أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا، علماء تفسیر مختلف‌اند، در سبب نزول این آیة، مقاتل و کلبی گفتند در شأن منافقان فرو آمد بعد از هجرة بیک سال، منافقان از سلمان درخواست کردند که ما را از تورات سخنی گوی که در تورات عجائب است، بجواب ایشان آیة فرود آمد که نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ، سلمان ایشان را گفت القرآن احسن من غیره قرآن از همه نیکوتر و با بیان‌تر، چه حاجت است بغیر قرآن، ایشان مدتی فرو گذاشتند باز دیگر همان سؤال کردند از سلمان و بجواب ایشان آیت فرود آمد که اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ، نیکوتر سخنی که اللَّه از آسمان فرو فرستاد این قرآن است.

ایشان یک چند از این سؤال خاموش گشتند، آن گه سیم بار همین درخواست کردند از سلمان که: حدّثنا عن التوریة فان فیها العجائب، این آیة فرود آمد: أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ، یعنی اما حان لهم وقت الاخلاص و قد ظهرت لهم الآیات و المعجزات، این منافقان که ایمان بظاهر آورده‌اند بر زبان، بی‌اخلاص دل، هنوز وقت آن نیامد که دلهاشان باخلاص ایمان آرد و سر بر خط قرآن نهند که فرستاده خداست براستی و درستی.

ابن عباس و جماعتی گفتند که عتابی است که از اللَّه تعالی بمؤمنان صحابه فرود آمد بعد از نزول قرآن بسیزده سال از آنک طبیعت فراوان و خنده و نشاط لختی در ایشان پدید آمد و عبد اللَّه مسعود گفت: ما بین اسلامنا و بین ان عوتبنا بهذه الایة الا اربع سنین و قد روی سبع سنین، و المعنی ا لم یحن للذین آمنوا ان تخشع و ترقّ و تتواضع و تلین قلوبهم لذکر اللَّه، وَ ما نَزَلَ قرأ نافع و حفص عن عاصم: نزل بالتخفیف و قرأ الباقون بالتشدید مِنَ الْحَقِّ و هو القرآن تقول انی وقت کذا یأنی آناء و اینا و آن یأین مثل حان یحین و الخشوع هو الخبوع و الخضوع و اصله الاتضاع للحق مع الخلق و اخبات القلب و سمی اللَّه الارض خاشعة و الأبصار خاشعة یوم القیامة وَ لا یَکُونُوا یعنی و ان لا یکونوا محله نصب بالعطف علی تخشع و قرأ یعقوب بروایة رویس «و لا تکونوا» بالتاء علی النهی ای لا تکونوا ایها المؤمنون کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ و هم الیهود و النصاری، فطال علیهم الامد ای الزمان بینهم و بین انبیائهم فقست قلوبهم، و المعنی ان اللَّه عز و جل ینهی المؤمنین ان یکونوا فی صحبة القرآن کالیهود الذین قست قلوبهم یعنی لما طال علیهم الدهر.

روی ان ابا موسی الاشعری بعث الی قرّاء البصرة فدخل علیه ثلاثمائة رجل و قد قرءوا القرآن فقال انتم خیار اهل البصرة و قرّاؤهم فاتلوه و لا یطولنّ علیکم الامد فتقسو قلوبکم کما قست قلوب من کان قبلکم.

در بعضی اخبارست که بنی اسرائیل چون روزگار دراز بی‌پیغمبر بر ایشان بگذشت دلهای ایشان سخت شد و کتاب خدا بگذاشتند و از بر خویش کتابی بنهادند بهوا و مراد خویش، آن گه گفتند این کتاب بر فلان عالم از علماء ایشان عرضه کنید اگر متابعة ما کند و الا بکشید او را که بعد از وی کس در آن مخالفت ما نکند. آن مرد عالم ورقی از کتاب اللَّه تعالی زیر جامه خویش تعبیه کرد، چون ایشان گفتند ایمان داری باین کتاب یعنی این که ساخته ماست، عالم دست بزیر جامه برد و اشارت بکتاب خداوند کرد گفت باین کتاب ایمان آوردم، ایشان باین فریفته گشتند و از وی بازگشتند. پس این عالم را اصحاب بودند و ازین قصه بعد از وفات وی خبر بداشتند و اتباع دین وی بنی اسرائیل مختلف شدند تا هفتاد و اند فرقت گشتند و بهینه ایشان اصحاب آن عالم بودند. حق تعالی با مؤمنان صحابه خطاب میکند که در صحبت قرآن چون آن جهودان مباشید که درنگ و روزگار بر ایشان دراز شد تا دلهاشان سخت شد و از طاعت و فرمان ما بیرون شدند.

روی ان عیسی (ع) قال لا تکثروا الکلام بغیر ذکر اللَّه عز و جل فتقسو قلوبکم فان القلب القاسی بعید من اللَّه و لا تنظروا فی ذنوب العباد کانکم ارباب و انظروا فی ذنوبکم کانکم عبید فانما الناس رجلان: مبتلی و معافی، فارحموا اهل البلاء و احمدوا اللَّه علی العافیة.

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ای کما احیا الارض بعد موتها کذلک یحیی الموتی و قیل کما احیا الارض یحیی الکافر بالایمان و قیل کما احیا الارض یلین القلوب القاسیة لیتفکروا فی الآیات.

إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ، قرأ ابن کثیر و ابو بکر عن عاصم بتخفیف الصاد فیهما من التصدیق یعنی المؤمنین و المؤمنات و قرأ الآخرون بتشدید الصاد ای المتصدقین و المتصدقات فادغمت التاء فی الصاد، وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً بالصدقة و النفقة فی سبیل اللَّه، یُضاعَفُ لَهُمْ، ذلک القرض الحسنات من عشر امثالها الی ما شاء اللَّه من الاضعاف.

قرأ ابن کثیر و ابو جعفر یضعّف بالتشدید، وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ ثواب حسن فی الجنة و قیل أَجْرٌ کَرِیمٌ ما حسن منظره و سهل مناله و دام نماه، وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ، الصدّیق هو الذی یصدق قوله و فعله و عهده تقول صدق فلان القتال اذا ثبت فیه، وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ، ای فی وعده قال الضحاک الصدّیقون ثمانیة نفر من هذه الامّة سبقوا اهل الارض فی زمانهم الی الاسلام: ابو بکر و علی و زید و عثمان و طلحه و الزبیر و سعد و حمزة بن عبد المطلب و تاسعهم عمر الخطاب الحقه اللَّه بهم لما عرف من صدق نیته، وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ، اختلفوا فی نظم هذه الآیة منهم من قال هی متصلة بما قبلها و الواو واو النسق و الآیة عمّت جمیع المؤمنین و المؤمنون کلّهم صدّیقون شهداء، قال مجاهد کل مؤمن صدّیق شهید و تلا هذه الآیة و معنی قوله: عِنْدَ رَبِّهِمْ، علی هذا التأویل ای فی علمه و حکمه و الشهداء هم عدول الآخرة کقوله: وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ.

و قال قوم تمّ الکلام عند قوله: هُمُ الصِّدِّیقُونَ ثم ابتدأ فقال: وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ و الواو واو الاستیناف، و الشهداء هم المقتولون فی سبیل اللَّه لان الشهید اذا اطلق تناول المقتول فی سبیل اللَّه و هم الذین قال تعالی وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً، الی قوله: عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ، و قیل الشهداء علی ثلث درجات. الدرجة الاولی الشهید بین الصفین و هو اکبرهم درجة ثم کل من قضی بقارعة او بلیة، و هی الدرجة الثانیة مثل الغریق و الحریق و الهالک فی الهدم و المطعون و المبطون و الغریب و المیتة فی نفاسها و المیتة بجمع و المیت یوم الجمعة و لیلة الجمعة و المیت علی الطهارة و الدرجة الثالثة ما نطق به هذه الآیة العامة للمؤمنین.

روی عن البراء بن عازب انّ النبی (ص) قال مؤمنوا امّتی شهداء ثم تلا هذه الآیة

و قوله: لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ الذی یعطون فی القیامة لیهتدوا به الی طریق الجنة و یجوزوا به علی الصراط، و قیل نورهم فی الدنیا، وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا ای بالقرآن، أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ ای سکّان النار.

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا ای ان الحیاة الدنیا و ما صلة ای الحیاة القربی فی الدار الاولی، لَعِبٌ، ای عبث و باطل لا حاصل له، وَ لَهْوٌ، ای فرح ینقضی لا بقاء له، وَ زِینَةٌ، هو ان تتزین المرء فیها بما لا یحبه اللَّه و لا یرضاه، وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ، هو ان تفاخر الرجل جاره و قرینه، وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ، ای مباهاة بکثرة المال و الولد.

قال ابن عباس هو ان یتطاول علی اولیاء اللَّه بماله و اولاده و قیل لعب، کلعب الصبیان و لهو کلهو الفتیان، و زینة، کزینة النسوان و تفاخر کتفاخر الاقران، و تکاثر، کتکاثر الدهقان.

و قال علی (ع) لعمار لا تحزن علی الدنیا فان الدنیا ستة اشیاء: مطعوم و مشروب و ملبوس و مشموم و مرکوب و منکوح. فاکبر طعامها العسل و هو بزقة ذبابة، و اکبر شرابها الماء و یستوی فیه جمیع الحیوان، و اکبر الملبوس الدیباج و هو نسیج دودة، و اکبر المشموم المسک و هو دم فارة ظبیة، و اکبر المرکوب الفرس و علیها یقتل الرجال، و اکبر المنکوح النساء و هو مبال فی مبال.

ثم ضرب لها مثلا و اخبر انها و ان کانت بهذه الصفة فانها غیر باقیة و لا هم مخلدون فیها، فقال: «کمثل الغیث»، الکاف فی موضع رفع علی معنی انما الحیاة مثل غیث أَعْجَبَ الْکُفَّارَ، ای الحرّاث نباته و سمّی الحرّاث کفارا لانهم یسترون البذر تحت الارض و الکفر الستر و قیل هم الکفار المشرکون لانهم اکثر اعجابا بالدنیا و اشدهم حرصا علیها و قیل لان المؤمن یعرف موجبه فلا یعجبه و الکافر لا یعرف الموجب فیعجبه، ثُمَّ یَهِیجُ، ییبس و یأخذ فی الجفاف فیسمع له بما یدخله من الریح صوت الهائج، فَتَراهُ مُصْفَرًّا، بعد خضرته، ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً، متحطّما متکسّرا بعد یبسه، وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ، ای صار الناس کلهم فی الآخرة الی هذین الحرفین اما العذاب الشدید لاعداء اللَّه و اما المغفرة و الرضوان لاولیائه و اهل طاعته، وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ قال سعید بن جبیر مَتاعُ الْغُرُورِ لمن لم یستعمل فیها بطلب الآخرة و من استعمل بطلبها فله متاع بلاغ الی ما هو خیر منه.

قال ابن بحر الغرور جمع غر الثوب و هو طیّه ای متاع ینطوی و ینقضی سریعا.

سابِقُوا إِلی‌ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ، ای سارعوا و بادروا الی عمل یوجب لکم، مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ، و هو الطاعة للَّه سبحانه و تعالی و التوبة الیه. قال انس بن مالک یعنی الی التکبیرة الاولی من الصلاة مع الامام و قیل الی الصف الاول و کان النبی (ص) یقول ان اللَّه و ملائکته یصلون علی المصلین فی الصفوف الاول.

و قیل الی متابعة محمد (ص) فان متابعته محبة اللَّه عز و جل: وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ، وصف اللَّه تعالی عرضها و لم یذکر طولها تنبیها بذکر العرض علی ما یلیق بها من الطول.

قال القتیبی لیس هو العرض الذی هو خلاف الطول و انما یرید بالعرض سعتها، یقال فضاء عریض ای واسع و انما شبّه عرضها بعرض السماوات و الارض تمثیلا للعباد بما یعقلونه و یقع فی نفوسهم مقدار السماوات و الارض فلذلک قال کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ.

و قیل انما قال هاهنا کعرض السماء و الارض و قال فی آل عمران وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ، لان الجنان اربع قال اللَّه تعالی: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ و قال: وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ، فالذی هاهنا اراد به جنة من الجنان و ذکران عرضها کعرض سماء و ارض و الذی فی آل عمران عنی به الجنان، کلها أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ. هذا دلیل علی انها مخلوقة و هو مذهب اهل السنة و الجماعة، ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ، اخبر و بیّن ان ذلک الثواب غیر مستحق علی الطاعات فان ذلک عطاؤه یعطیه من یشاء من خلقه المؤمن وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، ای المنّ الکبیر و قیل المراد بالفضل النبوة.

و قال ابن عباس ذلک اشارة الی الدّین یعطیه من یشاء من عباده.

ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ، المصیبة فی الارض و الانفس نقص الانفس و الثمرات و ظهور الفساد فی البر و البحر و الموت و الاوجاع إِلَّا فِی کِتابٍ یعنی فی اللوح المحفوظ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها ای من قبل ان نخلق تلک الارض و تلک الانفس، إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ، ای حفظ ذلک علی اللَّه یسیر هیّن و هو تنفیذ القضاء علی ما سبق به العلم و حق فیه الحکم فانه هین عند اللَّه لانه خالقها و ان ذلک مقضیّ فی الکتاب قبل ان خلقها لا یشغله شأن عن شأن.

لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی‌ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ، ای هذا الذی بیّنت لکم من حکم القضاء و القدر انما بینت لکم لکیلا تأسوا علی ما فاتکم من الدنیا و نعمها وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ قرأ ابو عمرو بقصر الالف ای بما جاءکم من الدنیا اعتبارا بقوله: عَلی‌ ما فاتَکُمْ و لم یقل افاتکم فذکر اللَّه سبحانه ان التأسف علی فوات الدنیا و نعیمها و الفرح بما ینال منها مذموم و ان الامر صادر عن القضاء و القدر فلا التأسف یردّ فائتا و لا الفرح و الحرص یقرب معدوما و انما ذم تأسفا یوجب الجزع و الخروج عن حد الصبر الی الاعتراض و الشکایة و کذلک ذم فرحا یوجب بطرا و اشرا و لذلک قال تعالی وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ، فالفرح الذی یؤدّی الی التفاخر بالدنیا و التکاثر فیها و یوجب الخیلاء لصاحبها مذموم و اما الفرح بنعمة اللَّه فغیر مذموم لانه یوجب الشکر و یعین علی الطاعة بل هو عبادة اللَّه حیث علم نعمة اللَّه علیه.

قال ابن مسعود لان الحس جمرة احرقت ما احرقت و ابقت ما ابقت‌ احب الی من ان اقول لشی‌ء کان لیته لم یکن او لشی‌ء لم یکن لیته کان.

و قال جعفر بن محمد یا بنی آدم مالک تأسف علی معدوم لا یرده الیک الفوت و مالک تفرح بموجود لا یترکه فی یدیک الموت، و قال الشاعر:

الَّذِینَ یَبْخَلُونَ من صلة قوله: وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ الذین صفتهم انهم یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ.

قیل هم الیهود، بخلهم کتمان صفة المصطفی محمد (ص) و کانوا یأمرون اتباعهم بکتمان صفته لئلا یکسد سوقهم و لا یبطل ریاستهم و لا ینقطع عن اموال السفلة مأکلتهم.

و قیل کان بخلهم منع الصدقات و ذلک ان اللَّه سبحانه و تعالی امرهم باعطاء الصدقات فبخل المنافقون و الیهود و امروا اصحابهم بالبخل وَ مَنْ یَتَوَلَّ یعنی عن الایمان و اعطاء الصدقات فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ یستغنی عنهم فلا یعود الیه شی‌ء من معاصیهم الْحَمِیدُ لا یلحقه نقص و لا عیب و قیل حمید یحمد عباده المؤمنین.

قرأ اهل المدینة و الشام فان اللَّه الغنی باسقاط هو کما فی مصاحفهم.

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ، ای ارسلنا الانبیاء بالمعجزات الدالة علی صدقهم فی دعوی النبوة وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ ای مع الانبیاء الکتب التی یتضمن مصالح دینهم و دنیاهم یعرف منها مائة کتاب و اربعة کتب.

و قیل: الرسل هاهنا الملائکة لقوله: مَعَهُمُ و الانبیاء ینزل علیهم و الیهم وَ الْمِیزانَ فیه ثلاثة اقوال: احدها انزل عین المیزان زمن نوح (ع) و قیل علی آدم (ع) و القول الثانی: انزل علیهم و صفه و عرّفهم کیف یتخذونه. و القول الثالث المیزان هو العدل ای امرهم باقامة العدل و بالعدل فی المیزان و الدلیل علیه انه ذکر مَعَهُمُ بلفظ الجمع و المیزان الذی یتعامل علیه انما نزل علی واحد منهم و الامر باقامة العدل مع جمیع الانبیاء لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ، ای بالعدل فی معاملاتهم ایفاء و استیفاء و لا یظلم احد احدا فی ذلک.

وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ، جمهور المفسرین علی ان آدم (ع) نزل الی الارض و معه العلاة و المطرقة و الکلبتان و الإبرة و عن ابن عباس قال: ثلاثة اشیاء نزلت مع آدم (ع): الحجر الاسود و کان اشدّ بیاضا من الثلج. و عصا موسی و کانت من آس الجنة طولها عشرة اذرع. و الحدید.

و عن ابن عمر عن النبی (ص) قال ان اللَّه عز و جل انزل اربع برکات من السماء الی الارض و الحدید و النار و الماء و الملح.

و قیل معنی انزل هاهنا خلق و اظهر کقوله: وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ.

و قیل: انزل الماء فانعقد به جوهر الحدید فاصله من الماء و هو منزل فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ، ای یتحصّن به عن العدو باتخاذ الدرع و المغفر منه و باتخاذ السیف و السنان و غیر ذلک منه وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ، فی الحرث و الحصود و سائر الصناعات.

و قیل لا یتم فی الدنیا من امورها الا بالحدید و منفعتها، وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ ای لیری اللَّه من ینصر دینه و من یضرب بالسیف و الزجّاج و النصّال فی سبیله و ینصر اولیاءه و رسوله قوله بِالْغَیْبِ یعنی و هم مؤمنون باللّه بظهر غیب منهم لم یعاینوه و انما یحمد و یثاب من اطاع بالغیب إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ، ای قدیر منیع منتقم من عباده غالب لا یغلبه احد اشار بهذا الی غناه فی نصرة دینه عن الانصار و الضاربین فی سبیله بالسیف.

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِیمَ خصّا بذکر لانهما ابوان للانبیاء فالبشر کلهم من ولد نوح و العرب و العبرانیون کلهم من ولد ابراهیم وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ ای الکتب فهو للجنس و قیل الخط بالقلم فَمِنْهُمْ ای من الذریة مُهْتَدٍ ای من اهتدی باتباع الرسل و اخذ بما فی الکتاب وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ خارجون عن الایمان و الطاعة.

ثُمَّ قَفَّیْنا عَلی‌ آثارِهِمْ بِرُسُلِنا، ای ارسلنا رسولا بعد رسول علی اثر نوح و ابراهیم و من مضی من الانبیاء، وَ قَفَّیْنا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ، ای اتبعنا آثار هؤلاء الرسل بعیسی بن مریم وَ آتَیْناهُ الْإِنْجِیلَ، جاءه دفعة واحدة وَ جَعَلْنا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ علی دینه رَأْفَةً، هی اشد الرحمة وَ رَحْمَةً لبعض علی بعض کانوا متوادّین متراحمین کما قال اللَّه تعالی فی وصف اصحاب النبی (ص) رُحَماءُ بَیْنَهُمْ و قیل امروا بالصفح عن اذی الناس و قیل لهم من لطم خدّک الایمن فولّه خدّک الایسر و من سألک رداءک فاعطه قمیصک، وصفوا بالرحمة خلاف الیهود الذین وصفوا بالقسوة، وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها لیس هذا بعطف علی ما قبله و انتصابه بفعل مضمر کانه قال و ابتدعوا رهبانیة و الرهبانیة من الرهبة و معناها البلوغ فی النسک اعلی المبالغ مع الانقطاع عن الناس و الخلوة بالعبادة فی الصوامع و البیوت و ترک المطاعم الترفه، ابْتَدَعُوها، من تلقاء انفسهم لم نامرهم بها.

قال ابن عباس هم قوم رأوا المنکر فلم یقدروا علی تغییره فساحوا فی الارض و لزموا البراری.

و قال قتادة: رفضوا النساء و اتخذوا الصوامع ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ ای لم نامرهم و لم نوجبها علیهم إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ یعنی لکنهم ابتغوا رضوان اللَّه بتلک الرهبانیه التی حملوها انفسهم من المشاقّ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها و ضیعوها و کفروا بدین عیسی فتهودوا و تنصروا و دخلوا فی دین ملوکهم و ترکوا الترهیب و اقام منهم اناس علی دین عیسی (ع) حین ادرکوا محمدا (ص) فآمنوا به و ذلک قوله: فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ و هم الذین ثبتوا علیها و هم اهل الرأفة و الرحمة و قیل هو النجاشی و من آمن من قومه و من نصاری نجران و تغلب و لخم و تمیم و الروم وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ، و هم الذین ترکوا الرهبانیة و کفروا بدین عیسی (ع).

و فی ذلک ما روی ابن مسعود قال کنت ردیف رسول اللَّه (ص) علی حمار فقال یا بن ام عبد هل تدری من این اتخذت بنو اسرائیل الرهبانیة قلت اللَّه و رسوله اعلم، قال ظهرت علیهم الجبابرة بعد عیسی (ع) یعملون بمعاصی اللَّه فغضب اهل الایمان فقاتلوهم فهزم اهل الایمان ثلث مرات فلم یبق منهم الا القلیل فقالوا ان ظهرنا لهؤلاء افنونا و لم یبق للدین احد یدعو اللَّه فتعالوا نتفرق فی الارض الی ان یبعث اللَّه النبی الذی وعدنا عیسی یعنون محمدا (ص) فتفرقوا فی غیران الجبال و احدثوا رهبانیة فمنهم من تمسک بدینه و منهم من کفر، ثم تلا هذه الآیة: وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها.. الآیة، فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ یعنی من ثبتوا علیها ثم قال النبی (ص) یا بن ام عبد أ تدری ما رهبانیة امتی، قلت اللَّه و رسوله اعلم، قال الهجرة و الجهاد و الصلاة و الصوم و الحج و العمرة و التکبیر علی التلاع.

قال الزجاج قوله: إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ، موضعه نصب لانه بدل من الهاء فی قوله: ما کَتَبْناها و التقدیر: «ما کتبنا علیهم الا ابتغاء رضوان اللَّه» فیکون مفعولا به و المعنی ما کتبنا علیهم الا ائتمار ما امرناهم به و ما رعوا ما امرناهم به من ابتغاء الرضوان حق رعایتها، ای انهم قصروا فی طاعتنا و فیما امرناهم بها و قیل فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها اذ بدّلوا دینهم و لم یؤمنوا بمحمد، فیکون المراد بهم من کان منهم فی زمن النبی (ص) فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا، بمحمد (ص)، مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ، کافرون.

روی عن ابن مسعود قال دخلت علی رسول اللَّه (ص) فقال یا بن مسعود اختلف من کان قبلکم علی اثنتین و سبعین فرقة نجا منها ثلاث و هلک سائرهن: فرقة آذت الملوک و قاتلوهم علی دین عیسی (ع) فاخذوهم فقتلوهم و فرقة لم یکن لهم طاقة بموازاة الملک و لا بان یقیموا بین ظهرانیهم یدعوهم الی دین اللَّه عز و جل و دین عیسی (ع) فساحوا فی البلاد و ترهبوا

و هم الذین قال اللَّه تعالی: وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ، قال النبی (ص) من آمن بی و صدقنی و اتبعنی فقد رعاها حق رعایتها و من لم یؤمن بی فاولئک هم الهالکون، فلما بعث النبی (ص) و لم یبق منهم الا قلیل، حط رجل من صومعته و جاء سائح من سیاحته و صاحب الدیر من دیره و آمنوا به فقال اللَّه عز و جل: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا، بموسی و عیسی‌ اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا، بمحمد (ص)، یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ، یعنی یؤتکم اجرین لایمانکم بعیسی و الانجیل و بمحمد و القرآن.

و فی الحدیث الصحیح عن رسول اللَّه (ص) قال: ثلاثة یؤتون اجرهم، مرتین: رجل کانت له جاریة فادّبها فاحسن ادبها ثم اعتقها و تزوّجها و رجل من اهل الکتاب آمن بکتابه و آمن بمحمد (ص) و عبد احسن عبادة للَّه و نصح سیّده.

سعید بن جبیر گفت: رسول خدای (ص) جعفر را فرستاد بحبشه با هفتاد کس از اصحاب خویش تا نجاشی را و قوم وی را بدین اسلام دعوت کنند. نجاشی با چهل مرد از قوم وی ایمان آوردند و دین اسلام قبول کردند، چون خواستند که باز گردند، آن چهل مرد گفتند راه ایشان بحر است، و احوال بحر ما بهتر دانیم تا با ایشان برویم و ایشان را ببحر باز گذرانیم، و نیز پیغامبر (ص) به بینیم و بدیدار وی بیاساییم و فائده گیریم، ایشان بیامدند و درویشان صحابه را دیدند سخت درویش و بی‌نوا و بی‌حال از رسول خدا دستوری کردند، تا بروند و از مال و نعمت خویش بهره‌ای بیارند برای درویشان صحابه و مواساة با ایشان. رسول خدا ایشان را دستوری داد تا برفتند و مال آوردند و بصحابه تفرقه کردند، رب العالمین در شأن ایشان آیت فرستاد: الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ. قومی از اهل کتاب که ایمان نیاورده بودند با مسلمانان گفتند که اللَّه تعالی ایشان را که بهر دو کتاب ایمان آوردند از مزد دو بهر داد. ما کتاب خویش را ایمان آوردیم از مزد یک بهره است همچون مزد شما، پس شما را بر ما فضل نیست.

رب العالمین بجواب ایشان این آیت فرستاد: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ، یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ.

یعنی که اندو بهره از مزد کسی را بود که ایمان آرد بمحمد (ص) و نیز او را نور دهند و مغفرة. اما کسی که ایمان بمحمد نیارد، او را هیچ مزد نیست.

قوله: وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ یعنی علی الصراط کما قال اللَّه تعالی: نُورُهُمْ یَسْعی‌ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ، و قیل النور هو القرآن یحمله المؤمن یقظان و نائما و قاعدا و قائما.

و قیل هو الهدی و البیان ای یجعل لکم سبیلا واضحا فی الدین تهتدون به، وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.

لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ، لا فی هذه الکلمة زائدة که فی قوله: ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ یعنی ان تسجد و انما یحسن ادخالها فی کلام یدخل فی آخره او اوله جحد، و المعنی: لیعلم الذین لم یؤمنوا انهم لا اجر لهم و لا نصیب لهم فی الفضل.

و قیل نزلت هذه الآیة فی ان اهل الکتاب اطول زمانا و اکثر اجتهادا و اقل اجرا و هذه الامّة اقصر مدة و اقل سعیا و اعظم اجرا و به‌

قال رسول اللَّه (ص): انّما مثلنا و مثل الذین اوتوا الکتاب من قبلنا مثل رجل استأجر اجیرا فقال: من یعمل لی الی آخر النهار علی قیراط قیراط فعمل قوم ثم ترکوا العمل نصف النهار ثم قال: من یعمل لی نصف النهار الی آخر النهار علی قیراط قیراط، فعمل قوم الی العصر علی قیراط قیراط ثم ترکوا العمل، ثم قال: من یعمل لی الی اللیل علی قیراطین قیراطین.

فعمل قوم الی اللیل علی قیراطین قیراطین. فقال الطائفتان الاولیان: ما لنا اکثر عملا و اقل اجرا. فقال: هل نقصتکم من حقکم شیئا، قالوا: لا قال: ذلک فضلی اوتیه من اشاء و معنی الآیة: ان القرآن و الاجر و النبوة و الرزق بید اللَّه یملکه دونهم، یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ، ای یعطیه من هو اهل لذلک، وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ای ذو الافضال علی من یشاء من عباده المؤمنین.