این سوره را سه نام است: سورة الجاثیة، سورة الشریعة و سورة الدهر.

دو هزار و صد و نود و یک حرف است و چهار صد هشتاد و هشت کلمت و سی و نه آیت، جمله بمکه فرود آمد مگر یک آیت: قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا... این یک آیت بمدینه فرود آمد در شأن عمر خطاب. و درین سورة از منسوخات همین یک آیت است: قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا... منسوخ است بآیت قتال. و در فضیلت سورة، ابیّ بن کعب روایت کند از مصطفی (ص)

قال: من قرأ سورة حم الجاثیة، ستر اللَّه عورته و سکن روعته عند الحساب، حم محله رفع بالابتداء فیمن جعله اسم السورة، تَنْزِیلُ الْکِتابِ خبره. و من جعله قسما فالمقسم علیه تنزیل الکتاب، و من جعله لافتتاح الکلام کقولهم الا، فتنزیل الکتاب رفع بالابتداء و قوله: مِنَ اللَّهِ خبره، و المعنی القرآن کلام اللَّه العزیز فی انتقامه الحکیم فی تدبیره و لیس کما زعم المبطلون، انه شعر او کهانة او تقوّله محمد (ص) إِنَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ یجوز ان یکون المراد فی السماوات و الارض دلائل علی الوحدانیة، و یجوز ان یکون المراد بالایات.

ما فی السماء من الشمس و القمر و النجوم و غیرها و فی الارض من الجبال و الاشجار و الانهار و غیرها، فانّ کل واحد منها آیة دالة علی توحید اللَّه عز و جل، و خصّ المؤمنین بالذکر لانتفاعهم بها.

وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ ای من تأمل فی خلق نفسه و خلق الحیوان جمیعا و اختلاف طبایعها و عجائب صنعها یتیقن ان لها صانعا حکیما، و خصّ الموقنین، لان الیقین یقع بالاستدلال، وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ بالظلمة و الضیاء و قیل بتعاقبهما، وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ ای من السحاب مِنْ رِزْقٍ ای مطر، لانه سبب رزق الحیوان، فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها انبت بالمطر نباتها و اشجارها و تلک حیاتها بعد یبسها بانقطاع الماء عنها، وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ جنوبا و شمالا و دبورا و صباء و نکباء و قیل تصریفها رحمة و عذابا، آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ خصّ العقلاء بالذکر لان بالعقل یمکن الوقوف علی الدلائل المذکورة فی هذه الآیات الثلث.

قرأ حمزة و الکسائی: وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ و کذلک فی قوله مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ بکسر التاء فیهما عطفا علی قوله لَآیاتٍ و هو فی موضع النصب فی الاعراب. و قرء الآخرون برفعهما، عطفا علی موضع انّ مع ما عملت فیه، و الآیات فی المواضع الثلاثة اللائی قدمناها، هی الصنائع و فی قوله: تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ هی آیات القرآن کما هی فی الایة التی تلیها و التی بعدها و اما الآیات فی قوله فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ فهی آیات القرآن و آیات الصنائع معا، قوله: تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ ای هذه آیات القرآن، نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ لا یستعمل التلاوة الا فی کتب اللَّه، و الاصل فیها اتیان الثانی اثر الاول. فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ ای بعد حدیث اللَّه کقوله: أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ یعنی من لم یؤمن بکلام اللَّه، فلن یؤمن بحدیث سواه، و قیل معناه: القرآن آخر کتب اللَّه و محمد (ص) آخر رسله فان لم یؤمنوا به فبایّ کتاب یؤمنون و لا کتاب بعده و لا نبی. قرأ بن عامر و حمزة و الکسائی و ابو بکر و یعقوب، تؤمنون بالتاء علی معنی قل لهم یا محمد «فبای حدیث تؤمنون» و قرأ الباقون بالیاء حملا علی القوم.

وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ کثیر الکذب، أَثِیمٍ کثیر الاثم، یعنی النضر بن الحرث یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی‌ عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ، ای یبقی بعد سماع القرآن کافرا و الاصرار العزم علی الامر، و اکثر ما یستعمل، فی الاقامة علی الذنب مُسْتَکْبِراً، ای عن الایمان کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فی عدم الانتفاع بها و القبول لها، فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ اخبره خبرا یظهر اثره علی بشرته من الترح، وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً هذا العلم معناه السماع کقولک اعلم، ترید اسمع، اتَّخَذَها هُزُواً ای استهزأ بها و عارضها بحدیث الفرس یری العوام انه لا حقیقة لذلک، أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ ذکر بلفظ الجمیع ردا الی کلّ فی قوله: لِکُلِّ أَفَّاکٍ.

مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ یعنی قدّامهم. لانه لم یأت بعد، و قیل من خلفهم لانه یکون بعد انقضاء آجالهم و قیامهم من قبورهم، و کل ما تواری عنک فهو وراء، تقدم او تأخر وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ای لا یدفع عنهم ما کَسَبُوا ای کسبهم المال و الاولاد شَیْئاً من عذاب اللَّه، وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ یعنی الاصنام و ما عبدوه، وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ دائم لا ینقطع.

هذا هُدیً ای هذا اعلام وعظة و بلاغ، و قیل هذا القرآن سبب الهدایة و الرشاد لمن تدبّره و تفکر فیه، وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ.

الرجز اشد العذاب ای لهم عذاب من اشدّ العذاب.

اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ ای سهّل لکم رکوب البحر لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ ای بتسخیره ذلک لکم، وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ لتطلبوا المال بالتجارة فی البحر و استخراج الجواهر منه و صید ما فیه، وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ علی هذه النعم.

وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ای صیّره بحیث تتصرفون فیه و تنتفعون به فی دنیاکم و دینکم بالاستدلال به علی التوحید. قال ابن عباس: سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ یعنی الشمس و القمر و النجوم و المطر و الریاح، وَ ما فِی الْأَرْضِ یعنی النبات و الاشجار و الثمار و قیل الحیوانات و الجمادات جَمِیعاً نصب‌ علی الحال مِنْهُ ای هذه النعم کلها منه خلقا، فیکون خبر مبتدء محذوف، و قیل تسخیر الجمیع منه، و قیل تقدیره: من خلقه، فحذف المضاف و یجوز ای یکون صفة للمصدر ای تسخیرا منه إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ای فی تسخیر القویّ للضعیف دلالة علی صانع قدیر حکیم.

قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا ای لیغفروا یعنی لیعفوا و لیصفحوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ ای لا یخافون سطواته. و قیل لا یخافون مثل عقوبات الایام الخالیة. و العرب تعبّر عن الوقائع بالایام کیوم احد و یوم حنین. و قیل معناه: لا یطمعون فی ایام اللَّه نصرة لاولیاء اللَّه و قیل لا یطمعون فی ایام اللَّه التی وعدها اللَّه المؤمنین فی الجنة و اضاف الی اللَّه کبیت اللَّه.

ابن عباس گفت این آیت در شأن عمر خطاب فرو آمد، در غزاء بنی المصطلق بودند و لشکر اسلام، بسر چاهی فرود آمد که آن را مریسیع میگفتند. عبد اللَّه ابیّ که سر منافقان بود، غلام خود بطلب آب فرستاد، دیر باز آمد، عبد اللَّه گفت چه سبب بود که بر سر چاه دراز بماندی و دیر آمدی، غلام گفت از آن دیر آمدم، که غلام عمر خطاب بر سر چاه نشسته بود و آب میکشید تا قربهای پیغامبر پر کرد و قربهای بو بکر و قربهای مولی خویش عبد اللَّه منافق گفت مثل ما با این قوم چنانست که گفته‌اند: سمّن کلبک یأکلک. این سخن بعمر رسید، عمر در خشم شد، شمشیر برداشت تا قصد وی کند، جبرئیل آمد و این آیت آورد، عمر بحکم آیت برفت و آن عزم خویش فسح کرد.

سدّی گفت و جماعتی مفسران که این آیت در شأن جمعی صحابه فرو آمد که از اهل مکه در رنج عظیم بودند، از گفتار و کردار ایشان و از رنج و اذی مشرکان به رسول خدا نالیدند و از وی دستوری قتال خواستند که هنوز آیت قتال نیامده بود، رب العزه این آیت فرستاد و ایشان را بحکم وقت، عفو و صفح فرمود، چنانک حائی دیگر فرمود: فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ، پس آیت قتال فرو آمد و این آیت منسوخ گشت: لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ، قرأ ابن عامر و حمزة الکسائی «لنجزی» بالنون و قرأ الآخرون لِیَجْزِیَ بالیاء یعنی لیجزی اللَّه قوما، و قرأ ابو جعفر، «لیجزی» بضم الیاء و فتح الزاء، تأویله لیجزی الجزاء قوما، فیکون الجزاء مضمرا و نصب قوما لانه المفعول الثانی.

مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ای لها الثواب و علیها العقاب ثُمَّ إِلی‌ رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ فی المعاد.

وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ یعنی التوریة وَ الْحُکْمَ یعنی الحکمة و السنة و قیل القضاء بین الناس وَ النُّبُوَّةَ، فان ابراهیم کان شجرة الأبنیاء وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ ای الحلالات و هی المن و السلوی و الماء المنفجر من الحجر فی التیه و مواریث فرعون، وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَی الْعالَمِینَ ای عالمی زمانهم و قیل خصصناهم بکثرة الانبیاء من بین سائر الامم، قال ابن عباس لم یکن من العالمین احد فی زمانهم، اکرم علی اللَّه و لا احب الیه منهم.

وَ آتَیْناهُمْ بَیِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ یعنی العلم بمبعث محمد (ص) و علامات نبوته و ما بیّن لهم من امره، فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ هذا العلم هو القرآن ای ما اختلفوا فی کونه بیّنا حتی جاءهم القرآن و لما بعث رسول اللَّه (ص) نبیا اختلف علیه بنو اسرائیل فریقین: فریق صدّقه و هم الذین قال اللَّه تعالی: وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی‌ مِثْلِهِ فَآمَنَ و قال تعالی: یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ و قال تعالی: فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ یعنی عبد اللَّه بن سلام و غیره، و فریق جحدوه و کذّبوه، بَغْیاً بَیْنَهُمْ و حسدا من عند انفسهم لا من جهل یکون به الانسان معذورا و هم الذین قال اللَّه عز و جل: الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ کانوا کلمة واحدة فیه قبل ان یبعث، یشهدون له و یستفتحون به و ینتظرونه و یبشّرون به فلما جاءهم اختلفوا فیه و تحزبوا علیه، إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ. و قیل اراد بالاختلاف اختلافهم فی اوامر اللَّه و نواهیه فی التوریة.