این سوره بقول بعضی مفسّران مکّی است و بقول بعضی مدنی، نوزده آیتست هفتاد و دو کلمه، دویست و هفتاد حرف، و درین سوره از منسوخات هیچ چیز نیست.

و در خبر ابی بن کعب است از مصطفی (ص) که: هر که این سوره برخواند اللَّه تعالی بعدد هر حرفی که بر ابراهیم و موسی و عیسی علیهم السّلام فرو فرستاد او را ده نیکی در دیوان اعمال بنویسند. و در آثار سلف است که: هر که سورة الاعلی بر خواند چنانست که پنج یکی از قرآن خواند. و رسول خدا (ص) خواندن این سوره دوست داشتی. و هر گه که بخواندن این سوره آغاز کردی گفتی: «سبحان ربّی الاعلی» و بزرگان صحابه چون علی (ع) و زبیر و عبد اللَّه عباس و عبد اللَّه زبیر و عبد اللَّه عمرو و ابو موسی اشعری رضی اللَّه عنهم چون در نماز این سوره خواندندی، بگفتندی: «سبحان ربّی الاعلی» ضحاک گفت: من قرأها فلیقرأها کذلک هر که این سوره خواند تا آن کلمات بگوید، چنان که ایشان گفتند. و تأویل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی این نهادند که قل: «سبحان ربّی الاعلی». معنی آنست که بگو ای محمد: «سبحان ربّی الاعلی» و اوّل کسی که «سبحان ربّی الاعلی» گفت میکائیل بود. مصطفی (ص) جبرئیل را بپرسید که: «گوینده این کلمات را در نماز یا در غیر نماز ثواب چیست»؟

فقال یا محمد! ما من مؤمن و لا مؤمنة یقولها فی سجوده او فی غیر سجوده الّا کانت له فی میزانه اثقل من العرش و الکرسیّ و جبال الدّنیا و یقول اللَّه صدق عبدی انا اعلی فوق کلّ شی‌ء و لیس فوقی شی‌ء، اشهدوا ملائکتی انّی قد غفرت لعبدی و ادخلته جنّتی فاذا مات زاره میکائیل کلّ یوم. فاذا کان یوم القیامة حمله علی جناحه فیوقفه بین یدی اللَّه عزّ و جلّ فیقول: یا ربّ شفّعنی فیه، فیقول قد شفّعتک فیه اذهب به الی الجنّة

و قال عقبة بن عامر: لمّا نزلت فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ، قال رسول اللَّه (ص): اجعلوها فی رکوعکم، فلمّا نزل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: اجعلوها فی سجودکم.

قوله: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی یعنی: قل «سبحان ربّی الاعلی». و الی هذا التّأویل ذهب جماعة من الصّحابة و التّابعین. و قال قوم: معناه: نزّه رَبِّکَ الْأَعْلَی عمّا یقول فیه الملحدون و یصفه به المبطلون و جعلوا الاسم زائدة فی الآیة دخلت لتحسین الکلام کقوله: «وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ» و یحتجّ بهذا من یجعل الاسم و المسمّی واحدا لانّ احدا لا یقول سبحان اسم اللَّه سبحان اسم ربّنا. انّما یقول سبحان اللَّه سبحان ربّنا. فکان معنی سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ: «سبّح ربّک». و قیل: الاسم صفته و معناه نزّه وصفه عمّا لا یلیق به. و قیل: نزّه اسمه عن ان تسمّی به غیره فلا یسمّی احد اللَّه غیره تعالی ذکره و جلّت عظمته. و قال: ابن عباس: معناه: صلّ بامر ربک أعلی أی علا کلّ شی‌ء قدرة و سلطانا و الالف للمبالغة لا للمقابلة.

الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی ای خلق کلّ ذی روح فَسَوَّی خلقته و خصّ کلّ واحد بتألیف و نظم علی ما اراده و قیل: سوّی الیدین و الرّجلین و العینین.

و قیل: سوّی ای عدّل قامته. و قیل: خلقه مستویا متقنا محکما لیدلّ علی علم فاعله و اراد به.

وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی‌ قرأ الکسائی بتخفیف الدّال قَدَّرَ و شدّدها الآخرون و هما بمعنی واحد و المعنی: «قدّر» الارزاق «فهدی» لاکتساب الارزاق و المعاش. و قیل: «قدّر» الخلق ازواجا ذکرا و انثی ثمّ هداهم لوجه التّوالد و التّناسل و علّمهم کیف یأتیها و کیف تأتیه. و قیل: هدیه الی اجتناب المضارّ و ابتغاء المنافع.

و قیل: «هدی» الانسان لمصالحه و البهائم لمراتعها. و قیل: «هدیه السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»، و قیل: «قدّر» السّعادة و الشّقاوة علیهم. ثمّ یسّر لکلّ واحد من الطّائفتین سلوک ما «قدّر» علیه. و قیل: «قدّر» الذّنوب علی عباده ثمّ هداهم الی التّوبة.

و قیل: «قدّر» فی الرّحم تسعة اشهر اقلّ او اکثر «فهدی» للخروج من الرّحم، و قیل: جعل الهدایة فی قلب الطّفل حتّی طلب ثدی امّه و میّزه من غیره.

وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعی‌ ای انبت ما ترعاه الدّوابّ من بین اخضر و اصفر و احمر و ابیض.

«فَجَعَلَهُ» بعد الخضرة «غثاء» هشیما بالیا کالغثاء الّذی تراه فوق السّیل «احوی» ای اسودّ بعد الخضرة و ذلک انّ الکلاء اذا جفّ و یبس اسودّ. و قال الزّجاج: فیه تقدیم و تأخیر و تقدیره «أَخْرَجَ الْمَرْعی‌» «احوی» «فَجَعَلَهُ غُثاءً» و یکون «احوی» فی موضع نصب علی الحال یرید «وَ الَّذِی» انبت الزّرع و النّبات من الارض اخضر یضرب الی الحوّة و هی السّواد، ای من شدّة خضرته یعنی: که از سیرابی سیاه بام بود و از سبزی با سیاهی میگراید. هم چنان که گفت: «مُدْهامَّتانِ» ثمّ «فَجَعَلَهُ غُثاءً» ای جفّفه حتّی صیّره هشیما جافا کالغثاء الّذی تراه فوق الماء.

«سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی‌» ای سنجمع حفظ القرآن فی قلبک و قراءته فی لسانک حتّی «فَلا تَنْسی‌» کقوله: «إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ». قیل: کان النّبی (ص) یتلقّف القرآن من جبرئیل بسرعة فکان اذا قرأ آیة کان ان یسبقه بالتّلقّف مخافة ان ینسی فانزل اللَّه سبحانه «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی‌». فلم ینس بعدها شیئا من القرآن البتّة ما عاش و فی هذا اعجاز عظیم. و قوله: إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ای ممّا لم یقع به التّکلیف فی التّبلیغ و لا یجب علیه اداؤه فینسیه اللَّه سبحانه اذا شاء. و قال الحسن و قتادة: إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ان ینسیه برفع حکمه و تلاوته کما قال تعالی: «ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها» و الانساء نوع من النّسخ و نسخ اللَّه عزّ و جلّ من کتابه ثلاثة الوان، منها ما انسی رسوله و وضع عنه حکمه و منها ما انساه و اثبت حکمه کالرّجم و لآیتان تشملان معا هذین اللّونین و اللّون الثّالث ما اثبت ظاهره و وضع عنه حکمه. و قیل: سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی‌ ای نعلّمک و نحفظ علیک ما نقرأه فلا تترک العمل بما امرت به.

إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ان لا تعمل به بالنّسخ. حکی انّ ابن کیسان النّحوی حضر مجلس الجنید یوما فقال: یا با القاسم ما تقول فی قوله عزّ و جلّ: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی‌»؟

فاجابه مسرعا کانّه تقدّم السّؤال قبل ذلک باوقات لا تنسی العمل به فاعجب ابن کیسان ذلک اعجابا شدیدا. و قال: لا یفضض اللَّه فاک مثلک تصدّر قوله: إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفی‌ من القول و الفعل. قیل: یعنی اعلان الصّدقة و اخفاها.

وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْری‌ ای للخلّة الیسری. و الیسری الفعلی من الیسر و هو سهولة عمل الخیر، ای نسهّل لک العمل الّذی یوصلک الی الجنّة. و قیل: معناه نوفّقک للشّریعة الیسری و هی الحنیفیّة السّمحة السّهلة. و قیل. هو متّصل بالکلام الاوّل معناه: إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ ای ما تقرأه علی جبرئیل اذا فرغ من التّلاوة وَ ما یَخْفی‌ ما تقرأه فی نفسک مخافة النّسیان ثمّ وعده فقال: وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْری‌ ای نهوّن علیک الوحی حتّی تحفظه و تعلمه.

«فَذَکِّرْ» ای عظ بالقرآن و باللّه رغبة و رهبة «إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری‌» تجی‌ء فی العربیّة «انّ» مثبتة لا لشرط فیکون بدل قد کقوله عزّ و جلّ: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری‌ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ و معنی هذا انّه قد علم (ص) انّ «الذّکری» تنفع لا محالة امّا فی ترک الکفر او ترک المعصیة او فی الاستکثار من الطّاعة و هو حثّ علی ذلک و تنبیه علی انّه ینفع.

سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی‌ ای سیتّعظ بالقرآن من یخشی اللَّه سبحانه و یخشی عقوبته قیل: نزلت فی عثمان بن عفّان. و قیل: قوله: إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری‌ «ان» شرط و جوابه قوله: «سیذّکّر» الا انّه ارتفع لاجل السّین الّتی فیه و هی تنوب مناب الفاء و معناه: «ان» تنفع «الذّکری» یذّکّر من یخشی.

یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی‌ ای و یتجنّب «الذّکری» «الاشقی» الکافر.

الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری‌ یعنی: نار جهنّم و الصّغری نار الدّنیا. وفی الخبر عن ابی هریرة عن النّبیّ (ص) قال: انّ نارکم هذه جزء من سبعین جزء من نار جهنّم غسلت بماء البحر مرّتین و لولا ذلک لما خلقت فیها منفعة.

و قیل: النَّارَ الْکُبْری‌ الطّبقة السّفلی من جهنّم.

ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی‌ موتا بصفة و حیاة بصفة ای لا یموت موتا مریحا و لا یحیی حیاة ملذّة. نزلت هذه الآیة فی عتبة بن الولید و ابی جهل.

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی ای صادف البقاء و نال الفوز و النّجاة من قال لا اله الّا اللَّه و تطهّر من الشّرک هذا قول عطاء و عکرمة و ابن عباس. و قیل: من صار زاکیا بان عمل صالحا. و قال قتادة: ترید به الزّکاة المفروضة و قیل: «تزکّی» ای اسلم و صدّق.

وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ یعنی الشّهادة «فصلّی» یعنی: «و صلّی» مع الشّهادة و هذه الکلمات تجمع ارکان الایمان التّزکّی: التّصدیق، و الذّکر: الشّهادة، و الصّلاة: العمل.

و قیل: نزلت فی زکاة الفطر و صلاة العید و التّکبیر فیه و یروی هذا عن عمرو بن عوف المزنی عن رسول اللَّه (ص) و عن ابی العالیة و عمر بن عبد العزیز و غیرهم. و فی هذا التّفسیر نظر و اضطراب لانّ هذه السّورة فی قول اکثر العلماء مکیّة و لم یکن بمکّة صوم و لا زکاة فطر و لا عید الّا ان تکون السّورة مدنیّة و هو فی قول بعضهم. و قال بعض الفقهاء من المتأخّرین: یجوز ان یکون النّزول سابقا علی الحکم کما قال: وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ فالسّورة مکیّة و ظهر اثر الحلّ یوم الفتح حتّی‌

قال (ص): «احلّت لی ساعة من نهار و کذلک نزل بمکة سیهزم الجمع و یولّون الدّبر. قال عمر بن الخطاب: کنت لا ادری ایّ الجمع یهزم، فلمّا کان یوم بدر رأیت النّبیّ (ص) یقول: «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ».

و عن جابر بن عبد اللَّه: قال: قال رسول اللَّه (ص): قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی قال: «من شهد ان لا اله الّا اللَّه و خلع الانداد و شهد انّی رسول اللَّه».

وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی قال: هی الصّلوات الخمس و المحافظة علیها حین ینادی بها و الاهتمام بمواقیتها.

قال النّبیّ (ص): «علم الایمان الصّلاة فمن فرّغ لها قلبه و حافظ علیها بحدودها فهو مؤمن».

و قیل: الصّلاة هاهنا الدّعاء. قوله: بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا قرأ ابو عمرو و یعقوب بالیاء و الضّمیر للاشفین.

و قرأ الآخرون بالتّاء یخاطب بها کفّار قریش ایضا و تقدیره: قل لهم بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا علی الآخرة. و قیل الخطاب للمؤمنین ای بَلْ تُؤْثِرُونَ الاستکثار من الدّنیا علی الاستکثار من الآخرة.

وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ للمؤمنین «وَ أَبْقی‌» للجزاء و الثّواب. قال عرفجة الاشجعی کنّا عند ابن مسعود و قرأ هذه الآیة فقال لنا: أ تدرون لم آثرنا «الْحَیاةَ الدُّنْیا» علی الآخرة؟ قلنا: لا . قال: لانّ الدّنیا احضرت و عجّل لنا طعامها و شرابها و نسائها و لذّتها و بهجتها، و انّ الآخرة نعتت لنا و زریت عنّا فاخذنا العاجل و ترکنا الآجل.

وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی‌ تجی‌ء فی کلام العرب افعل بمعنی الفاعل کثیرا و هذا من جملته، و قال قتادة وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ فی الخیر «ابقی» فی البقاء.

«إِنَّ هذا» یعنی: ما ذکر من قوله: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی اربع آیات لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی‌ ای فی الکتب الاولی الّتی انزلت قبل القرآن ذکر فیها فلاح المتزکّی و المصلّی و ایثار الخلق الدّنیا و انّ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی‌. ثمّ بیّن الصّحف. فقال: صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی‌ و قیل: السّورة کلّها فی الصّحف الاولی. و قیل جمیع القرآن فی الصّحف الاولی، و قیل: انّ فی «صُحُفِ إِبْراهِیمَ» ینبغی للعاقل ان یکون حافظا للسانه، عارفا بزمانه، مقبلا علی شأنه و فی حدیث ابی ذر (رض) قال قلت: یا رسول اللَّه کم انزل اللَّه من کتاب؟ قال: مائة و اربعة کتب، منها علی آدم عشر صحف و علی شیث خمسین صحیفة و علی اخنوخ و هو ادریس ثلاثین صحیفة و هو اوّل من خطّ بالقلم و علی ابراهیم عشر صحائف، و التوریة و الانجیل و الزبور و الفرقان.

و عن عائشة قالت: کان رسول اللَّه (ص) یقرأ فی الرّکعتین اللّتین یؤثر بعدهما بسبّح اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ و فی الوتر «بقل هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ.