این سوره چهل و چهار آیتست، دویست و شانزده کلمت، هزار و صد و شصت و یک حرف جمله به مکه فروآمده باجماع مفسّران، و درین سورت دو آیت منسوخ است یکی: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا دیگر: فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا این هر دو آیت منسوخ‌اند بآیت سیف. و فی روایة ابی بن کعب عن النّبی (ص) قال: «من قرأ سورة: سأل سائل، اعطاه اللَّه ثواب الّذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون».

سَأَلَ سائِلٌ علماء تفسیر مختلف‌اند در سبب نزول این آیات، قومی گفتند در شأن النّضر بن الحارث فرو آمد، آن گه که گفت: إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ. قومی گفتند: در شأن بو جهل فرو آمد که گفت: «فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ». و گفته‌اند: در شأن جماعتی کفّار قریش آمد که بر طریق استهزاء گفتند: «عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ». و گفته‌اند: سائل اینجا مصطفی (ص) است که کافران او را اذی مینمودند تا بر ایشان عذاب خواست بتعجیل. و گفته‌اند: مراد باین نوح است (ع) که بر قوم خویش دعای بد کرد و عذاب خواست.

قوله: سَأَلَ سائِلٌ قرأ نافع و ابن عامر سأل سایل بغیر همز و له وجهان: احدهما انّه بالهمز و بغیر الهمز فی المعنی واحد. یقال سالت اسأل و سلت اسأل. و الوجه الثّانی انّه من السّیل یقال: سال یسیل سیلا، و قیل: السائل واد فی جهنّم، و المعنی: سال الوادی بالعذاب واقع للکافرین یقع لهم و ینزل بهم. و قیل: اللّام بمعنی علی، ای یقع علیهم و یحلّ بهم. قرأ الآخرون بالهمز من السؤال لا غیر، و له وجهان: احدهما ان یکون الباء فی قوله بِعَذابٍ بمعنی عن عذاب کقوله: «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً» ای عنه. و قال الشّاعر:

ای عن النّساء. و معنی الآیة: سأل سائل عن عذاب واقِعٍ نازل کاین علی من ینزل و لمن هو فقال تعالی مجیبا له.

لِلْکافِرینَ و هذا قول الحسن و قتادة قالا: کان هذا بمکّة لمّا بعث اللَّه سبحانه محمدا (ص) و خوّفهم بالعذاب، قال المشرکون بعضهم لبعض من اهل هذا العذاب سلوا محمدا لمن هو و علی من ینزل و لمن یقع؟ فبیّن اللَّه تعالی. و انزل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ ای هو للکافرین. و الوجه الآخر ان یکون الباء صلة و معنی الآیة دعا داع سأل سائل عذابا واقعا. لِلْکافِرینَ ای علی الکافرین و هو النّضر بن الحارث حیث دعا علی نفسه و سأل العذاب فقالوا: اللّهم ان کان هذا هو الحقّ من عندک الآیة.... فنزل به ما سأل یوم بدر فقتل صبرا و هذا قول ابن عباس و مجاهد.

لَیْسَ لَهُ ای لذلک العذاب دافِعٌ مانع مِنَ اللَّهِ. ای ذلک العذاب واقع من قبل اللَّه سبحانه بالکافرین لا یدفعه عن الکافرین احد.

و قوله: ذِی الْمَعارِجِ صفة للَّه و له معنیان: احدهما ذو المصاعد الّتی تصعد فیها الملائکة و الرّوح و هی السّماوات. و الثّانی الْمَعارِجِ الفواضل و هی هباته السّنیّة و عطایاه الهنیّة. و قیل: المعارج تعالی الدّرجات و هی الّتی یعطیها اللَّه اولیاه فی الجنّة.

و العروج: الصّعود و المعرج المصعد و الجمع المعارج و ذکر المعارج هاهنا تنبیها لهم انّ من قدر علی خلق هذه المعارج للملائکة و هذا الرّتب للعباد قدر علی ارسال العذاب علی الکافرین.

قوله: تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ یعنی جبرئیل (ع) خصّ بالذّکر بعد العموم تشریفا له. و قیل: عنی بالرّوح ارواح المؤمنین عند الموت. و قیل: هم قوم موکّلون علی الملائکة قوله: إِلَیْهِ یعنی الی اللَّه، فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ اراد به یوم القیامة و فیه تقدیم و تأخیر ای لیس للعذاب دافع من الکفّار فی یوم القیامة الّذی کان مقداره خمسین الف سنة من سنی الدّنیا لو صعد غیر الملائکة و ذلک انّهم تصعد من اسفل الارض السّابعة الی ما فوق السّماء السّابعة الی العرش مقدار خمسین الف سنة. و امّا قوله: «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» انّما هو قدر مسیرهم من السّماء الدّنیا الی وجه الارض مسیرة خمس مائة سنة هبوطا و مثله صعودا و قیل: هواء الدّنیا مسیرة خمس مائة عام و بصر السّماء مسیرة خمسمائة عام. و قیل: موقفهم فی الحساب حتّی یفصل بین النّاس خمسون الف سنة ثمّ لا ینتهی الیوم الی لیل یردّ النّهار الی اهل الجنّة مخلّدا و اللّیل الی اهل النّار مخلّدا و قیل: یوم القیامة فیه خمسون موقعا کلّ موقف الف سنة و قیل: انّ الیوم فی الآیة عبارة عن اوّل ایام الدّنیا الی انقضائها و انّها خمسون الف سنة لا یدری احدکم کم مضی و کم بقی الّا اللَّه عزّ و جلّ. و روی عن ابن عباس انّه قال: هو یوم القیامة یکون علی الکافرین مقدار خمسین الف سنة.

روی ابو سعید الخدری قال: قیل لرسول اللَّه (ص): یوم کان مقداره خمسین الف سنة فما اطول هذا الیوم! فقال (ص): «و الّذی نفسی بیده انّه لیخفّف علی المؤمن حتّی یکون اخفّ علیه من صلاة مکتوبة یصلّیها فی الدّنیا

و قیل: معناه لو ولی محاسبة العباد فی ذلک الیوم غیر اللَّه لم یفرغ منه فی خمسین الف سنة و یفرغ اللَّه فی مقدار نصف یوم من ایّام الدّنیا قوله: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا ای فاصبر یا محمّد علی تکذیبهم ایّاک صبرا جمیلا لا شکوی فیه و لا جزع و هذا قبل ان امر بالقتال فنسخ.

إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً ای انّ الکفّار یرون العذاب و الیوم المذکور بعیدا مستحیلا غیر ممکن.

وَ نَراهُ قَرِیباً من الفهوم ممکنا. و الرّؤیة هاهنا بمعنی العلم، و قیل: انّهم یرونه بعیدا ای بطیئا وقوعه و نراه قریبا ای سریعا وقوعه لانّ ما هو آت قریب، هذا کقوله «وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ». ثمّ وصف الیوم فقال: یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ المهل علی معان منها ما یسیل من القرح من صدید او قیح و هو فی قول ابی بکر الصدیق حین اتی بحبرتین و قد احتضر قال: ادفنونی فی ثوبیّ هذین انّما هما للمهل و ردّ الحبرتین و قال: الحیّ اولی بالجدید من المیّت و المهل المذاب من فضّة او نحاس او صفر و ما اشبهها و المهل دردیّ الزّیت و عکره سمّی بذلک لانّه یسیل العکر لثخانته علی مهل و علی المعنیین الاخیرین تأویل الآیة فالسّماء الیوم خضراء و هی تتلوّن یوم القیامة فتکون وردة کالدّهان فتکون الوانا من الفزع کتلوّن الانسان للفزع ثمّ تشقّق و تنفطر و تمور مورا و تسیر سیرا.

وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ و هو الصّوف المصبوغ الوانا و اوّل ما یتغیّر الجبال تصیر رملا مهبلا ثمّ عهنا منفوشا ثمّ تصیر هباء منثورا.

وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً ای لا یسأل قریب عن حال قریبه لاشتغاله بنفسه و قیل: لا یسأله لیحمل عنه من اوزاره شیئا لیأسه عن نصرته. قرأ البزی عن ابن کثیر لا یسأل بضمّ الیاء ای لا یسأل حمیم عن حمیم لا یقال لحمیم این حمیمک. و قیل: لا یسأل لانقطاع ما بینهم من العصم.

یُبَصَّرُونَهُمْ ای یعرفون اقاربهم، فیقال لهم: هذا فلان و هذا فلان زیادة فی فضیحتهم. و قیل: یعرّفونهم ای یعرّفون الملائکة حتّی یعرفوهم بسیماهم فیعذّبوهم بالوان العذاب. و قیل: یبصّر المؤمنون الکافرین حتّی یعرفوا الکفّار بسیماهم فیزدادوا شکرا و یزداد الکفّار حسرة و اسفا، و قیل: یعرف المؤمن ببیاض وجهه و الکافر بسواد وجهه، و قیل: لیس فی القیامة مخلوق الّا و هو نصب عین صاحبه فیبصر الرّجل اباه و اخاه و اقرباه و عشیرته لا یسأله و لا یکلّمه لاشتغاله بما هو فیه. یَوَدُّ الْمُجْرِمُ ای یتمنّی المشرک. لَوْ یَفْتَدِی ای یفادی نفسه ببنیه و هم اعزّ الخلق الیه وَ صاحِبَتِهِ: زوجته و سکنه وَ أَخِیهِ الّذی کان ناصرا له و معینا.

وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ ای قبیلته الّتی تضمّه لقرابته و یأوی الیها عند الخوف.

وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً من الانس ای یودّ لو یفتدی بهم جمیعا ثُمَّ یُنْجِیهِ ذلک الافتداء من عذاب ذلک الیوم.

کَلَّا ای لیس کذلک لا ینجیه من عذاب اللَّه شی‌ء ثمّ ابتدا فقال: إِنَّها لَظی‌ هی اسم من اسماء جهنّم. قیل: هی الدّرکة الثّانیة سمّیت بذلک لانّها تتلظّی ای تتلهّب.

نَزَّاعَةً لِلشَّوی‌ قرأ حفص عن عاصم نَزَّاعَةً نصب علی الحال و القطع فیه.

و قرأ الآخرون بالرّفع ای هی نَزَّاعَةً لِلشَّوی‌ الشّوی الاطراف کالیدین و الرّجلین و قیل: هی جلدة الرّأس، و قیل: هی محاسن الوجه قال الضحاک تنزع النّار الجلد و اللّحم عن العظم و قیل: تفصّل الاعضاء بعضها من بعض ثمّ یعود الی ما کان.

تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی ای تدعو النّار الکافر و المنافق فتقول الیّ الیّ ایّها الکافر ایّها المنافق. قال ابن عباس تدعوهم باسمائهم بلسان فصیح ثمّ تلتقطهم کما یلتقط الطّیر الحبّ تدعو من اعرض عن الدّین و تولّی عن الایمان و الطّاعة.

وَ جَمَعَ فَأَوْعی‌ ای جمع المال فاوعاه فی الظّروف و لم یؤدّ زکاته و لم ینفقه فی سبیل اللَّه. و فی الخبر یجاء بابن آدم یوم القیامة کانّه بذج فیتوقّف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ فیقول له: اعطیتک و خولتک و انعمت علیک فما صنعت؟ فیقول: ربّ جمعته و ثمّرته و ترکته اکثر ما کان، فارجعنی آتک به کلّه فاذا عبد لم یقدّم خیرا فیمضی به الی النّار.

قوله: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً قال ابن عباس: الهلوع الحریص علی ما لا یحلّ له. و الهلع شدّة الحرص و قلّة الصّبر، و قیل: هلوعا ای نسّاء عند النّعمة دعّاء عند المحنة، و قیل: معنی الهلوع ما فسّره اللَّه تعالی بعده و هو قوله: إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ ای الضّرّ و الفقر جزع و لم یصبر.

وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ ای السّعة و الغنی و المال منع حقّ الفقراء و لم ینفق فی الخیر شرّ ما اعطی العبد شحّ هالع و حین خالع. فالهالع المحزن و الخالع الّذی یخلع قلبه. قال مقاتل: الهلوع دابّة من وراء جبل قاف تأکل کلّ یوم سبع صحار من الحشیش و تشرب سبع بحار من ماء لا تصبر مع الحرّ و لا مع البرد، تتفکّر کلّ لیلة ما ذا تأکل غدا فشبّه اللَّه الانسان بها.

إِلَّا الْمُصَلِّینَ لیس هذا استثناء من الکلام الاوّل و معناه: و لکنّ المصلّین، و قیل: استثنی المصلّین من الانسان لانّ الانسان فی معنی الجمع کقوله تعالی: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا. قوله الَّذِینَ هُمْ عَلی‌ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ ای یقیمون الفرائض فی اوقاتها، و قیل: دائمون ای خاشعون لا یزیلون وجوههم عن سمت القبلة.

وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ معیّن یعنی الزّکاة، و قیل: سائر ابواب البرّ من صلة الرّحم و تعهّد المساکین و غیر ذلک.

لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ السَّائِلَ الطّواف الّذی یسأل النّاس و الْمَحْرُومِ الّذی لا سهم له فی الاسلام و لیس یهتدی الی کسب و لا یسأل.

وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ ای بیوم الجزاء و الحساب. و قیل: یصدّقون الانبیاء بسبب ایمانهم بیوم الدّین.

وَ الَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ خائفون، قال الحسن: یشفق المؤمن ان لا تقبل حسناته.

إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ و لا یؤمن وقوعه لانّه لا یعلم احد عاقبته و وقته فالواجب علی کلّ مسلم ان لا یأمن عقوبته و لا یأمن مکره.

وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ. إِلَّا عَلی‌ أَزْواجِهِمْ الی قوله وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ مضی تفسیر هذه الآیات فی سورة المؤمنین.

وَ الَّذِینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ قرأ حفص عن عاصم و یعقوب بشهاداتهم علی الجمع، ای یقومون فیها بالحقّ فلا یکتمونها و لا یغیّرونها.

وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی‌ صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ یعنی الصّلوات الخمس.

أُولئِکَ ای اهل هذه الصّفات فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ بجمیل ثواب اللَّه ایّاهم.

فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا ای فما بال الّذین کفروا. قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ مسرعین مقبلین الیک متطلّعین نحوک، انزلت فی جماعة من الکفّار کانوا یجتمعون حول النّبی (ص) یستمعون کلامه و یستهزءون به و یکذّبونه فقال اللَّه: ما لهم ینظرون الیک نظر عداوة و یجلسون عندک و هم لا ینتفعون بما یسمعون.

عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ ای حلقا حلقا و جماعة جماعة عن یمین النّبی (ص) و عن شماله. و عِزِینَ جمع عزة مثل کرة و کرین، و انّما انکر علیهم الاسراع الیه لانّهم اسرعوا الیه لطلب العیب به، و قیل: انّها نزلت فی نفر من الکفّار قبلت نفوسهم صدق النّبی و کانوا یسرعون نحوه و یقصدون مجلسه و یتحلقون حوالیه و لا یؤمنون به امّا حیاء عن الرّجوع عن دین آبائهم و امّا مساعدة لعشائرهم و کانوا یطمعون فی دخول الجنّة بالقدر الّذی کان منهم فانزل اللَّه تعالی: أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ. کَلَّا ای لا یدخلونها و قیل: کانوا یقولون لئن دخل هؤلاء الجنّة کما یقول محمد لندخلنّها قبلهم فنحن افضل منها حظّا منهم کما لنا الفضل علیهم فی الدّنیا، فنزلت هذه الآیة جوابا لهم.

کَلَّا ردع و زجر عن قولهم، ای لا یکون کذلک و لیس الامر کما قالوا: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ من نطفة و علقة و اصلهم من تراب فانّی یستحقّون علی اللَّه الثّواب و دخول الجنّة من خساسة اصلهم و امّا المؤمنون فانّه لا تتوجّه علیهم هذه الآیة اذا امّلوا دخول الجنّة لانّهم یرجونها من فضل اللَّه و لا یرون ذلک مستحقّا لهم علی اللَّه لفضیلتهم و فی الخبر عن بسر بن جحاش قال: قال رسول اللَّه (ص): «و بصق یوما فی کفّه و وضع علیها اصبعه فقال: یقول اللَّه عزّ و جلّ بنیّ آدم انّی تعجزنی و قد خلقتک من مثل هذه؟

حتّی اذا سوّیتک و عدّلتک مشیت بین بر دین و للارض منک وئید فجمعت و منعت حتّی اذا بلغت التّراقی قلت اتّصدّق و انّی اوان الصّدقة

و قیل: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ ای من اجل ما یعلمون و هو الامر و النّهی و الثّواب و العقاب فحذف اجل فلا اقسم لا صلة دخلت للتّأکید.

بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ یعنی: مشرق کلّ یوم من السّنة و مغربه إِنَّا لَقادِرُونَ.

عَلی‌ أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ ای علی ان نخلق امثل منهم و اطوع للَّه و اشکر له و اعمل بطاعته. و قیل: إِنَّا لَقادِرُونَ علی ان نبدّل محمدا خیرا منهم و هم اهل المدینة و قد فعل. وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای بمغلوبین ان اردنا ذلک و قیل: وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای عاجزین لانّ من سبق الی شی‌ء عجز.

فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا امر تهدید لهم و توبیخ کقوله: «اعملوا ما شئتم: حَتَّی یُلاقُوا ای یعاینوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ یعنی: وم القیامة، و قیل: نسختها آیة القتال.

یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ ای من القبور سِراعاً ای مسرعین الی اجابة الدّاعی. کَأَنَّهُمْ إِلی‌ نُصُبٍ ای الی علم منصوب یُوفِضُونَ یسرعون و ذلک حین یسمعون الصّیحة الآخرة قرأ ابن عامر و حفص الی نصب یُوفِضُونَ بضمّ النّون و الصّاد قال مقاتل و الکسائی یعنی: الی اوثانهم الّتی کانوا یعبدونها من دون اللَّه کقوله تعالی وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ و قال الحسن یسرعون الیها ایّهم یستلمهم اوّلا و قیل: هی جمع نصب کرهن و رهن.

خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ محزونین متفکّرین فیما دهاهم قوله: تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ای یغشاهم و یعلوهم هو ان و ذلّ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ وعدهم اللَّه ذلک علی السنة رسله فی الدّنیا و هم یکذّبون به، یعنی یوم القیامة و اللَّه اعلم.