قوله: أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ ای تصبّون فی الارحام من النطف یقال امنی الرجل یمنی لا غیر و منیت الشی‌ء اذا قضیته و سمی المنی منیا لان الخلق منه یقضی و تقول مذی الرجل یمذی و امذی یمذی لغتان: و اما الودی فلا اشتقاق منه و هو عند ابی عبیدة بالدال غیر المعجمة و عند الماستوی بالذال المعجمة قال و بالدال غیر المعجمة هو غرس النخل. احتجّ اللَّه علیهم بابتداء الخلق علی صحة البعث فقال أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ ای انتم تخلقون ما تُمْنُونَ بشرا، أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ و قد کانوا مقرّین بان اللَّه خالقهم.

نَحْنُ قَدَّرْنا، قرأ ابن کثیر بتخفیف الدال و الباقون بتشدیدها. و هما لغتان. التقدیر: ترتیب الشی‌ء علی مقدار و الموت یجری بین الخلق علی مقدار ما یقتضیه علمه و حکمه فسوّی بینهم و جعل اهل السماء و الارض و الشریف و الوضیع فیه واحدا و قیل قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ، بان کتبناه علی مقدار لا زیادة فیه و لا نقصان فمنهم من یموت صغیرا و منهم من یموت کبیرا، وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ لا یسبقنا احد الی اماتتکم قبل الوقت.

عَلی‌ أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ‌ علی بمعنی اللام و هو متصل بقوله: قَدَّرْنا.

.. وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ اعتراض و المعنی: قدّرنا بینکم الموت، لنبدّل امثالکم و قیل السّبق بمعنی الغلبة و عَلی‌ أَنْ نُبَدِّلَ‌ متصل بالغلبة، یعنی و ما نحن بمغلوبین عاجزین عن اهلاککم و ابدالکم بامثالکم. هذا کقوله تعالی: إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ. وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ‌ ای لا یعیبنا احد لو أردنا ان ننشئکم فی خلق آخر مما لا تعلمونه من اعادتکم فی الوقت الذی اریده و علی الوجه الذی اریده.

و قیل نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ‌ ای ان اردنا ان نجعل منکم القردة و الخنازیر لم نسبق و لا فاتنا ذلک. و قیل معناه نحن قادرون علی احیائکم و انشائکم ثانیا و ان کنتم لا تعلمون النشأة الثانیة فلقد علمتم النشأة الاولی کیف کانت فی بطون الامهات نطفة ثم علقة ثم مضغة الی تمام الخلقة و لیست الأخری کذلک فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ فتعلمون انی قادر علی اعادتکم کما قدرت علی ابدائکم و قیل النشأة الاولی خلق آدم من طین.

أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ای تثیرون الارض و تلقون فیها البذر.

أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ، تنبتونه، أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ المنبتون، و الحرث فعل العبد و الزرع فعل اللَّه وحده و لهذا

قال النبی (ص) لا یقولنّ احدکم زرعت و لیقل حرثت، و قد سمّی الحارث زارعا علی انه فعل اسباب الزرع و الانبات.

لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً ای ابطلناه حتی یکون متحطما ای تبنا لا حب فیه و لا قمح ای جعلناه یابسا بعد خضرته بآفة تصیبه حتّی لا یکون فیه الحب، فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ ای صرتم تتعجبون لهلاکه و یبسه بعد خضرته و قیل تفکّهون ای تندمون علی نفقاتکم کقوله: فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی‌ ما أَنْفَقَ فِیها. و قال الحسن تندمون علی ما سلف منکم من المعصیة التی اوجبت تلک العقوبة.

إِنَّا لَمُغْرَمُونَ قرأ ابو بکر عن عاصم «اءنا» بهمزتین، و قرء الآخرون علی الخبر و مجاز الایة: فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ و تقولون إِنَّا لَمُغْرَمُونَ ای غرمنا اموالنا و صارما انفقنا فی حراثتنا غرما علینا و المغرم الذی ذهب ماله بغیر عوض.

بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ ممنوعون عن الرزق ای حرمنا ما کنّا نطلبه من الریع و الزرع.

روی عن انس بن مالک قال مر رسول اللَّه بارض الانصار فقال ما یمنعکم من الحرث قالوا الجدوبة قال: فلا تفعلوا فان اللَّه عز و جل یقول انا الزارع ان شئت زرعت بالماء و ان شئت زرعت بالریح و ان شئت زرعت بالبذر. ثم تلا رسول اللَّه (ص): أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ. أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ.

أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ یعنی الماء العذب.

أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ و هو السحاب واحدتها مزنة، أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ بقدرتنا.

لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً ملحا شدید الملوحة و قیل مرّا و المرّ الذی اذا شرب احرق الخلق، من تاججت النار اذا استعرت فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ ای هلّا تشکرون علی عظیم منتی علیکم حیث لم اجعل ذلک اجاجا.

أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ ای تقدحون و تستخرجون من زندکم یقال وری الزند یری وریا فهو وار اذا انقدحت و اوریت الزند ای قدحتها.

أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها التی تقدح منها النار و هی المرخ و العفار، أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ الخالقون.

و فی المثل: فی کل شجر نار و استمجد المرخ و العفار.

یقال یثقب الراعی عود احدهما و یدخل رأس الآخر فی الثقبة فیولد النار.

نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً، ای جعلنا نار الدنیا تذکرة للنار الکبری اذا رآها الرائی ذکر جهنّم. قال مقاتل و مجاهد جَعَلْناها تَذْکِرَةً، ای موعظة یتعظ المؤمن. و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) قال: نار بنی آدم التی یوقدون جزء من سبعین جزءا من نار جهنم. قالوا یا رسول اللَّه: ان کانت لکافیة قال: فانها فضلت علیها بتسعة و ستین جزءا.

و قیل معناه جعلنا النعم التی تقدمت تذکرة لحق اللَّه و ما یجب من طاعته وَ مَتاعاً، ای بلعة و منفعة لِلْمُقْوِینَ ای المسافرین الذین نزلوا بالقواء و القی و هی الارض الخالیة البعیدة من العمران و الاهلین ففی النار اعظم نفع للمسافر اذا نزل بالارض القفر، یخبز بها خبزه و یصلح طعامه و یستدفئ بها فی حال برده فحاجة المسافر الیها اعظم من حاجة المقیم.

ثم ان اللَّه تعالی اجری السعادة باظهار النار و خلقها اذا اوری الزند لانه لو احتاج المسافر الی حملها مع نفسه لشق علیه ذلک ففی هذا اعظم عبرة و اعظم حجة.

و قیل المقوی الذی نفد زاده من قولهم اقوت الدار اذا خلت من ساکنیها.

و قیل المقوی المسافر الذی معه دابّة قویة.

بدأ اللَّه تعالی بذکر خَلَقَ الْإِنْسانَ فقال أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ لان النعمة فیه سابقة علی جمیع النعم ثم بما فیه قوام الناس و هو الحبّ فقال أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ثم بالماء الذی یعجن به و یشرب علیه، فقال أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ ثم بالنار التی یخبز بها، فقال أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ فصار بمجموع الثلاثة طعاما لا یستغنی عنه الجسد ما دام حیا و ذکر عقیب کل واحد ما یأتی علیه و یفسده.

فقال فی الاول: نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ.

و فی الثانی: لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً. و فی الثالث لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً و لم یقل فی الرابعة ما یفسدها بل قال: نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً یتّعظون بها، وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ المسافرین ینتفعون بها.

ثم قال فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ امر بتنزیه اللَّه تعالی و تقدّس عمّا لا یلیق بوصفه بعد ما ذکر ما یدل وحدانیّته من عظیم آیاته، و قیل معناه قل سبحان ربی العظیم.

و جاء مرفوعا انّه لما نزلت هذه الآیة.

قال علیه السلام اجعلوها فی رکوعکم و لما نزلت: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی، قال اجعلوها فی سجودکم.

فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ معناه فاقسم و دخلت لا صلة للتوکید و قیل لا نفی و معناه: لیس الامر کما قال الکفار فی القرآن انه سحر و شعر و کهانة ثم ابتدأ فقال أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ.

قرأ حمزة و الکسائی: بموقع النجوم علی التوحید. و قرأ الباقون: بِمَواقِعِ النُّجُومِ علی الجمع.

قال ابن عباس: اراد نجوم القرآن و سوره فانه کان ینزل علی رسول اللَّه (ص) متفرّقا نجوما فکانّه اقسم بنزول القرآن نجوما علی رسول اللَّه (ص) و قیل اقسم بقلب محمد (ص) لانه محل وقوع نجوم القرآن و قیل مواقع النجوم قلوب العلماء و قیل هی مغارب کواکب السماء و قیل منازلها، فکانه اقسم بقدرته علی مساقطها و مجاریها فی افلاکها، و قیل هی الارض تسقط علیها الکواکب و تتناثر لیوم القیامة و یحتمل ان النجوم نجوم الرجوم و زمانه لانها حدثت عند مولده (ص) و بعثته.

وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ ای القسم، بنجوم القرآن قسم عظیم القدر لو تعلمون.

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ کثیر الخیر عام المنافع تنال ببرکته الدنیا و الآخرة و الرؤیة و النعیم و قیل کَرِیمٌ ای عزیز لانه کلام اللَّه غیر مخلوق لم یلحقه التکوین و قیل کریم یکرم حافظه و یکرم قارئه، و قیل کریم یکرمه المؤمنون و الملائکة المقرّبون و قیل کریم لانّ یسره یغلب عسره.

فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ای محفوظ مصون محروس عند اللَّه فی اللوح المحفوظ محفوظ من الشیاطین و قیل فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ای محفوظ فی المصاحف عن التبدیل فلا یغیّر منه حرف و لا لفظ کقوله: إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ.

لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ قال قتاده هی المصاحف التی فی السماء بایدی الملائکة السفرة الکرام البررة لا یمسّها الّا ملک مطهّر، اما المصاحف فی الدنیا فیمسّه الکافر النجس و المنافق الرجس و قیل ظاهر الآیة نفی و معناه نهی ای لا ینبغی ان یمسّه جنب او حائض او محدث و هو قول عطاء و طاووس و اکثر اهل العلم و به قال مالک و الشافعی و قال ابو حنیفة یجور للمحدث و الجنب حمل المصحف و مسّه و الاول قول اکثر العلماء لما

روی عن عبد اللَّه بن ابی بکر بن محمد بن عمرو بن حزم ان فی الکتاب الذی کتبه رسول اللَّه (ص) لعمرو بن حزم ان لا یمسّ القرآن الا طاهر

و المراد بالقرآن المصحف سماه قرآنا علی قرب الجوار و الاتساع کما

روی ان رسول اللَّه (ص) نهی ان یسافر بالقرآن، الی ارض العدو و اراد به المصحف.

و روی سالم بن عبد اللَّه بن عمر عن ابیه ان النبی (ص) قال لا تمسّ القرآن الا و انت طاهر. و لانه اجماع الصحابه، و سئل علی (ع) أ یمسّ المحدث المصحف؟

فقال لا.

و قال عطاء: لا یقلّب الورق من المصحف الا المتوضّی.

و اما الصبیان فلاصحابنا فیه وجهان: احدهما انهم یمنعون منه کالبالغین.

و الثانی انهم لا یمنعون لمعنیین: احدهما ان الصبی لو منع ذلک ادّی الی ان لا یتعلّم القرآن و لا یحفظه لان وقت تعلّمه و حفظه حال الصغر.

و الثانی ان الصبی و ان کان له طهارة فلیست بکاملة لان النیّة لا تصح منه فاذا جاز ان یحمله علی غیر طهر کامل جاز ان یحمله محدثا و اللَّه اعلم.

تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ ای القرآن من عند رب العالمین. سمّی المنزل تنزیلا علی اتساع اللغة کالقدر للمقدور و الخلق للمخلوق.

أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ، ای بهذا القرآن، سمّاه حدیثا لان فیه ذکر حوادث الامور، أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ ای مکذّبون کافرون و المدهن المنافق الذی یجری فی الظاهر علی خلاف ما هو فی الباطن. ادهن و داهن اذا اسرّ خلاف ما اظهر. و قیل المدهن المنافق الذی یلین جانبه لیخفی کفره و اصله من الدهن.

وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ ای تجعلون شکر رزقکم ان تکذّبوا رازقکم، نزلت فی المستمطرین بالانواء و ذلک انهم کانوا یقولون اذا مطروا بعد الجدوبة امطرنا بنوء کذا و لا یرون ذلک من قبل اللَّه عز و جل، و روی عن ابن عباس: ان النبی (ص) خرج فی بعض اسفاره فعطش اصحابه و احتاجوا الی الماء. فقال (ص) أ رأیتم ان دعوت لکم، فسقیتم فلعلکم تقولون سقینا هذا المطر بنوء کذا، فقالوا یا رسول اللَّه ما هذا بحین الانواء ثم صلّی رکعتین و دعا فهاجت ریح هیّمت سحابة فمطروا حتی سالت الاودیة و ملئوا الأسقیة، ثم رکب النبی علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات، فمرّ برجل یغترف بقدح له‌ و یقول سقینا بنوء کذا و لم یقل هذا من رزق اللَّه فانزل اللَّه سبحانه تعالی و تقدّس وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.

و کان علیه الصلاة و السلام یقول لو حبس اللَّه سبحانه القطر عن امّتی عشر سنین ثم انزل لاصبحت طائفة منهم یقولون: سقینا بنوء کذا.

و عن زید بن خالد الجهنی قال: صلّی لنا رسول اللَّه (ص) صلاة الصبح بالحدیبیة فی اثر سماء کان من اللیل فلما انصرف اقبل علی الناس، فقال هل تدرون ما ذا قال ربکم قالوا اللَّه و رسوله اعلم قال اصبح من عبادی مؤمن بی و کافر فاما من قال مطرنا بفضل اللَّه و رسوله و برحمته فذلک مؤمن بی کافر بالکوکب و اما من قال مطرنا بنوء کذا و کذا، فذلک کافر بی مؤمن بالکوکب.

و عن ابی هریرة عن رسول اللَّه (ص) قال: ما انزل اللَّه من السماء من برکة الا اصبح فریق من الناس بها کافرین ینزل اللَّه الغیث فیقولون بکوکب کذا و کذا.

و قیل وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ ای حظکم و نصیبکم من القرآن، أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.

قال الحسن خسر عبد لا یکون حظه من کتاب اللَّه الا التکذیب به. و یروی انه (ص) قال: انّ اخوف ما اخاف علی امّتی ثلث: حیف الأئمة و تکذیب بالقدر و ایمان بالنجوم ثم حذّرهم فقال: فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ‌ الحلقوم مجری النفس و البلعوم مجری الطعام.

یقول تعالی فهلا اذا بلغت الحلقوم عند النزع وَ أَنْتُمْ یا اقرباء المیت الذین حوله تَنْظُرُونَ الیه متی تخرج نفسه و قیل تنظرون الی امری و سلطانی لا یمکنکم الدفع و لا تملکون شیئا و قیل و انتم تنظرون ان یحلّ بکم ما حلّ به.

و فی الخبر لا یموت احد حتی یعلم أ هو من اهل الجنة ام من اهل النار.

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ یعنی بالقدرة و العلم، وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ قربنا منه. و قیل نحن اقرب الیه و اقدر منکم علیه، وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ قربی و لا تعرفون قدرتی.

فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ای هلا ان کنتم غیر مجزیین، محاسبین تَرْجِعُونَها، ای تردّون روح هذا المیت الی جسده، إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی قولکم: لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا.

و قیل إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی ان لا بعث. و قوله: تَرْجِعُونَها، جواب لو لا الاولی و الثانیة و مثل هذا جائز فی کلامهم کقوله: فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ اجیبا بجواب واحد و تقدیر الآیة: ان کان الامر کما تقولون انه لا بعث و لا حساب و لا اله یجازی فهلا تردّون نفس من یعزّ علیکم اذا بلغت الحلقوم و اذ لم یمکنکم ذلک فاعلموا ان الامر الی غیرکم و هو اللَّه عز و جل فآمنوا.

ثم ذکر طبقات الخلق عند الموت و بیّن درجاتهم فقال: فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ هذا رجوع الی التقسیم فی اول السورة فالمقرّبون هم السابقون و هم اهل جنة عدن.

فَرَوْحٌ، قرأ یعقوب: فروح بضم الراء و الباقون بفتحها. فمن قرأ بالضم فمعناه الحیاة الدائمة لهم.

و قال الحسن: معناه تخرج روحه فی الریحان ای یشمّ عند الموت ریحانة فتخرج بها روحه.

و من قرأ بالفتح فمعناه فله روح ای راحة و فرح عند الموت.

و قیل الروح الاستراحة و الریحان الرزق و قیل الروح فی القبر و الریحان فی الجنة معدّلهم و قیل الروح النجاة من النار و الریحان دخول دار القرار.

و قال الزجاج: الریحان هاهنا التحیة لاهل جنة عدن.

وَ أَمَّا إِنْ کانَ، المتوفی، مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ ای سلامة لک یا محمد منهم فلا تهتم لهم فانهم سلموا من عذاب اللَّه عز و جل و انک تری فیهم ما تحب من السلامة.

و قیل فَسَلامٌ لَکَ، ای امن لک من شقاوتهم.

آورده‌اند در بعضی کتب که عایشه از حضرت سلطان کونین و امام الثقلین‌ النبی الهاشمی اعنی النبی الامی العربی محمد المصطفی (ص) پرسید که یا رسول اللَّه از آن رازها که شب معراج رفت و حضرت احدیت جل جلاله و عم نواله و عظم شأنه و عزت کبریاؤه در کلام قدیم میفرماید که فَأَوْحی‌ إِلی‌ عَبْدِهِ ما أَوْحی‌ چه بود؟ اگر لختی که گفتنی است با من گویی.

رسول هاشمی و نبیّ مطلبی علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات فرمود: یا عایشه گفتم خداوندا امّتهای گذشته چون سر از اطاعت بگردانیدند قومی را سنگ باران فرمودی، قومی را بزمین فرو بردی، قومی را صورت بگردانیدی، خداوندا با امت من چه خواهی فرمود و ایشان را حکم چه رانده‌ای؟

حضرت عزت جل و علا فرمود فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ.

تو در کار ایشان همه سلامت و امن و عافیت‌دان و دل خویش از ایشان بسلامت دار و ایمن باش.

اگر گذشتگان را سنگ‌باران فرستادم، امت تو را رحمت باران فرستادم و فرستم که من در ازل فرموده‌ام و حکم رانده که: عَسی‌ رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی‌ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ.

و اگر از ایشان قومی را بزمین فرو بردم اینان را بآسمان بر آرم و بجنّات مأوی رسانم که من در ازل فرموده‌ام: فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی‌ نُزُلًا.

و اگر ایشان را صورت خلقت بگردانیدم، اینان را صورت عمل بگردانم، سیّئات را حسنات کنم. که من در ازل فرموده‌ام.

فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.

یا محمد و اگر نه آن بودی که من دوست دارم که با امت تو سخن گویم و عتاب کنم، خود با ایشان من حساب نکردی، لو لا انی احب معاتبتهم لما حاسبتهم.

و قیل قوله: فَسَلامٌ لَکَ، هذا خطاب لکل من مات منهم یقول له الملائکة یبشرونه عند قبض روحه سلام لک انک من اصحاب الیمین و قیل یبشرونه عند الخروج من القبر و قیل هذا من المقلوب ای سلام لاصحاب الیمین منک ای انک تلقاهم فی الجنة.

وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ، بالبعث، الضَّالِّینَ عن الهدی و هم اصحاب المشأمة فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ ای له نزل من حمیم ای غذاؤهم و معاشهم و نصیبهم من جهنم ماء حار.

وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ ای اقامة فی جحیم و هو ما عظم من النار.

إِنَّ هذا الذی ذکرت لهؤلاء الفرق الثلث و قیل کل ما ذکرنا فی هذه السورة، لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ ای هو یقین حق الیقین، ای الخبر الذی لا شک فیه اضاف الی نفسه کیوم القیامة و مسجد الجامع.

و قیل التقدیر: حق الامر الیقین. و الیقین علم یحصل به ثلج الصدر و یسمی برد الیقین و قیل هو علم یحصل بالدلیل.

و قال قتادة ان اللَّه عز و جل: لیس تارکا احدا من الناس حتی یقفه علی الیقین من هذا القرآن. فاما المؤمن فایقن فی الدنیا فنفعه ذلک یوم القیامة و اما الکافر فایقن یوم القیامه حین لا ینفعه.

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ فیه دلالة علی ان الاسم هو المسمّی لانه لا یجوز ان یکون المسبّح غیر اللَّه و المعنی اذکره باسمائه العلی و صفاته الحسنی و قیل نزّه اللَّه عما نسب الیه من السوء.

روی صلة بن زفر عن حذیفة: انه صلّی مع النبی (ص)، فکان یقول فی رکوعه: «سبحان ربی العظیم» و فی سجوده: «سبحان ربی الاعلی». و ما اتی علی آیة رحمة الا وقف و سأل و ما اتی علی آیة عذاب الا وقف و تعوّذ.

.

و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه ص: کلمتان خفیفتان علی اللسان ثقیلتان فی المیزان حبیبتان الی الرحمن: سبحان اللَّه و بحمده، سبحان اللَّه العظیم.

و عن عبد اللَّه بن مسعود قال سمعت رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة الواقعة کل لیلة لم تصبه فاقة ابدا.