این سورة الرحمن هزار و ششصد و سی و شش حرف است و سیصد و پنجاه و یک‌ کلمت و هفتاد و هشت آیت. جمله بمکه فرود آمد و آن را مکی شمرند مگر یک آیت: یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.

این یک آیت بقول ابن عباس و قتاده مدنی است و باقی سورة مکی.

مقاتل گفت سورة همه در مدینه فرود آمد و قول اول درست‌تر است و اللَّه اعلم.

و در این سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست و در خبر است که این سورة عروس قران است. و ذلک ما

روی علی بن الحسین (ع) عن ابیه، عن علی (ع) قال سمعت النبی (ص) یقول: لکل شی‌ء عروس و عروس القرآن سورة الرحمن.

و عن ابی بن کعب قال قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سورة الرحمن رحم اللَّه ضعفه و ادّی شکر ما انعم اللَّه علیه.

و گفته‌اند اول چیزی از قرآن که در مکه بر قریش آشکارا خواندند بعضی آیات از اول این سورة بود. روایت کردند از عبد اللَّه بن مسعود گفتا صحابه رسول مجتمع شدند گفتند قریش تا این غایت از قرآن هیچ نشنیدند در میان ما کیست که ایشان را قرآن شنواند آشکارا.

عبد اللَّه مسعود گفت آن کس من باشم که قرآن آشکارا بر ایشان خواند اگر چه از آن رنج و گزند آید. پس بیامد و در انجمن قریش بیستاد و ابتداء سورة الرحمن در گرفت و لختی از آن آیات برخواند. قریش چون آن بشنیدند از سر غیظ و عداوت او را زخمها کردند و رنجانیدند.

پس چون بعضی خوانده بود او را فرا گذاشتند و بنزدیک اصحاب بازگشت فقالوا : هذا الذی خشینا علیک یا ابن مسعود.

اما سبب نزول این سورة آن بود که قریش نام رحمن کم شنیده بودند، چون آیت فرو آمد که: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ چون ایشان را گویند که رحمن را سجود برید، ایشان گویند وَ مَا الرَّحْمنُ این رحمن کیست و چیست.

رب العالمین بجواب ایشان فرمود: الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ ای الرحمن الذی کفر به اهل مکه هو الذی، عَلَّمَ الْقُرْآنَ.

الرَّحْمنُ اسم من اسماء اللَّه لا یقال لغیره و لا یستطیع الناس ان ینتحلوه و معناه مبالغة الوصف بالرحمة، و هو الذی وسع کل شی‌ء رحمة هؤلاء و هؤلاء و فی بعض الدعاء، رحمن الدنیا و رحیم الآخرة لانه عمّ الرزق فی الدنیا و خصّ المؤمنین بالعفو فی الآخرة.

عَلَّمَ الْقُرْآنَ هذا رد علی من قال: انما یعلمه بشر و ان هذا الا اختلاق.ای الرحمن علّم محمدا القرآن لیعلّمه امته و قیل معنی عَلَّمَ الْقُرْآنَ ای مکّنهم من تعلّمه بان انزله عربیا و یسّره لان یحفظ و یذکر. و التعلیم تبیین ما یصیر المرء به عالما و الاعلام ایجاد ما به یصیر عالما.

خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ، قال ابن عباس و قتادة معناه خلق آدم (ع) و علّمه اسماء کل شی‌ء و علّمه اللغات، کلها کان آدم (ع) یتکلم بسبع مائة الف لغة افضلها العربیة. و قیل الانسان اسم الجنس و اراد به جمیع الناس.

عَلَّمَهُ الْبَیانَ، یعنی النطق و الکتابة و الخط بالعلم و الفهم و الا فهام حتی عرف ما یقول و ما یقال له.

و قیل علّم کل قوم لسانهم الذی یتکلمون به. هذا قول ابی العالیة و ابن زید و الحسن.

و قال ابن کیسان خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنی محمدا (ص)، عَلَّمَهُ الْبَیانَ یعنی النطق و الکتابة، یعنی القرآن فیه بیان ما کان و ما یکون لانه کان ینبئ عن الاولین و الآخرین و عن یوم الدین.

الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ الحسبان قد یکون مصدرا مثل الغفران و الکفران و الرجحان و النقصان، تقول حسب یحسب حسابا و حسبانا، و قد یکون جمع الحساب کشهاب و شهبان و المعنی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یجریان بحساب و منازل فالشمس تقطع بروج السماء فی ثلاثمائة و خمسة و ستین یوما، و القمر یقطعها فی ثمانیة و عشرین یوما و قیل ذاب کل واحد منهما بحساب فالشمس سعتها ستة آلاف و اربعمائة فرسخ فی مثلها و سعة القمر الف فرسخ فی الف فرسخ و اللَّه اعلم.

و قیل لها اجل و حساب کآجال الناس فاذا جاء اجلهما هلکا.

و قیل لمدة نهایتهما اجل مضروب و حساب معدود لا یزید و لا ینقص.

و قیل یعرف من جریهما حساب عدد الشهور و الاعوام کقوله: لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ.

و قیل مکتوب فی وجه الشمس: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه الشمس بقدرته و اجراها بامره. و فی بطنها مکتوب: لا اله الا اللَّه رضاه کلام و غضبه کلام و رحمته کلام. و فی وجه القمر مکتوب: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه القمر و خلق الظلمات و النور و فی بطنه مکتوب: لا اله الّا اللَّه خلق الخیر و الشر بقدرته یبتلی بهما من یشاء من خلقه فطوبی لمن اجری اللَّه الشر علی یدیه.

وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ النَّجْمُ هاهنا کلّ نبات لا ساق له وَ الشَّجَرُ ماله ساق یبقی فی الشتاء و بیان سجود النجم و الشجر فی قوله عز و جل: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ.

و قال مجاهد النجم هو الکوکب و سجوده طلوعه و قد اثبت اللَّه عز و جل الصلاة و السجود و التسبیح للجماد فی القرآن فی مواضع و حققها بقوله: وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ کما اثبت الکلام للسماء و الارض قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ و اثبت الکلام لجهنم انها تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ و الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ و اثبت الغیظ للنار و الارادة للجدار و اثبت الکلام و الشهادة لاعضاء الانسان یوم القیامة هذا و ما فی معناه ممّا لم ینکره من المسلمین احد الا المعتزلة الذین لیسوا هم بالمسلمین عند المسلمین.

وَ السَّماءَ رَفَعَها ای رفعت من السفل الی العلو، اذ هی دخان فاربه‌ موج الماء الذی کان فی الارض، وَ وَضَعَ الْمِیزانَ یرید المیزان المعهود له لسان و عمود و کفّتان ای الهم الناس کیفیت اتخاذ المیزان لیتوصّل به الی الانصاف و الانتصاف.

قال مجاهد المیزان هاهنا العدل، یقال وَضَعَ الْمِیزانَ ای قام بالعدل و دعا الیه، منه قوله: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ و قیل المیزان القرآن، فیه بیان کلّ شی‌ء یحتاج الیه.

«أَلَّا تَطْغَوْا» التأویل: لان لا تطغوا ای لان لا تجاوزوا الحد و الانصاف فیما لکم و علیکم. و قیل ان للتفسیر و لا للنهی ای لا تطغوا فی المیزان.

وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ ای اقیموا لسان المیزان، بِالْقِسْطِ، ای بالعدل.

قال ابن عیینة: الاقامة بالید و القسط بالقلب، وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ ای لا تدخلوا النقص فیه و لا تطغوا فی الکیل و الوزن، یقال اخسرت المیزان و خسرته ای نقصته و قیل المیزان میزان القیامة ای لا تخسروا میزان اعمالکم. و قیل المیزان العقل فلا تخسروه بان یکون معطلا غیر متّبع و اعید ذکر المیزان مصرحا غیر مضمر لیکون النهی قائما بنفسه غیر محتاج الی الاول. و قیل لانها نزلت متفرقة فی اوقات مختلفة فتقتضی الاظهار.

و قال قتادة فی هذه الایة اعدل یا ابن آدم کما تحبّ ان یعدل علیک و اوف کما تحبّ ان یوفی لک فان العدل صلاح الناس.

وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ ای بسطها علی وجه الماء للخلق لیکون قرارهم علیها. «و الانام» الجن و الانس. و قیل الانام کل ذی روح من الخلق.

فِیها فاکِهَةٌ، نکّر لکثرتها و عمومها، یعنی فیها انواع الفواکه. قال ابن کیسان فیها ما یتفکّهون به من النعم التی لا تحصی و کل النعمة یتفکّه بها،.. وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ ای ذات الاوعیة التی تکون فیه الثمر لان ثمر النخل تکون فی غلاف ما لم ینشقّ، واحدها کمّ و کل ما ستر شیئا فهو کمّ و کمّة و منه کم القمیص و کانت لرسول اللَّه (ص) کمة بیضاء یعنی القلنسوة.

وَ الْحَبُّ، ای حب البرّ و الشعیر و غیرهما من الحبوب التی خلقه اللَّه سبحانه فی الدنیا قوتا للانام، ذُو الْعَصْفِ العصف و العصیفة و رق الزرع. یقال یبدو اول ورقا ثم یکون سوقا ثم یحدث اللَّه فیه اکماما ثم یحدث فی الاکمام الحب.

و قیل العصف التبن. سمّی بذلک لان الریاح تعصفه بشدة هبوبها، ای تطیره و منه الریح العاصف و الریحان هو الرزق.

قال ابن عباس کل ریحان فی القرآن فهو رزق، تقول العرب خرجنا نطلب ریحان اللَّه ای رزقه. قال الحسن و ابن زید هو ریحانکم الذی یشمّ و قیل الریحان لباب القمح و قراءة العامة: وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ کلّها مرفوعات بالرد علی الفاکهة. و قرأ ابن عامر وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ بنصب الباء و النون و ذا بالالف علی معنی خلق الانسان و خلق هذه الاشیاء.

و قرأ حمزة و الکسائی: وَ الرَّیْحانُ بالجرّ عطفا علی العصف تقدیره: و الحب ذو علف الانعام و طعام الانام.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ لما ذکر سبحانه ما مضی ذکره من فنون نعمه، قال فبایّ نعمة من هذه النعم تجحدان ایها الثقلان.

و الحکمة فی تکریر هذه الایة ما ذکره القتیبی ان اللَّه تعالی عدّد فی هذه السورة نعماءه و ذکّر خلقه آلائه، ثم اتبع ذکر کل کلمة وصفها و نعمة ذکرها بهذه الآیة و جعلها فاصلة بین کل نعمتین لینبّههم علی النعم و یقررهم بها، کقولک لرجل احسنت الیه و تابعت علیه بالایادی و هو فی کل ذلک ینکرک و یکفرک الم تک فقیرا فاغنیتک، أ فتنکر هذا. الم تک عریانا فکسوتک، أ فتنکر هذا. ام لم تک خاملا فعزّزتک، أ فتنکر هذا. و مثل هذا التکرار سائغ فی کلام العرب، حسن فی هذا الموضع.

و قال الحسین بن الفضل التکرار لطرد الغفلة و تأکید الحجة.

روی جابر بن عبد اللَّه قال قرأ رسول اللَّه (ص) سورة الرحمن فی صلاة الفجر فلمّا انصرف قال للجن کانوا احسن ردّا منکم، ما قرأت فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ الا قالوا و لا بشی‌ء من نعمک ربنا نکذّب.

و اعلم ان فی بعض هذه السورة ذکر الشدائد و العذاب و النار. و النعمة فیها من وجهین.

احدهما: فی صرفها من المؤمنین الی الکفار و تلک نعمة عظیمة تقتضی شکرا عظیما.

و الثانی: ان فی التخویف منها و التنبیه علیها نعمة عظیمة، لان اجتهاد الانسان رهبة ممّا یؤلمه اکثر من اجتهاده رغبة فیما ینعمه، و کرّر هذه الایة فی السورة احدی و ثلثین مرّة، ثمانیة منها ذکرها عقیب آیات فیها تعداد عجایب خلق اللَّه عز و جل و بدائع صنعه و مبدء الخلق و معادهم، ثم سبعة منها عقیب آیات فیها ذکر النار و شدائدها علی عدد ابواب جهنم، و بعد هذه السبعة ثمانیة فی وصف الجنان و اهلها علی عدد ابواب الجنة، و ثمانیة اخری بعدها للجنتین اللتین دونهما، فمن اعتقد الثمانیة الاولی و عمل بموجبها استحق کلتی الثمانیتین من اللَّه و وقاه السبعة السابقة و اللَّه اعلم.

خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنی آدم، مِنْ صَلْصالٍ للصلصال معنیان: احدهما هو الطین الیابس الذی اذا وطی‌ء صلصل و صح‌ عن رسول اللَّه (ص) انه قال اذا تکلّم اللَّه بالوحی سمع اهل السماوات لصوته صلصلة کصلصلة الجرس علی الصفوان.

و الثانی الطین المنتن و هو الحمأ المسنون. یقال صل اللحم اذا انتن فاذقد جمعهما القرآن فهو الطین الیابس المنتن و اللَّه عز و جل خلق آدم من تراب صبّ علیه ماء فصار طینا ثم ترکه حتی انتن و لزب ثم سلّه فصار سلالة ثم ترکه حتی یبس فصار کالفخّار و الفخّار هو الطین المطبوخ بالنار و یکون له صوت ثم صبّ علیه ماء قیل ماء الاحزان، فلا تری ابن آدم الا یکابد حزنا.

وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ المارج اللهب المختلط بسواد النار من قولهم مرج امر القوم اذا اختلط و قوله: فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ ای مختلط و قیل المارج هی التی برأس الذبالة من خضرة النار و حمرتها المختلطین بالدخان خلق اللَّه عز و جل‌ الجن منها و الملائکة من نورها و الشیاطین من دخانها. و الجانّ ابو الجن کما انّ الانسان ابو الانس و ابلیس ابو الشیاطین. و قیل خلق ابلیس من النار التی تکون منها الصواعق و قیل من نار الجحیم.

رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ احد المشرقین: هو الذی تطلع منه الشمس فی اطول یوم من السنة. و الثانی: الذی تطلع منه فی اقصر یوم و بینهما و ثمانون مشرقا و کذلک الکلام فی المغربین.

و قیل احد المشرقین للشمس و الثانی للقمر. و کذلک المغربان.

و اما قول عبد اللَّه بن عمر: ما بین المشرق و المغرب قبلة. یعنی لاهل المشرق و هو ان تجعل مغرب الصیف علی یمنیک و مشرق الشتاء علی یسارک فتکون مستقبل القبلة.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ یعنی فبایّ آلاء ربکما التی انعم علیکما من اتیانه بالصیف اثر الشتاء و بالشتاء اثر الصیف و من تصریفه الا زمان من حال الی حال و من حرّ الی برد، تکذّبان فتزعمان ان ربهما غیر اللَّه.

مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ، ای ارسل، من مرجت الدابة اذا ارسلتها للرعی. و قیل مرج ای خلط، من قوله: «مر مریج» ای مختلط و البحران فی بحر واحد و هو ماء عذب بجنب ماء ملح فی بحر واحد، و قیل هما بحر فارس و الروم، یَلْتَقِیانِ فی معظم البحر.

بَیْنَهُما بَرْزَخٌ، البرزخ الحائل بین الشیئین و منه سمّی القبر برزخا لانه بین الدنیا و الآخرة و قیل الوسوسة برزخ الایمان لانها طائفة بین الشک و الیقین، لا یَبْغِیانِ ای لا یختلطان و لا یتغیّران و قیل لا یَبْغِیانِ علی الناس فیغرقاهم.

و عن ابن عباس قال بحر فی السماء و بحر فی الارض یلتقیان کل سنة مرّة و منه المطر، بینهما حاجز یمنع بحر السماء من النزول و بحر الارض من الصعود.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ فتزعمان انّهما لیست من عند اللَّه.

یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ قرأ اهل المدینة و البصرة: یخرج بضم الیاء و فتح الراء و قرأ الآخرون بفتح الیاء و ضم الراء، و اللؤلؤ اسم لکبار الدر، وَ الْمَرْجانُ صغار اللؤلؤ. و قیل المرجان هو البسّد و هو خزر حمر، یقال یلقیه الجن فی البحر.

قال ابن عباس یخرج منهما یعنی من ماء بحر السماء و بحر الارض لان ماء السماء اذا وقع فی صدف البحر انعقد اللؤلؤ فکان خارجا منها. و قیل یخرج من الاجاج و العذب جمیعا. و ذهب اکثرهم الی انهما یخرجان من المالح و لا یخرجان من العذب و لکن لما ذکرهما جمیعا اضاف الإخراج الیهما کما قال تعالی: وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً و انما هو فی السماء الدنیا لکن لما ذکر سبع سماوات و ذکر القمر بعدها اضافه الی ماجرا ذکره قبله.

و قال اهل الاشارة و حکی عن سفیان الثوری فی قول اللَّه عز و جل: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ، قال فاطمة و علی (ع) بَیْنَهُما بَرْزَخٌ محمد (ص). یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ الحسن و الحسین (ع). و قیل هما بحر العقل و الهوی بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لطف اللَّه سبحانه یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ ای التوفیق و العصمة. و قیل بحری الحجة و الشبهة، بینهما برزخ النظر و الاستدلال یخرج منهما الحق و الصواب.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ ا بالعذب ام بالملح.

وَ لَهُ الْجَوارِ هذه اللام لها معنیان، احدهما انها لام الملک. و الثانی انها لام الاستحسان و التعجب کقولهم: للَّه انت، للَّه درّک و الجواری جمع الجاریة و هی السفینة هاهنا، اقام الصفة مقام الموصوف، الْمُنْشَآتُ قرأ حمزة و ابو بکر المنشآت بکسر الشین، ای المبتدئات و الآخذات فی السیر، فیکون الفعل لهن و قرأ الآخرون بفتح الشین ای المصنوعات و المتخذات اللاتی انشئن و خلقن و المعنی له السفن تجری، فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ فی البرّ. و الاعلام الجبال الطوال، واحدها علم، شبّه السفن فی البحر بالجبال فی البرّ.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ أ البحر تکذّبان ام بالسفن.

کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ ای کل من علی وجه الارض یموت.

وَ یَبْقی‌ وَجْهُ رَبِّکَ، تأویله: و یبقی ربک بوجهه، و العرب تضع الصفات موضع الذوات‌

کقول رسول اللَّه (ص): ید اللَّه علی الجماعة، و قول اللَّه عز و جل: بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و قول العرب: انشدک بوجه اللَّه یعنی باللّه. و عین اللَّه علیک. و قال الشاعر:

قال ابن عباس لمّا نزلت هذه الآیة، قالت الملائکة هلک اهل الارض.

فانزل اللَّه عز و جل: کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ، فایقنت الملائکة بالهلاک و وجه النعمة فی فناء الخلق التسویة بینهم فی حکم الفناء من غیر تخصیص بعضهم بالبقاء دون بعض.

و یحتمل ان یکون وجه النعمة فیه ما یبتنی علیه من الاعادة لیصل المؤمنون الی ما وعدوا به من النعیم الدائم السرمد.

ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ جلال اللَّه سبحانه عظمته و استحقاقه لاوصاف الکمال.

و قیل الجلال التنزیه، من قولهم: هو اجلّ من هذا. و معنی الاکرام الاعظام بالاحسان و قیل مکرم انبیائه و اولیائه بلطفه مع جلاله و عظمته.

روی ان رسول اللَّه (ص) مر برجل یصلّی و یقول یا ذا الجلال و الاکرام. فقال رسول اللَّه (ص) قد استجیب لک.

و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص) الظّوا «۱» بیا ذا الجلال و الاکرام و عن سعید المقبری قال الحّ رجل فقعد ینادی یا ذا الجلال و الاکرام، فنودی ان قد سمعت فما حاجتک.

یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ من ملک و انس و جن لا یستغنی عنه اهل السماء و الارض طرفة عین. قال ابن عباس اهل السماوات یسئلونه المغفرة و القوة، و اهل الارض یسئلونه الرزق و المغفرة، و قیل یسئلون الرزق و المغفرة للمؤمنین، کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ ای کل وقت له امر و هو اجراء المقادیر الی مواقیتها من احیاء و اماتة و اغناء و افقار و تحریک و تسکین و غیر ذلک.

روی عن ابی الدرداء عن رسول اللَّه (ص): انه قال یغنی فقیرا و یفقر غنیا و یذلّ عزیزا و یعزّ ذلیلا.

و فی الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص) قال المیزان بید اللَّه یرفع اقواما و یضع آخرین.

و عن ابن عباس ان مما خلق اللَّه عز و جل لوحا من درّة بیضاء دفّتاه یاقوتة حمراء قلمه نور و کتابه نور، ینظر فیه کل یوم ثلاثمائة و ستین نظرة، یخلق و یرزق و یحیی و یمیت و یعزّ و یذلّ و یفعل ما یشاء. فذلک قوله: کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ.

و قیل شأنه انه یخرج کل یوم و لیلة عسکرا من اصلاب الآباء الی ارحام الامّهات و عسکرا من الارحام الی الدنیا و عسکرا من الدنیا الی القبور. ثم یرتحلون جمیعا الی اللَّه عز و جل.

و قیل کلّ یوم هو فی شأن یبدیه لا فی شأن یبتدئه.

قال سفیان بن عیینة الدهر کله عند اللَّه یومان، مدة الدنیا یوم فالشأن فیه الامر و النهی و الاحیاء و الاماتة و الاعطاء و المنع و تدبیر العالم.

و الآخر یوم القیامة فی الآخرة فالشأن فیه الجزاء و الحساب و الثواب و العقاب.

قال مقاتل نزلت فی الیهود حین قالوا ان اللَّه لا یقضی یوم السبت شیئا.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال اهل السماء ام بسئوال اهل الارض.

سَنَفْرُغُ لَکُمْ قرء حمزة و الکسائی: سیفرغ بالیاء لقوله: یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ یَبْقی‌ وَجْهُ رَبِّکَ وَ لَهُ الْجَوارِ.

فاتبع الخبر الخبر. و قرأ الآخرون بالنون، و لیس المراد منه الفراغ عن شغل لانه سبحانه لیس له شغل یکون له فراغ و لا یشغله شأن و لکنه تهدید و وعید من اللَّه للخلق بالمحاسبة، کما تقول لمن تهدّده سافرغ لک، و ما به شغل.و قیل معناه سنقصدکم و نأخذ فی امرکم بعد ترک و امهال و ننجز لکم ما وعدناکم و نوصل کلّا الی ما وعدناه.

و فی الخبر قددنا من اللَّه فراغ لخلقه.

و الثَّقَلانِ الانس و الجن اثقل بهما الارض احیاء و امواتا. قال اللَّه تعالی: وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها.

و قال بعض اهل المعانی کل شی‌ء له قدر و وزن ینافس فهو ثقل، قال النبی (ص) انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتی.

فجعلهما ثقلین اعظاما لقدرهما، فکذلک سمّی الثقلان لعقلهم و رزانتهم و قدرهم. و قیل لانهما مثقلان بالذنوب، و قیل مثقلان بالتکلیف.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بقصدنا الی انجاز ما وعدناکم او بایصال الوعید الیکم.

یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ اختلفوا فی معنی هذه الآیة. قال بعضهم خاطبهم به فی الدنیا فیقول إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا، ای تجوزوا و تخرجوا، مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، من جوانبها و اطرافها، فَانْفُذُوا، معناه ان استطعتم ان تهربوا من الموت و الخروج من اقطار السماوات و الارض فاهربوا و اخرجوا منها. یعنی حیث ما کنتم ادرککم الموت کقوله: أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ، لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنی حیث خرجتم الیه فثمّ سلطانی. فلا تخرجون من سلطانی.

و قال الزجاج حیث ما کنتم شاهدتم حجة اللَّه و سلطانه یدل علی انه واحد. و قال بعضهم یخاطبهم به فی القیمة و القول هاهنا مضمر ای یقال لهم یوم القیامة: یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فتعجزوا ربکم حتی لا یقدر علیکم. فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ.

ای حیث ما توجّهتم کنتم فی ملکی و سلطانی و لا یمکنکم الهرب من الجزاء.

و قیل لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنی الا بشهادة ان لا اله الا اللَّه و ارضاء الخصوم و بعفو من اللَّه عز و جل. و قیل لا تنفذون الا بعد معاینة سلطان اللَّه فی محاسبته خلقه و مجازاته. قال ابن عباس ان اللَّه تعالی یأمر ملائکته یوم القیامة فتحفّ باقطار السماوات و الارض فلا یستطیع انس و لا جان ان یخرج من اقطارها.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بملکه فی السماء ام بملکه فی الارض.

یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ، قرأ ابن کثیر شواط بکسر الشین و الآخرون بضمها و هما لغتان و هو اللهب المتاجج الذی لا دخان فیه. و النحاس الدخان لا لهب معه و قیل النحاس الصفر المذاب یصبّ علی رؤوسهم. قرأ ابن کثیر و ابو عمر وَ نُحاسٌ بکسر السین عطفا علی النار و قرأ الباقون برفعها عطفا علی الشواظ و قیل النحاس المهل و هو دردی الزیت، فَلا تَنْتَصِرانِ ای لا تقدران علی الامتناع مما یعمل بکما و لا یکون لکما ناصر من اللَّه.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بارسال الشواظ او النحاس وجه النعمة فی هذا دلالته ایانا علی ما ینجینا من ذلک.

فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ، ای انفرجت فتصیر ابوابا لنزول الملائکة کقوله: وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِکَةُ تَنْزِیلًا.

و قیل تصدّعت السماء و انفک بعضها من بعض لقیام الساعة، فَکانَتْ وَرْدَةً یعنی کلون الورد المشموم و قال ابن عباس یصیر کلون الفرس الورد و هو الأبیض الذی یضرب الی الحمرة و الصفرة، ای تتلوّن السماء یومئذ من الخوف کلون الفرس الوردة یکون فی الربیع اصفر و فی اول الشتاء احمر فاذا اشتد الشتاء کان اغبر فشبّه السماء فی تلوّنها عند انشقاقها بهذا الفرس فی تلوّنه، کَالدِّهانِ جمع دهن شبّه تلوّن السماء بتلون الورد من الخیل و شبّه الوردة فی اختلاف الوانها بالدهن یعنی دهن الزیت فانه یتلوّن الوانا بین صفرة و خضرة و حمرة. هذا قول الضحاک و مجاهد و قتادة و الربیع. و قال ابن جریح یصیر السماء کالدهن الذائب و ذلک حین یصیبها حرّ جهنم.

و قال الکلبی کَالدِّهانِ، ای کالادیم الاحمر و جمعه ادهنة.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بانشقاق السماء ام بتلوّنها و وجه النعمة فیه، التخویف و الزجر بما اخبرنا من ذلک.

فَیَوْمَئِذٍ یعنی فیوم تنشقّ السماء. لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ و قال فی سورة اخری فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ و لا تناقض لان التقدیر لا یسئل سؤال استعلام و استفهام لانهم یعرفون بسیماهم، لکن یسئلون سؤال توبیخ و تقریع، لا یسئلون هل عملتم کذا و کذا لان اللَّه تعالی علمها منهم و کتبت الملائکة علیهم، و لکن یسئلون لم عملتم کذا و کذا.

و قال ابو العالیة لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ غیره من انس و لا جان. ای لا یؤخذ احد بذنب غیره. و قیل ان یوم القیمة یوم مقداره خمسون الف سنة و له اوقات فوقت یسئلون و وقت لا یسئلون و وقت ینطقون و یختصمون و وقت یصمتون.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال الانس ام بسؤال الجن و وجه النعمة فیه ما ذکرنا من التخویف.

یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ، بزرقة العیون و سواد الوجوه و المجرم هاهنا الکافر و اما المؤمن فاغر محجل. قال اللَّه تعالی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ، فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ.

قیل یجمع بین نواصیهم و اقدامهم فیسحبون الی النار. و قیل تأخذهم الملائکة مرّة بنواصیهم فیجرّونهم علی وجوههم فی النار و تارة یأخذون باقدامهم فیقذفونهم فی النار ثم یقال لهم: هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ ای کان یکذّب بها المشرکون.

یَطُوفُونَ بَیْنَها ای بین جهنم، وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ ای ماء حار قد انتهی حرّه یقال انی یانی فهو آن اذا انتهی من النّضج. یطاف بهم بین الجحیم و الحمیم و انهم یستغیثون فی النار من شدة حرّها و یسئلون قطرة من الماء فیذهب بهم الی حمیم آن فیغمسون فی ذلک الوادی فتنخلع اوصالهم هذا کقوله: إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ.

فکلّ ما ذکر اللَّه تعالی من قوله: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ مواعظ و زواجر و تخویف و کل ذلک نعمة من اللَّه تعالی لانها تزجر المعاصی و لذلک ختم کل آیة بقوله: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ.