اثنان بیان لسان و بیان بنان و من فضل بیان البنان ان ما تثبته الاقلام باق علی الایام و بیان اللسان تدرسه الاعوام و قال بعض الحکماء قوام امور الدین و الدنیا بشییین القلم و السیف السیف تحت القلم لو لا القلم ما قام دین و لا صلح عیش

و ما یسطرون ای یکتبون اقسم بما یکتبه اهل السماء و اهل الارض من کتابه و کلامه و دینه کقوله و کتاب مسطور و قیل ما تکتبه الملایکة الحفظة من اعمال بنی آدم

ما أنت بنعمة ربک بمجنون هذا جواب القسم و هو فی موضع قول القایل ما انت بحمد ربک بمجنون و قیل معناه انک لا تکون مجنونا و قد انعم الله سبحانه علیک بالنبوة و الحکمة این جواب مشرکان مکه است که رسول خدا را دیوانه گفتند و ذلک فی قوله یا أیها الذی نزل علیه الذکر إنک لمجنون رب العالمین گفت تو با آن نعمت و کرامت و تخاصیص نبوت و حکمت که الله با تو کرده دیوانه نیستی و قیل معناه انتفی عنک الجنون بنعمة ربک و قیل الباء للقسم

و إن لک لأجرا غیر ممنون ای غیر منقوص و لا مقطوع بصبرک علی افترایهم علیک و قیل و ان لک لاجرا علی تبلیغ الرسالة و تحمل المشاق غیر محسوب

یقال اجر النبی مثل اجر الامة قاطبة غیر منقوص

و إنک لعلی خلق عظیم قال ابن عباس و مجاهد ای علی دین عظیم لا دین احب الی و لا ارضی عندی منه و هو دین الاسلام و قال الحسن علی ادب القرآن ای انک لعلی الخلق الذی نزل به القرآن سیلت عایشة رضی الله عنها عن خلق رسول الله ص فقالت کان خلقه القرآن قال قتادة و هو ما کان یأتمر به من امر الله و ینتهی عنه من نهی الله و المعنی انک علی الخلق الذی امرک الله به فی القرآن و قیل معناه کان خلقه یوافق القرآن

رسول خدا ص امر و نهی قرآن را چنان پیش رفتی و نگه داشتی بخوش طبعی که گویی خلق وی و طبع وی خود آن بود و قیل سمی الله خلقه عظیما لانه امتثل تأدیب الله ایاه بقوله خذ العفو و أمر بالعرف الآیة و جملة ذلک ان الله تعالی جمع فیه کل خلق محمود لانه تعالی ذکره ذکر الانبیاء فی سورة الانعام ثم اثنی علیهم فقال عز و جل أولیک الذین آتیناهم الکتاب و الحکم و النبوة ثم امر محمدا ص باتباع هداهم فقال فبهداهم اقتده و کان لکل واحد منقبة مدح بها و کان مخصوصا بها فخص نوح بالشکر و ابراهیم بالخلة و موسی بالاخلاص و اسماعیل بصدق الوعد و یعقوب و ایوب بالصبر و داود بالاعتذار و سلیمان و عیسی بالتواضع فلما امره الله تعالی بالاقتداء بهم اقتدی بهم فاجتمع له ما تفرق فی غیره و حاز مکارم الاخلاق باسرها و لهذا

قال صلی الله علیه و سلم ان الله بعثنی لتمام مکارم الاخلاق و تمام محاسن الافعال

و عن البراء بن عازب قال کان رسول الله ص احسن الناس وجها و احسنهم خلقا لیس بالطویل الباین و لا بالقصیر و عن انس بن مالک قال خدمت رسول الله ص عشر سنین فما قال لی اف قط و ما قال لی لشی ء صنعته لم صنعته و لا لشی ء ترکته لم ترکته و کان رسول الله من احسن الناس خلقا و لا مسست خزا قط و لا حریرا و لا شییا کان الین من کف رسول الله ص و لا شممت مسکا و لا عطرا کان اطیب من عرق رسول الله ص

و عن عبد الله بن عمر قال ان رسول الله ص لم یکن فاحشا و لا متفحشا و کان یقول خیارکم احاسنکم اخلاقا

و عن انس ان امرأة عرضت لرسول الله ص فی طریق من طرق المدینة فقالت یا رسول الله ان لی الیک حاجة فقال یا ام فلان اجلسی فی ای سکک المدینة شیت اجلس الیک قال ففعلت فقعد الیها رسول الله ص حتی قضی حاجتها ...

... و عن ابی هریرة قال قال رسول الله ص احبکم الی الله احسنکم اخلاقا الموطؤن اکنافا الذین یألفون و یؤلفون و ابغضکم الی الله المشاؤن بالنمیمة المفرقون بین الاخوان الملتمسون للبراء العثرات

روی عن علی بن موسی الرضا عن ابیه موسی بن جعفر عن ابیه جعفر بن محمد عن ابیه محمد بن علی عن ابیه علی بن الحسین عن ابیه حسین بن علی عن ابیه علی بن ابی طالب سلام الله علیهم قال قال رسول الله ص علیکم بحسن الخلق فان حسن الخلق فی الجنة لا محالة و ایاکم و سوء الخلق فان سوء الخلق فی النار لا محالة

قوله فستبصر و یبصرون فستری یا محمد و یرون یعنی اهل مکة اذا نزل بهم العذاب ببدر و قیل فی القیامة و کان النبی ص عالما بذلک و لکنه ذکر علی معنی یجتمع مع علمهم بانک لست بمجنون و لا مفتون

و قوله بأیکم المفتون معناه بایکم المجنون فالمفتون مفعول بمعنی المصدر کما یقال ما بفلان معقول و مجلود ای عقل و جلادة و هذا معنی قول الضحاک و روایة العوفی عن ابن عباس و قیل الباء بمعنی فی و مجازه فستبصر و یبصرون فی ای الفریقین المجنون فی فریقک ام فی فریقهم و قیل الباء بمعنی مع و المفتون الشیطان و المعنی مع ایکم الشیطان أ مع المؤمنین ام مع الکفار و هذا معنی قول مجاهد و قیل الباء فیه زایدة و المعنی ایکم المفتون ای المجنون الذی فتن بالجنون و هذا قول قتادة و اتفقوا علی ان المفتون هاهنا المجنون

إن ربک هو أعلم بمن ضل عن سبیله بمن زاغ عن دینه و طریقه و هو أعلم منکم و منهم بالمهتدین الی دینه ...

... و المعنی ودوا لو توافق معهم و تترک مناصحتهم و تلین لهم فیلینون لک و یقاربون لک

قال ابن قتیبة ارادوا ان یعبد آلهتهم مدة و یعبد الله مدة و قیل الفاء هاهنا للعطف لا للجواب

و لا تطع کل حلاف مهین قال ابن عباس هو ابو جهل و قال مقاتل هو الولید بن المغیرة المخزومی و قیل الاسود بن عبد یغوث و قال عطاء الاخنس ابن شریق و الحلاف کثیر الحلف بالباطل مهین ای حقیر ضعیف و هو فعیل من المهانة و هی قلة الرأی و التمییز تقول مهن بالضم فهو مهین و لیس هذا من الهوان و هو قریب من الاول لان من اکثر الحلف الکاذبة و هو عند الناس مهین و انما یکذب لمهانة نفسه علیه

هماز یغتاب الناس و یعیبهم بما لیس فیهم و یقع فیهم من ورایهم

مشاء بنمیم ای قتات یسعی بالنمیمة بین الناس للافساد و فی الخبر لا یدخل الجنة قتات و النمیم جمع نمیمة و قیل النمیم و النمیمة واحد و الاسم النمام

مناع للخیر بخیل بالمال و قیل یمنع الناس عن الایمان قیل کان له مال ...

... بغی الام ذو حسب لییم

و قیل هو الذی یعرف بالابنة روی عن النبی ص الا اخبرکم باهل الجنة کل ضعیف متضعف لو یقسم علی الله لأبره الا اخبرکم باهل النار کل عتل جواظ مستکبر و عن شداد بن اوس قال قال رسول الله ص لا یدخل الجنة جواظ و لا جعظری و لا عتل زنیم قال قلت فما الجواظ قال کل جماع مناع قلت فما الجعظری قال الفظ الغلیظ قلت فما العتل الزنیم قال کل رحیب الجوف اکول شروب غشوم ظلوم

و عن زید بن اسلم قال قال رسول الله ص تبکی السماء من رجل اصح الله جسمه و ارحب جوفه و اعطاه من الدنیا مقضما و کان للناس ظلوما فذلک العتل الزنیم

و عن ابی هریرة عن النبی ص قال لا یدخل الجنة ولد الزنا و لا ولده و لا ولد ولده و قال صلی الله علیه و سلم لا یزال امتی بخیر ما لم یفش فیهم ولد الزنا فاذا فشا فیهم ولد الزنا یوشک ان یعمهم الله بعقاب ...

... و قال عکرمة اذا کثر اولاد الزنا قل المطر

قوله أن کان ذا مال و بنین قرأ ابو جعفر و ابن عامر و یعقوب آ ان کان بالمد و الاستفهام قرأ حمزة و عاصم بروایة ابی بکر بهمزتین بلا مد و قرأ الآخرون علی الخبر بلا استفهام فمن قرأ بالاستفهام فمعناه الان کان ذا مال و بنین

إذا تتلی علیه آیاتنا قال أساطیر الأولین و قیل معناه أن کان ذا مال و بنین تطیعوا و من قرأ علی الخبر فمعناه لا تطع کل حلاف مهین لاجل أن کان ذا مال و بنین و جاء فی التفسیر ان الولید بن المغیرة کان له عشرة بنین و قیل اثنا عشر ابنا و کان له تسعة آلاف مثقال فضة و کانت له حدیقة فی الطایف ثم اوعده فقال سنسمه علی الخرطوم الخرطوم الانف و السمة التسوید و الوسم علی الانف افضح و اقبح و المعنی سنجعل له علامة فی الآخرة یعرف بها انه من اهل النار من اسوداد الوجه و جایز ان یفرد بسمة لمبالغته فی عداوة النبی ص فی الدنیا فیخص من التشویه بما یتبین به من غیره کما کانت عداوته فی الدنیا زایدة علی عداوة غیره و قیل خص الخرطوم بالذکر و المراد به جمیع الوجه لان بعض الشی ء یعبر به عن کله

قوله إنا بلوناهم ای اختبرناهم و ابتلیناهم یعنی هل مکة حین دعا علیهم النبی ص فابتلاهم بالجوع حتی اکلوا الجیف و العظام فقال صلی الله علیه و سلم اللهم اشدد وطأتک علی مصر و اجعلها سنین کسنی یوسف و امر اهل هجران لا یحملوا الی مکة طعاما و انقطع عنهم الطریق من قبل العراق

ابتداء این قصه آنست که رسول خدا ص چون از قریش و اهل مکه بغایت برنجید دعاء بد گفت بر ایشان گفت بار خدایا بطش خود بر ایشان گمار و کار روزی بر ایشان سخت کن و ایشان را سالها قحط و نیاز پیش آر چنان که در روزگار یوسف مصریان را بود الله تعالی دعاء رسول خدا اجابت کرد تا باران آسمان و نبات زمین از ایشان باز ایستاد و راه کاروان طعام بر ایشان فرو بسته شد و سالها در آن قحط و نیاز مردار و استخوان خوردند رب العالمین ایشان را مثل زد بخداوندان آن بستان و ایشان سه برادر بودند در صنعاء یمن بستانی داشتند بدو فرسنگی صنعاء از پدر ایشان باز مانده و بمیراث بایشان رسیده و در آن بستان هم زرع بود و هم درخت خرما و انگور و پدر ایشان مردی صالح بود هر سال ریع آن بستان سه قسم کردی قسمی وجه عمارت و نفقه بستان و قسمی درویشان و خواهندگان را و قسمی نفقه خویش را چون پدر از دنیا برفت و بستان با پسران افتاد سهم درویشان بازگرفتند آن برادر که بهینه ایشان بود و پارساتر و بسن کمتر ایشان را گفت حق درویشان باز مگیرید و آن سنت که پدر نهاد دست بمدارید که زیان کار شوید و برکات آن منقطع گردد ایشان فرمان نبردند چون وقت چیدن میوه بود و درودن کشته سوگند خوردند که سحرگاهان نزدیک بام بروند و خرما و انگور ببرند و نگفتند ان شاء الله مقصود ایشان بوقت سحرگاه آن بود که تا درویشان ندانند و حاضر نشوند که در روزگار پدر ایشان هر سال وقت بریدن میوه و زرع معین بود و درویشان حاضر اینست که رب العالمین گفت أقسموا لیصرمنها مصبحین و لا یستثنون ای لم یقولوا ان شاء الله

فطاف علیها طایف من ربک ای عذاب من ربک لیلا و لا یکون الطایف الا باللیل و کان ذلک الطایف نارا نزلت من السماء فاحرقتها و هم نایمون فأصبحت الجنة کالصریم ای محرقة سوداء کاللیل و قیل بیضاء لم یبق فیها سواد زرع و لا شجر کالنهار و الصریم اللیل و الصریم النهار لان کل واحد منهما ینصرم عن صاحبه و قیل کالصریم یعنی کالبستان الذی صرم زرعه و ثماره و یکون الصریم بمعنی المصروم کعین کحیل و کف خضیب ایشان سوگند خوردند بی استثنا که بامداد پگاه پنهان از درویشان روند و میوه چینند و آن گه در خواب شدند و رب العالمین آن شب آتشی فرو گشاد تا هر چه در آن بستان بود همه بسوخت و خاکستر گردانید و ایشان از آن حال و از آن عذاب بی خبر بوقت بام برخاستند و یکدیگر را آواز دادند که أن اغدوا علی حرثکم إن کنتم صارمین ای قاطعین لها فانطلقوا و هم یتخافتون یتسارون بینهم

أن لا یدخلنها الیوم علیکم مسکین و یخفون انفسهم و کلامهم من الناس

و غدوا علی حرد قادرین ای علی قصد و حرص و امر اسسوه و اجمعوا علیه قادرین عند انفسهم علی الصرام

چون فرا راه بودند با یکدیگر سخن نرم گفتند و براز که نباید که امروز هیچ درویشی در آن بستان آید و خویشتن را پوشیده و پنهان میداشتند تا کس بنداند ازین درویشان که ایشان ببستان میروند و بر قصدی و آهنگی درست میرفتند و حرصی تمام چون نزدیک بستان رسیدند و هیچ درویش ندیدند گفتند که دست یافتیم و مقصود حاصل کردیم در نفس خویش چنان پنداشتند که قدرت و توان آنچه مقصود و مرا دست یافتند و قیل معنی قادرین ای خرجوا فی الوقت الذی قدروه بیرون آمدند آن ساعت که در اول شب تقدیر کرده بودند و بر آن عزم و بر آن تقدیر خفته پس چون در بستان شدند درختان و زرع آن دیدند سوخته و خاکستر گشته و آب سیاه بر آمده گفتند إنا لضالون ما راه گم کردیم مگر این نه بستان ماست چون نیک نگاه کردند بدانستند که جرم ایشان راست که حق درویشان باز گرفتند و گفتند بل نحن محرومون نه نه راه گم نکردیم که این بستان ماست ما را از میوه و بر آن محروم کردند و از نعمت بی بهره ماندیم بآنکه حق درویشان باز گرفتیم

قال أوسطهم ای خیرهم و افضلهم و اعدلهم قولا و کان اصغرهم سنا أ لم أقل لکم لو لا تسبحون ای هلا تستثنون عند قولکم لیصرمنها مصبحین و الاستثناء تسبیح لانه تنزیه و تعظیم لله و اقرارا بانه لا یقدر أحد أن یفعل فعلا الا بمشیة الله و قیل معناه هلا تذکرون نعم الله علیکم فتؤدوا حق الله من اموالکم

آن برادر کهینه گفت و بهینه ایشان بود عاقلتر و فاضلتر نمی گفتم شما را که خدای را بپاکی چرا نستایید و از پذیرفتن بیداد چرا پاک نشناسید و چرا ذکر نعمت او بشکر نکنید تا حق او از مال خود بیرون کنید و بدرویشان دهید

و آن گه که می گفتید بامداد به بوستان رویم چرا ان شاء الله نگفتید و رفتن خویش با مشیت الله نیفکندید و اگر شما سبحان الله گفتید بهتر از آن اندیشه بودی که کردید پس ایشان گفتند سبحان ربنا إنا کنا ظالمین پاکست و بی عیب خداوند ما و ماییم ستمکاران بر خویشتن بگناه خود معترف شدند و یکدیگر را ملامت کردند

چنان که رب العزة گفت فأقبل بعضهم علی بعض یتلاومون یلوم بعضهم بعضا بما فعلوا یعنی الهرب من المساکین هذا یقول کان الذنب لک و یقول الآخر بل کان الذنب لک

قالوا یا ویلنا إنا کنا طاغین از کرده پشیمان شدند و بتضرع و زاری بدرگاه الله باز گشتند و بجرم خود اقرار کردند گفتند ای ویل بر ما که از اندازه خود در گذشتیم و از راه صواب برگشتیم که حق درویشان باز گرفتیم با این همه نومید نشدند که بر درگاه الله نومیدی نیست گفتند

عسی ربنا أن یبدلنا خیرا منها إنا إلی ربنا راغبون ای راغبون فی المسألة ان یتوب علینا و ان یرزقنا خیرا منها قال عبد الله بن مسعود بلغنی ان القوم تسابوا و اخلصوا و عرف الله منهم الصدق فابدلهم بها جنة خیرا منها و اسمها الحیوان فیها عنب یحمل البغل منها عنقودا

کذلک العذاب ای کما فعلت باهل هذه الجنة کذلک افعل بامتک اذا لم تعطف اغنیاؤهم علی فقرایهم بان امنعهم القطر و ارسل علیهم الحوایج و ارفع البرکة من زروعهم و تجارتهم ثم قال و لعذاب الآخرة أکبر لو کانوا یعلمون ای و ما اعددت لهؤلاء الکفار من الوان العذاب فی الآخرة اکبر و اعظم و اشد لو عقلوا و عملوا ذلک ثم اخبر بما عنده للمتقین فقال إن للمتقین عند ربهم جنات النعیم ای بساتین نعیمها مقیم و لا یبید و لا یفنی خلافا لبساتین الدنیا فانها فانیة هالکة صاحبها فی عناء من عمارتها فلا ترغبوا فیها عنها فلما نزلت هذه الآیة قال عتبة بن ربیعة لین کان ما یقول محمد حقا لنکونن افضل اجرا منهم فی الآخرة کما نحن الیوم افضل منهم فی الدنیا فانزل الله سبحانه أ فنجعل المسلمین کالمجرمین استفهام انکار و توبیخ ای لا نفعل فان المسلمین فی الجنة و المجرمین و هم الکافرون فی النار

ما لکم یا کفار قریش کیف تحکمون من این حکمتهم بالتسویة بین المطیع و العاصی و ای عقل اقتضی ذلک ای ان هذا الحکم جور ان تعطوا فی الآخرة ما یعطی المسلمون ...

... یوم یکشف عن ساق یوم ظرف و المعنی فلیأتوا بشرکایهم فی ذلک الیوم لتنفعهم و تشفع لهم و قیل معناه اذکر یوم یکشف عن ساق و قری بالنون نکشف عن ساق

روی البخاری فی الصحیح عن یحیی بن بکیر عن اللیث بن سعد عن خالد بن یزید عن سعید بن ابی هلال عن زید بن اسلم عن عطاء بن یسار عن ابی سعید الخدری عن رسول الله ص قال یکشف ربنا عن ساقه فیخرون له سجدا

و قال ابن مسعود یکشف ربنا عن ساقه و عن ابی موسی الاشعری عن النبی ص یکشف عن ساق قال نور عظیم یخرون له سجدا

و قال اهل اللغة الکشف عن الساق کنایة عن شدة الامر قال الشاعر و قامت الحرب علی ساق و یروی عن ابن عباس انه قال یکشف عن الامر الشدید و ذلک اشد الساعة تمر بهم فی القیامة یدعون إلی السجود فاما المؤمنون فیخرون سجدا و اما المنافقون فتصیر ظهورهم طبقا کانها السقافید فلا یستطیعون السجود فتسود عند ذلک وجوههم و یتمیز الکافرون من المؤمنین حینیذ و کانوا قبل ذلک مختلطین و عن ابی هریرة عن النبی ص قال یأخذ الله عز و جل للمظلوم من الظالم حتی لا تبقی مظلمة عند احد حتی انه لیکلف شایب اللبن بالماء ثم یبیعه ان یخلص اللبن من الماء فاذا فرغ من ذلک نادی مناد یسمع الخلایق کلهم الا لیلحق کل قوم بآلهتهم و ما کانوا یعبدون من دون الله فلا یبقی احد عبد شییا من دون الله الا مثلت له آلهته بین یدیه و یجعل الله ملکا من الملایکة علی صورة عزیر و یجعل ملکا من الملایکة علی صورة عیسی بن مریم فیتبع هذا الیهود و یتبع هذا النصاری ثم تلویهم آلهتهم الی النار و هم الذین یقول الله عز و جل لو کان هؤلاء آلهة ما و ردوها و کل فیها خالدون و اذا لم یبق الا المؤمنون و فیهم المنافقون قال الله عز و جل لهم ذهب الناس فالحقوا بآلهتکم و ما کنتم تعبدون فیقولون و الله ما لنا آله الا الله و ما کنا نعبد غیره فینصرف الله عنهم فیمکث ما شاء الله ان یمکث ثم یأتیهم فیقول ایها الناس ذهب الناس فالحقوا بآلهتکم و ما کنتم تعبدون فیقولون و الله ما لنا آله الا الله و ما کنا نعبد غیره فیکشف لهم عن ساق و یتجلی لهم من عظمته ما یعرفون انه ربهم فیخرون سجدا علی وجوههم و یخر کل منافق علی قفاه و یجعل الله اصلابهم کصیاصی البقر ثم یضرب الصراط بین ظهرانی جهنم

قوله خاشعة أبصارهم و ذلک ان المؤمنین یرفعون رؤسهم من السجود و وجوههم اشد بیاضا من الثلج و تسود وجوه الکافرین و المنافقین ترهقهم ذلة ای تغشاهم ذل الندامة و الحسرة و قد کانوا یدعون إلی السجود قال ابراهیم التیمی یعنی الی الصلاة المکتوبة بالاذان و الاقامة و قیل کانوا یسمعون حی علی الصلاة فلا یجیبون و هم سالمون اصحاء فلا یأتونه قال کعب الاحبار و الله ما نزلت هذه الآیة الا فی الذین یتخلفون عن الجماعات و قیل کانت ظهورهم سلیمة بخلاف ما کانت فی الآخره فلا یجیبون ...

... أم تسیلهم أجرا ای أ تطالبهم یا محمد علی ما آتیتهم به من الرسالة جعلا فهم من مغرم مثقلون ای فهم من غرم ذلک الجعل مثقلون لا یطیقونه أم عندهم الغیب ای عندهم اللوح المحفوظ فهم یکتبون منه و یستنسخون منه و قیل الغیب ما غاب عنه من خفی معلوماته و لطف تدبیره و کل ذلک تنبیه علی فساد ما هم علیه مقیمون اتباع الهوی

فاصبر لحکم ربک ارض بقضاء ربک یا محمد و احبس نفسک و قلبک علی ما یحکم به ربک و لا تضجر بقلبک و لا تجزع بنفسک و لا تکن کصاحب الحوت یعنی یونس بن متی لا تعجل کما عجل یونس إذ نادی ربه و هو مکظوم مملو من الغضب مکروب مغموم قیل نزلت هذه الآیة یوم احد لما انهزم المسلمون و کسر رباعیة النبی ص و قال کیف یفلح قوم شجوا نبیهم و خضبوا وجهه بالدم و هو یدعوهم الی الله و اراد ان یدعوا علی الذین قاتلوه فامره الله بالصبر و الظاهر انها عامة فی جمیع احواله التی امر فیها بالصبر و المعنی لا تستعجل بعقوبة قومک کما استعجل یونس فلقی ما لقی فی بطن الحوت حتی نادی ربه و هو ممتلی حزنا علی نفسه

لو لا أن تدارکه نعمة من ربه ای لو لا ان الله تاب علیه و خصه برحمته و لحقته نعمة من قبله و قیل لو لا أن تدارکه نعمة من ربه هی النبوة و قیل عبادته السابقه لنبذ بالعراء ای لطرح بالارض الفضاء و هو مذموم ای لولا ذلک لنبذ مذموما بدل ما نبذ محمودا العراء الفضاء العاری من البناء

و یقال هذا العراء عرصة الساعة العراء فی الآیة الأخری فنبذناه بالعراء هی ارض الموصل

فاجتباه ربه ای جددنا اجتباءه و اعدنا اصطفاءه بعد المحنة کقوله فی آدم و عصی آدم ربه فغوی ثم اجتباه ربه و قیل فاجتباه ربه ای اختاره لرسالته فجعله من الصالحین ای من الانبیاء قوله و إن یکاد الذین کفروا ان هاهنا مخففة من الثقیلة و المعنی و ان الذین کفروا یکادون یصیبونک باعینهم و ذلک حین اراد الکفار ان یعینوا رسول الله فیصیبوه بالعین فنظر الیه قوم من قریش و قالوا ما رأینا مثله و لا مثل حججه و کانت العین فی بنی اسد حتی ان الرجل منهم ینظر الی الناقة السمینة او البقر السمینة ثم یعینها ثم یقول للجاریة خذی المکتل و الدرهم فاتینا بلحم من لحم هذه فما تبرح حتی تقع فتنحر و کان الواحد اذا اراد ان یعین شییا یجوع ثلاثة ایام ثم یعرض له فیقول تالله ما رایت مالا اکثر و لا احسن من هذا فیتساقط ذلک الشی ء فارادوا مثل ذلک برسول الله ص فعصمه الله من ذلک و انزل هذه الآیة قال الحسن هذه الآیة دواء اصابة العین و فی الخبر العین حق تشترک من الخالق

و یروی العین حق تدخل الرجل القبر و الجمل القدر و لو کان شی ء یسبق القدر لسبقته العین ...

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم الباء بر الله لاهل السعادة السین سبق الرحمة لاهل الجهالة المیم المقام المحمود لاهل الشفاعة با اشارتست ببر خداوند اهل سعادت را سین اشارتست بسبق رحمت اهل جهالت را میم اشارتست بمقام محمود اهل شفاعت را بر او آنست که دلت را بنور معرفت بیاراست و در و چراغ توحید بیفروخت قال الله تعالی فهو علی نور من ربه سبق رحمت آنست که در عهد ازل پیش از وجود آفرینش از بهر تو رحمت بر خود نبشت قال الله کتب ربکم علی نفسه الرحمة مقام محمود آنست که مصطفی عربی ص را گفت که از بهر شفاعت عاصیان امت را فردا ترا بقیامت بر پای کنم در مقامی که پیشینان و پسینان ترا در آن بستایند قال الله تعالی عسی أن یبعثک ربک مقاما محمودا

قوله تعالی ن و القلم ن از حروف تهجی است و حروف تهجی لغات را اصلست و کلمات را وصل است و آیات را فصلست و همه دلیل کرم و فضلست بعضی مجمل و بعضی مفصل است از لطف اشارتست بمهر بشارتست جرم را کفارتست و دلهای دوستان را غارتست مایه سخنان است پیرایه سخن گویان است فهم آن نشان موافقانست بر گردن دشمنان بارست و در چشم مبتدعان خارست اعتقاد مؤمنانست که این حروف کلام خداوند جهانست خداوندی که او را علم و قدرتست علم او بی فکرت قدرت او بی آلت ملک او بی نهایت عنایت او بی رشوت عطاء او بی منت خداوندی که عالم را صانع و خلق را نگه دار است دشمن را دارنده و دوست را یارست بصنع در دیده هر کس و در جان احبابش قرار است هر امیدی را نقد و هر ضمانی را بسنده گارست هر چند بنده ز جرم گرانبارست او حلیم و بردبارست

پیر طریقت در مناجات خویش گفته الهی هر چند که ما گنهکاریم تو غفاری هر چند که ما زشت کاریم تو ستاری ملکا گنج فضل تو داری بی نظیر و بی یاری سزد که جفاهای ما درگذاری

ن و القلم ن دواتست و قلم خامه ای از نور نویسنده خداوند غفور لوح قلم زبرجد نوشت بمداد نور بنوشت بر دفتر یاقوت نوشت قصه و کردار مخلوق نوشت دل عارف قلم کرم نوشت بمداد فضل نوشت بر دفتر لطف نوشت صفت و نعت معروف نوشت کتب فی قلوبهم الإیمان لوح نوشت و همه آن تو نوشت دل نوشت همه وصف خود نوشت آنکه از تو نوشت به جبرییل ننمود آنکه از خود نوشت به شیطان کی نماید بعضی مفسران گفتند ماهیی است بر آب زیر هفت طبقه زمین ماهی از گرانی بار زمین خم داد و خم گردید بر مثال ن شد شکم بآب فرو برده و سر از مشرق برآورده و دنب از مغرب و خواست که از گرانباری بنالد جبرییل بانگ بر وی زد چنان بترسید که گرانباری زمین فراموش کرد و تا بقیامت نیارد که بجنبد ماهی چون بار برداشت و ننالید رب العالمین او را دو تشریف داد یکی آنکه بدو قسم یاد کرد محل قسم خداوند جهان گشت دیگر تشریف آنست که کارد از حلق او برداشت همه جانوران را بکارد ذبح کنند و او را نکنند تا عالمیان بدانند که هر که بار کشد رنج وی ضایع نشود ای جوانمرد اگر ماهی بار زمین کشید بنده مؤمن بار امانت مولی کشید و حملها الإنسان ماهی که بار زمین برداشت از کارد عقوبت ایمن گشت چه عجب اگر مؤمن که بار امانت برداشت از کارد قطیعت ایمن گردد

قوله تعالی ما أنت بنعمة ربک بمجنون و إن لک لأجرا غیر ممنون و إنک لعلی خلق عظیم عرض علیه مفاتیح الارض فلم یقبلها و رقاه لیلة المعراج و اراه جمیع الملایکة و الجنة فلم یلتفت الیها قال الله تعالی ما زاغ البصر و ما طغی ما التفت یمینا و شمالا فقال تعالی و إنک لعلی خلق عظیم آن مهتر عالم سید ولد آدم مرد کار بود معتکف درگاه عزت مجاور محلت محبت دری بود از صدف قدرت برآمده آفتابی از فلک اقبال بتافته آسمان و زمین بوی آراسته و نگاشته شب معراج او را گفتند ای سید بر خرام برین گلشن بلند که عالم قدس در انتظار قدم تست جمال فردوسیان عاشق چهره جمال تست آستان حضرت ما مشتاق قدم معرفت تست الا طال شوق الأبرار الی لقایی و انی لاشد شوقا الیهم آن مهتر عالم چون در خلوت أو أدنی قدم بر بساط انبساط نهاد خطاب آمد که سلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته ای سید ما امشب خزینه دار السلام را در لشگرگاه سینه تو نثار میکنیم سید گفت ما را از خداوند خزینه پروای خزینه نیست آن بر گدایان و عاصیان امت خویش ایثار کردیم و علی عباد الله الصالحین گفتند ای سید بآفرینش برون نگر که همه منتظر جمال تواند تا امشب بهره ای از تو بردارند سید گفت درین حضرت که سعادت ما را فرو آورد نیز ما را سر بحجره آدم و بهشت رضوان فرو نیاید از حضرت عزت ندا آمد که و إنک لعلی خلق عظیم باش تا فردای قیامت که علم دولت او بعرصه عظمی برافرازند قدم در رکاب براق آورده لباس فخر پوشیده عمامه فضل بر سر نهاده لواء حمد در دست گرفته آدم و هر که دون اوست از انبیاء و اولیا همه در زیر علم عزت او و رایت قدر او درآمده و از حضرت عزت این ندا و نواخت همی آید که یا محمد قل یسمع و سل تعطه و اشفع تشفع

قدر آن حضرت مهتر عالم موسی دانست که در آن غیرت ازین عالم بیرون شد و دل بر آن نهاده بود که خادمی این مهتر را میان در بندد و درگاه مکه و مدینه بجاروب عاشقی می روبد و ازینجا بود که با عزراییل منازعت کرد آن گه که آمده بود تا قبض روح وی کند فلطمه لطمة لطمه ای بزد و یک چشم او بکند و از درد این غیرت که جان ما بر خواهد گرفت و روی ما گرد سر کوی مصطفی ناگرفته حسرت نارسیدن بحضرت این مهتر او را بدان آورد که با عزراییل آن راه برفت ای جوانمرد قدر آن مهتر که داند و کدام خاطر ببدایت او رسد صد هزار و بیست و چهار هزار نقطه نبوت که رفتند در برابر درجات او کواکب بودند و با آنکه او غایب بود همه نور نبوت ازو گرفتند چنان که آفتاب اگر چه غایب باشد کواکب نور از وی گیرند لیکن چون آفتاب پیدا شود کواکب در نور او همه ناپیدا شوند همچنین همه انبیا نور ازو گرفتند لیکن چون محمد ص بعالم صورت درآمد ایشان همه گم شدند شعر

کانک شمس و الملوک کواکب ...

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم الله منور القلوب الرحمن کاشف الکروب الرحیم غافر الذنوب الله مطلع علی الاسرار الرحمن بقضاء الاوطار الرحیم بغفران الاوزار الله لارواح السابقین الرحمن لقلوب المقتصدین الرحیم لذنوب الظالمین انس مالک گفت بالله العظیم که شنیدم از امیر المؤمنین علی ع و علی از ابو بکر رض همچنین با سوگند و ابو بکر از مصطفی ص و مصطفی از جبرییل ع و جبرییل از میکاییل و میکاییل از اسرافیل و اسرافیل علیهم السلام از حق تعالی جل جلاله که گفت بعزتی و جلالی و جودی و کرمی من قرأ بسم الله الرحمن الرحیم متصلة بفاتحة الکتاب مرة واحدة اشهدوا علی انی قد غفرت له و قبلت منه الحسنات و تجاوزت عنه السییات و لا احرق لسانه بالنار و اجیره من عذاب القبر و عذاب النار و عذاب القیامة و الفزع الاکبر و یلقانی قبل الانبیاء و الاولیاء

عزیزتر است این نام که کارها بدو تمام و از بر مولی ما را پیغام خنک مر آن زبان که بدو گویاست خنک مر آن دل که بدان شیداست بیاد کرد و یاد داشت این نام بنده را امروز در دنیا حلاوت طاعت است بدر مرگ فوز و سلامت است در گور تلقین و حجت است در قیامت سبکباری و راحت است در بهشت رضا و لقا و رؤیت است

قوله تعالی سأل سایل یک قول از اقوال مفسران آنست که سایل درین آیه مصطفی ص است که کافران و مشرکان در مکه او را رنجه میداشتند و اذی مینمودند مردان او را ناسزا میگفتند نجاست بر مهر نبوت می انداختند دندانش می شکستند زنان از بامها خاک می ریختند کودکان بر پی وی می انگیختند تا بیهوده ها و ناصواب میگفتند مؤمنان صحابه را یکان یکان می گرفتند و معذب همی داشتند رسول خدا از سر آن ضجرت و حیرت دعا کرد و از الله تعالی بر ایشان عذاب خواست رب العالمین از آن سؤال و دعای وی حکایت باز میکند که سأل سایل بعذاب واقع للکافرین درخواست میکند رسول ما صلی الله علیه و سلم فرو گشاد عذاب بر این کافران و فروگشاد عذاب بودنی است و افتادنی برین کافران هم در دنیا و هم در آخرت در دنیا روز بدر ایشان را کشتند و در آن قلیب بدر بخواری افکندند و در آخرت ایشان را عذاب کند روزی که اندازه آن پنجاه هزار سالست اینست که رب العالمین گفت فی یوم کان مقداره خمسین ألف سنة آن گه مصطفی را ص تسلی داد و رنجوری و بر امر هم نهاد گفت فاصبر صبرا جمیلا یا محمد تو صبر میکن و خوش همی باش و دل بتنگ میار اقتدا کن پیغمبران گذشته فاصبر کما صبر أولوا العزم من الرسل انبیا همه لباس صبر پوشیدند تا بمراد و مقصود رسیدند صبر بود که یعقوب را بدست فرج و راحت از بیت الاحزان برون آورد که فصبر جمیل صبر بود که شراب شفا بر مذاق ایوب ریخت که إنا وجدناه صابرا صبر بود که ندای فدا بگوش اسماعیل رسانید ستجدنی إن شاء الله من الصابرین صبرست که مؤمنان را از سرای بلوی بجنت مأوی رساند و هر چه مقصودست حاصل کند و بگوش ایشان فرو خواند که و بشر الصابرین علی الجملة شیرمردی باید بزرگ همتی که در راه دین هر شربت که تلختر بود او را شیرین تر آید و هر راه که دورتر بود او را نزدیک تر آید تا نام او در جریده صابران اثبات کنند امروز او را منشور محبت نویسند که ان الله یحب الصابرین و فردا او را این خلعت دهند که سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار ...

... گفتا دنیا آنچه مانده در جنب آنچه گذشته بمثل چون جامه ای است که درزیی استاد آن را بدرد تا آن گه که یک رشته بماند و از وی جز آن یک رشته نماند چه خطر دارد بریدن آن یک رشته در جنب آنچه بریده شده است انگار که آن یک رشته بریده شد و انگار که مدت دنیا بآخر کشیده شد عالمیان همه مسافران اند روی بسفر قیامت آورده و دنیا بر مثال رباطی است بر سر بادیه قیامت نهاده عمرهای خلق بالا و پهنای آن سفرست سالها چون منازل است ماهها چون مراحل است شب و روز بر مثال فرسنگ است نفسها همچون گامها سفر دور و درازست و عقبه تند و دشوارست و مسافر غافل و کاهل و بیگارست

دنیا چون درختی با سایه و نسیم است آن کس که دل در سایه درخت و منزلگاه بندد او مردی سلیم است

هل الدنیا و ما فیها جمیعا ...

... اینست که مصطفی ص گفت ما مثلی و مثل الدنیا الا کراکب نال فی ظل شجرة ثم راح و ترک

گفتا مثل ما با دنیا همچون مثل مردی است که در تابستان گرم از بیابانی تافته برآید درختی بیند با نسیمی خوش و سایه ای تمام زمانی با نسیم و سایه آن درخت بیاساید چون برآسود پای در رکاب مرکب آرد و زود از آنجا رحیل کند و آن درخت را با نسیم و سایه آن بگذارد و دل در آن نبندد و آن را ندیم خود نسازد ای مسکین کسی که مرکب او شب و روز بود مراحل و منازل او سال و ماه بود او را همیشه می برند اگر چه نمیرود در آن حال که در خانه نشسته یا بر بستر گرم خفته می پندارد که ساکن است و این خطاست که شب و روز او را در حرکات دارد بی خواست وی او را می رانند بی تدبیر وی او را می برند بی تاختن وی او را می تازانند

من می نروم که می برندم ناکام ...

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند جهاندار دشمن پرور ببخشایندگی دوست بخشای بمهربانی

إنا أرسلنا نوحا إلی قومه ما فرستادیم نوح را بقوم او أن أنذر قومک که آگاه کن و بترسان قوم خویش را من قبل أن یأتیهم عذاب ألیم ۱ پیش از آنکه بایشان آید عذابی دردنمای ...

... فلم یزدهم دعایی إلا فرارا ۵ نفزود ایشان را خواندن من مگر گریختن

و إنی کلما دعوتهم و من هر گاه که خواندم ایشان را لتغفر لهم تا بیامرزی ایشان را جعلوا أصابعهم فی آذانهم انگشتهای خویش در گوش کردند و استغشوا ثیابهم و جامها در سر کشیدند و أصروا بستیهدند و استکبروا استکبارا ۶ و گردن کشیدند گردن کشیدنی

ثم إنی دعوتهم جهارا ۷ پس من ایشان را باز خواندم آشکارا ...

... یرسل السماء علیکم مدرارا ۱۰ فروگشاید بر شما باران را هموار و بهنگام

و یمددکم بأموال و بنین و شما را فراهم پیوندد مالها و پسران و یجعل لکم جنات و شما را درختستانها سازد و کند و یجعل لکم أنهارا ۱۱ و شما را جویها روان سازد و کند

ما لکم لا ترجون لله وقارا ۱۲ چه رسید شما را که از شکوه الله نمی ترسید ...

... قال نوح رب نوح گفت خداوند من لا تذر علی الأرض من الکافرین دیارا ۲۷ مگذار بر زمین ازین کافران جهان گردی

إنک إن تذرهم یضلوا عبادک اگر ایشان را زنده گذاری این بندگان ترا که گرویده اند بیراه کنند

و لا یلدوا إلا فاجرا کفارا ۲۸ و جز بدی ناسپاس را نزایند ...

قوله تعالی بسم الله الرحمن الرحیم اسم عزیز من عبده الف سهاده من طلبه ودع و ساده من عرفه انکر احبابه من صحبه ترک محابه من ذکره نسی اسمه من شهده فقد عقله و لبه من عرفه اعترف انه وراء ما وصفه بنام او که رستگاری بندگان در رضای او دل مشتاقان بسته بند وفای او بنام او که سعادت سعدا بفر فضل او شقاوت اشقیا از اثر عدل او بنام او که بقای عالمیان بمشیت او فنای آدمیان بارادت او هفت آسمان رفیع ایوان درگاه او هفت زمین باز گسترده مقر خاصگیان او خورشید عالم آرا بحکمت او هیکل ماه گهی چون نعل زرین و گهی چون ورقه سیمین بقدرت او هر کجا عزیزی است آراسته خلعت کرم او هر کجا ذلیلی است خسته تیر قهر او

پیر طریقت در مناجات گفته الهی در الهیت یکتایی و در احدیت بی همتایی و در ذات و صفات از خلق جدایی متصف ببهایی متحد بکبریایی مایه هر بینوا و پناه هر گدایی همه را خدایی تا دوست کرایی ...

... چون از دل و دیده در کنارم نایی

إنا أرسلنا نوحا إلی قومه حق جل جلاله و تقدست اسماؤه و تعالت صفاته چون بعلم قدیم دانسته بود و تقدیر کرده بود که اعمال و افعال و احوال آدمی بعضی سبب شقاوت است و بعضی سبب سعادت و بعضی زیان جان و بعضی خسران ایمان و دانست که آدمی بخرد خویش راه بمصالح دین خویش نبرد و اسباب سعادت از شقاوت باز نداند بحکم فضل و کرم خویش پیغمبرانی را که در ازل بسعادت ایشان حکم کرده بود برگزید و ایشان را ازین راز آگاه کرد و ایشان را پیغام داد و بخلق فرستاد لیبین لهم ما یتقون تا راه خوف و رجا بایشان نمایند و زهر و پازهر دین از هم جدا کنند و نفع و ضر ایمان بیان کنند قومی را که ایمان آرند بفضل کبیر بشارت دهند قومی را که از ایمان سر باز زنند بعذاب الیم نذارت کنند چنان که رب العزة گفت رسلا مبشرین و منذرین لیلا یکون للناس علی الله حجة بعد الرسل تا هیچکس را حجت نماند و اگر الله خواستی همه خلق را بی واسطه و بی رسول ایمان دادی لیکن خواست که گروهی را از بندگان خود برسالت و نبوت گرامی گرداند و هر یکی را بنوعی کرامت مخصوص کند آدم را صفوت دهد نوح را کرامت ابراهیم را خلت موسی را مکالمت عیسی را رفعت مصطفی را ص محبت و باین خصایص عز و مرتبت ایشان خواست نه نظام ملک خویش که عزت و جلال او مستغنی است ان لم یکن ثم کان حضرت عزت او را از نبود بس بود پیوندی می در نباید دوام ملک او را آسمان و آسمانیان زمین و زمینیان می درنباید کبریای او را عزت او بس

جلال او را جمال او بس ...

... نوح قوم خود را وعده عذاب داد گفت إنی أخاف علیکم عذاب یوم عظیم ایشان گفتند فأتنا بما تعدنا بیار آن عقوبت که ما را وعده میدهی و می ترسانی

رب العالمین وعده او راست کرد که فانتقمنا منهم فأغرقناهم اجمعین مصطفی عربی ص امت خود را وعده مغفرت و فضل داد که و الله یعدکم مغفرة منه و فضلا مؤمنان گفتند ربنا آتنا ما وعدتنا علی رسلک خداوندا وعده ای که بر زبان پیغامبر ما را داده ای وفای آن را منتظریم رب العالمین وعده راست کرد گفت لهم درجات عند ربهم و مغفرة و رزق کریم نوح چون از قوم خود برنجید بتظلم بدرگاه عزت شد ایشان را سعایت کرد گفت رب إنی دعوت قومی لیلا و نهارا فلم یزدهم دعایی إلا فرارا مصطفی محمد ص چون از قوم خود برنجید دست شفقت بر سر ایشان نهاد ایشان را شفاعت کرد که اللهم اهد قومی فانهم لا یعلمون

لا جرم قوم نوح بسعایت نوح درین جهان هلاک شدند و در آن جهان بعقوبت رسیدند أغرقوا فأدخلوا نارا و امت محمد بشفاعت وی درین جهان هدایت یافتند یهدیهم ربهم بإیمانهم و در آن جهان بمغفرت رسیدند لهم مغفرة و أجر عظیم چون نوح از قوم خویش بنالید و بدرگاه عزت تظلم کرد رب العالمین لختی نعمت و تربیت خویش با یاد آن قوم داد و ایشان را بر کفران و ناسپاسی آن توبیخ و ملامت کرد که ما لکم لا ترجون لله وقارا و قد خلقکم أطوارا چه رسید شما را که شکر نعمت نمیگزارید و حق تربیت ما نمی شناسید و خود میدانید که شما را از چه آفریدند و چون آفریدند حالا فحالا و طورا فطورا اول نطفه ای از صلب ضعیفی برحم ضعیفی آوردم اندر آن قرار مکین و مکان حصین بداشتم بنگر که بقلم قدرت چون نگاشتم آن قطره ای آب را خون گردانیدم آن خون را گوشت گردانیدم آن گه استخوان در آوردم بهم پیوند کردم چون قالب مصور مقدر تمام گشت جان لطیف را فرمان دادم تا بتن درآمد چنان که سلطانی بقصری یا همایی به وکری تا هر عضوی خلعتی داد بینایی بچشم گفتار بزبان سماع بگوش گرفتن بدست رفتن بپای ای بنده نیکوت بیاراستم فی أحسن تقویم قد تو بپیراستم از همه مکونات ترا نیکوتر آفریدم و از همه موجودات ترا زیباتر نگاشتم

چون صورت تو بت ننگارند بکشور

چون قامت تو سرو نکارند بکشمر

چون نقش تو پیش بت آزر بنگارند

از شرم فرو ریزد نقش بت آزر

کردگار حکیم خداوند کریم جل جلاله که ترا جمال صورت افزود و بدایع قدرت در فطرت تو بنمود و دلت بتوحید بیاراست و زنگار انکار ازو بزدود چه گویی از حکمت او و رحمت او سزد که آراسته و پیراسته خود را بسوزد کلا و لما چون درین حال تأمل کنی و در صنع آفریدگار تدبر کنی بزبان شکر بگوی

از قطره آب نطفه بنگاشت مرا

بر خدمت خود بفضل بگماشت مرا ...

... قل أوحی إلی أنه استمع نفر من الجن کان رسول الله مبعوثا الی کافة الخلق و کان مبعوثا الی الجن کما کان مبعوثا الی الانس آن مهتر عالم و سید ولد آدم سرور اشراف و مرکز عدل و انصاف فرستاده باهل زمین از قاف تا قاف

روزی بمنبر شرف بر آمد بر سبیل خطبه باصحابه خطاب کرد که یا مجتمعان مسجد و یا مستمعان مجلس بدانید و آگاه باشید که ما را رقم مهتری و بهتری کشیدند و ساده سیادت رسولان بنام ما کردند و ما را از حضرت رب العزة به پیغامبری بکل عالم فرستادند هم بعالم انس و انسیان هم بعالم جن و جنیان

همه را در حکم ما کردند و همه را شرع ما فرمودند آن جنیان چون بحضرت آن مهتر عالم رسیدند ببطن نخله با یکدیگر وصیت میکردند که انصتوا خاموش باشید بادب باشید حرمت حضرت نبوت بجای آرید حق او بشناسید قدر او بدانید این آن مهتر است که خاک قدم او مقربان آسمان را توتیا شد خدمت خطوات او بزرگی و شرف را کیمیاء شد صورت او سورت کمال شد متابعت او ذخیره خیرت و اقبال شد قواعد عقاید سنت ببیان او ممهد شد آسمان ایمان باشارت او مشید شد آیین شرع مقدس بعزت او مؤبد شد آن جنیان رسالت آن مهتر بپذیرفتند و قرآن قدیم نامه خداوند کریم از وی بجان و دل بشنیدند بقبایل و عشایر خویش باز گشتند و بزبان افتخار بنعت ابتهاج ایشان را گفتند إنا سمعنا قرآنا عجبا ما قرآنی شنیدیم که از فصاحت و ملاحت آن عجب بماندیم قرآنی که چراغ روشنایی آشنایی است روح توانایی و دانایی است شاهراه استقامت و منهاج سلامت است معراج کرامت و راحت هر جراحت و قانون هر خیرت است

خنک مر آن کسی که قرآن رهبر اوست توفیق رفیق او و دار السلام مقر اوست او که قرآن قدیم انیس اوست یقین دان که خداوند کریم جلیس اوست میگوید جل جلاله انا جلیس من ذکرنی و انیس من استأنس بی حبیب من احبنی و مطیع من اطاعنی

این خطاب با موسی کلیم رفت هنگام مناجات موسی گفت خداوندا میدان مواصلت کجاست خلوت گاه مناجات کجاست این اجدک کجات یابم

بکجات جویم فرمان آمد که یا موسی در خلوت و هو معکم با ذاکران نشینم بر بساط انبساط دوستان خود را نوازم یا موسی من انس جان او ام که انسش با نام من من یادگار دل او ام که یادگارش کلام من من دوست او ام که او دوست من

و أنه تعالی جد ربنا جلال و عظمت او کبریا و عزت او از اوهام و افهام بیرونست و کس نداند که چونست سزای ثناء خود خود داند قدر عزت و عظمت خود خود شناسد صفات صمدیت او از اشراف اسرار متعالی است نعت احدیت او بر صیغت عبارت و اشارت مستولیست عرش عظیم در عظمت و جلال قدرت او ذره ای است

وجود کل عالم از بحر جود او قطره ای است از دور آدم تا انتهاء عالم همه خواطر و اوهام و افهام در بحر صفات سرمدی او غوص همی کنند تا بر نشانی از نشانهای آثار صمدیت او مطلع گردند هر زمانی و هر لحظه ای ایشان را نو حیرتی پدید آید که راه طلب بر ایشان بسته گردد بزبان عجز و حیرت گویند

وصاف ترا وصف چه داند کردن ...