این سورة الدخان هزار و چهارصد و سی و یک حرف است و سیصد و چهل‌ و شش کلمة و پنجاه و نه آیت. جمله بمکه فروآمد. جمهور مفسران آن را در مکیات شمرند. و در این سورة ناسخ و منسوخ نیست مگر یک آیت در آخر سورة: فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ این یک آیت منسوخ است بآیت سیف و در فضائل این سورة ابو هریره روایت کند از مصطفی (ص) فرمود: هر که سورة الدخان شب آدینه برخواند، بامداد که بر وی روشن شود هفتاد هزار فرشته از بهر وی استغفار کنند، گناهان وی را آمرزش خواهند.

و بروایت ابو امامه مصطفی (ص) فرمود: هر که شب آدینه سورة الدخان برخواند یا روز آدینه‌ بنی اللَّه له بیتا فی الجنة.

حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ اختلفوا فی جواب القسم، قیل جوابه مقدم، ای و الکتاب المبین حم ما هو کائن و قیل جوابه قوله: إِنَّا أَنْزَلْناهُ و هو الاصح و المعنی انا انزلنا القرآن فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ و هی لیلة القدر انزله جملة فی لیلة القدر من اللوح المحفوظ الی السماء الدنیا ثم نزل به جبرئیل علی النبی (ص) نجوما فی عشرین سنة. و قیل انزل فی لیلة القدر ما یحتاج الیه فی طول السنة الی قابل. و قیل کان بدو انزاله فی لیلة القدر. و قیل إِنَّا أَنْزَلْناهُ یعنی جبرئیل علیه السلام ینزل فی لیلة القدر.

و قیل انا انزلناه الی الارض و معه الملائکة جم غفیر. قال عکرمة: اللیلة المبارکة لیلة النصف من شعبان انزل اللَّه جبرئیل الی السماء الدنیا فی تلک اللیلة حتی املی القرآن علی الکتبة و سماها مبارکة لانها کثیرة الخیر و البرکة لما ینزل فیها من الرحمة و یجاب فیها من الدعوة، و فی الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص) قال ینزل اللَّه جل ثناؤه لیلة النصف من شعبان الی السماء الدنیا فیغفر لکل نفس الا انسانا فی قبله شحناء او مشرکا باللّه.

و روی انه قال (ص) اذا کان لیلة النصف من شعبان فقوموا لیلها و صوموا نهارها، فان اللَّه عز و جل ینزل فیها لغروب الشمس الی السماء الدنیا فیقول ا لا مستغفر فاغفر له، ا لا مبتلی فاعافیه، ا لا مسترزق فارزقه، الا کذا الا کذا حتی یطلع الفجر و فی روایة حتی تطلع الشمس.

و عن ابی ثعلبة الخشنی، قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ان اللَّه لیطلع علی عباده فی لیلة النصف من شعبان فیغفر للمؤمنین و یمهل الکافرین و یدع اهل الحقد بحقدهم.

و عن ابی امامة الباهلی قال قال رسول اللَّه (ص) یهبط اللَّه الی سماء الدنیا الی عباده فی نصف من شعبان فیطلع الیهم، فیغفر لکل مؤمن و مؤمنة و کل مسلم و مسلمة الا کافرا او کافرة او مشرکا او مشرکة، او رجلا بینه و بین اخیه مشاحنة و یدع اهل الحقد بحقدهم. و فی روایة اخری: الا قاطع رحم او قاتل نفس او مشاحنا.

فسر اهل العلم المشاحن فی هذا الموضع اهل البدع و الاهواء و الحقد علی اهل الاسلام.

فِیها یُفْرَقُ ای یحکم و یثبت. تقول فرقت الامر اذا حکمته و فرغت منه و هو قوله عز و جل: وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ ای احکمناه و قوله: کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ ای صواب حسن مستقیم. قال ابن عبّاس: یکتب ام الکتاب فی لیلة القدر ای فی لیلة التقدیر ما هو کائن فی السنة من الخیر و الشر و الارزاق و الآجال حتی الحجاج، یقال یحج فلان و یحج فلان.

قال اکثر المفسرین هو عام فی الرزق و الاجل و الحیاة و الموت و السعادة و الشقاوة. و قال ابن عمر الا السعادة و الشقاوة فانهما فی ام الکتاب لا یغیر و لا یبدل.

و فی الخبر عن رسول اللَّه قال: یقطع الآجال من شعبان الی شعبان، حتی ان الرجل لینکح و یولد له و لقد اخرج اسمه فی الموتی.

و روی ابو الضحی عن ابن عباس قال: ان اللَّه یقضی الاقضیة فی لیلة النصف می شعبان و یسلمها الی اربابها فی لیلة القدر، قوله: أَمْراً مِنْ عِنْدِنا نصب علی المصدر ای امرنا امرا من عندنا. و المعنی کل الذی یقضی فی تلک اللیلة فهو امر من عندنا لا یشرکنا فی تقدیره احد و قیل امرا من عندنا ای بیانا منا نبین للملئکة ما هم موکلون علیه من سنة الی سنة، إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ یعنی محمد (ص) و من قبله من الانبیاء. رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ ای رأفة منی بخلقی و نعمة علیهم بما بعثنا الیهم من الرسل. و قیل معناه: انزلنا القرآن امرا من عندنا، و ارسلنا محمدا رحمة منا لقوله: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ، إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ یسمع اقوال الخلق و یعلم اعمالهم.

رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما قرأ اهل الکوفة رب بالجر ردا علی قوله «من ربک» و الباقون بالرفع ردا علی قوله: هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.

إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ فی اقرارکم اذا سألتم من خلقها فقلتم اللَّه فاتقنوا انه لا یهلکهم و قیل: إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ بشی‌ء فایقنوا بما اخبرتکم لا إِلهَ إِلَّا هُوَ، ای لا معبود یستحق العبادة، إِلَّا هُوَ یُحْیِی للبعث وَ یُمِیتُ فی الدنیا، رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ، لم یزل ربا و لا یزال ربا.

بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ ای لیسوا بموقنین، بل قلدوا آبائهم یلعبون، فی کلامهم، فان کلامهم ینقض بعضه بعضا و قیل یلعبون فی الدنیا لا یتفکرون و لا یتدبرون.

فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ. نزول این آیة بر طریق وعید است مر قریش را که رسول خدا را اذی مینمودند، رب العالمین فرمود: فَارْتَقِبْ ای انتظر لهم هذا الیوم و توقعه. یا محمد چشم بر روزی نه که آسمان ایشان را دخان آرد، خلافست میان علماء دین که این دخان چیست و هنگام آن کی، قومی میگفتند این نه دود آتش است که این عبارتست از گرسنگی صعب که مردم چون گرسنه شود در بصر وی ضعف آید چون بر آسمان نگرد مانند دودی بیند و این واقعه قریش را بود که رسول خدا (ص) بر ایشان دعاء بد گفت که: اللهم اشدد وطأتک علی مضر و اجعلها سنین کسنی یوسف و ذلک بعد قتلی بئر معونة.

هفت سال بدعاء رسول ایشان را قحط رسید که مردارها و استخوانها میخوردند، فکان یری الرجل منهم ما بین السماء و الارض کهیئة الدخان بو سفیان آمد گفت: یا محمد تو بصلت رحم می‌فرمایی و بر قوم خویش رحمت نمیکنی که از گرسنگی هلاک شدند. دعا کن تا رب العزة این عذاب گرسنگی و قحط از ما باز برد و ما ایمان آریم، فذلک قوله: رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ قومی گفتند این صفت روز بدر است که کافران بوقت قتل و قتال از صعوبت و شدت آن حال تاریکی بسر و چشم ایشان درآمد که بر هوا همه دود میدیدند. اینست بطشه کبری که رب العزة میفرماید: یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری‌ إِنَّا مُنْتَقِمُونَ هذا قول ابن مسعود فانه قال: خمس قد مضین اللزام و الروم و البطشة و القمر و الدخان و قومی دیگر گفتند، دخان نگذشت و در مستقبل خواهد بود، نشانی است از نشانهای مهین قیامت و هو قول ابن عباس‌ و ابن عمر و الحسن. گفتند: دودی پدید آید میان آسمان و زمین، چنان که در خانه‌ای آتش افروزند و پردود شود، همه روی زمین پردود شود و در خلق پیچد.

اما مؤمن را مانند زکامی درگیرد و بیش از آن او را رنج نبود و بر کافر و منافق صعب باشد، که دود در باطن وی شود و از بینی و گوش و زیر وی بیرون میآید و ظاهر و باطن وی میسوزد.

از رسول خدا پرسیدند که ما الدخان؟ این آیت را برخواند که: یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ آن گه فرمود: یملأ ما بین المشرق و المغرب یمکث اربعین یوما و لیلة، اما المؤمن فیصیبه منه کهیئة الزکمة و اما الکافر کمنزلة السکران یخرج من منخریه و اذنیه و دبره.

و قیل: هو دخان یظهر من نار تسوق الناس الی المحشر، تجمعهم بالشام تنزل اذا نزلوا و ترحل اذا رحلوا و هو من نذر الساعة، و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص) بادروا بالاعمال ستّا: الدّجّال و الدخان و دابة الارض و طلوع الشمس من مغربها و امر العامة و خویصة احدکم.

و عن حذیفة قال قال رسول اللَّه (ص): اول الآیات: الدخان و نزول عیسی بن مریم و نار تخرج من قعر عدن تسوق الناس الی المحشر.

و قیل الدخان، یکون فی القیامة اذا خرجوا من قبورهم تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ یحیط بالخلائق، فذلک قوله: یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ ای یقولون هذا عَذابٌ أَلِیمٌ، رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ ای هذا العذاب، إِنَّا مُؤْمِنُونَ ای، آمنّا فاکشف العذاب عنا، أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری‌ هذا کقوله: فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ انّی لهم یعنی من این لهم ان یتذکروا و یتعظوا و کیف یتذکرون و یتّعظون. وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ یعنی محمدا (ص) فلم یتذکر و بالرسول و هو مُبِینٌ ظاهر الصدق ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ اعرضوا، وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ، ای یعلّمه بشر مجنون کقوله: إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ و قیل معناه یعلّمه بشر و مع ذلک به جنون و قیل ما اتی به من البیان و القرآن یعلّمه الشیطان کما یعلّمه الکهنة.

إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا یعنی عذاب الجوع و القحط بدعاء النبی (ص) قَلِیلًا ای زمانا یسیرا الی یوم بدر. و قیل قالت قریش رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ‌ فکشف اللَّه عنهم یوم بدر فذلک قوله: یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری‌ إِنَّا مُنْتَقِمُونَ. لم یلق قریش یوما کیوم بدر قتلا و اسرا.

وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ ای ابتلینا قبل قریش، قوم فرعون بالعذاب. و قیل امتحنّاهم بالایمان و طاعة اللَّه و رسوله و جاءَهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ کریم الاخلاق نسیب فی قومه و هو موسی بن عمران.

أَنْ أَدُّوا یعنی بان ادّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ بنی اسرائیل. هذا کقوله: فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرائِیلَ فانهم عباد اللَّه لیسوا بعبیدکم. فرعون قبطی بود و قوم وی قبط بودند و بنی اسرائیل در سرزمین ایشان غریب بودند، از زمین کنعان بایشان افتادند، نژاد یعقوب بودند با پدر خویش یعقوب، بمصر شدند بر یوسف و آن روز هشتاد و دو کس بودند و ایشان را در مصر توالد و تناسل بود و بعد از غرق شدن فرعون، چون از مصر بیرون آمدند با موسی بقصبه فلسطین، هزار هزار و ششصد بودند، فرعون ایشان را در زمین خویش زبون گرفته بود و ایشان را معذب همی داشت و کارهای صعب دشخوار همی فرمود تا رب العزة موسی را بپیغامبری بایشان فرستاد بدو کار: یکی آوردن ایمان بوحدانیت اللَّه جل جلاله و عبادت وی کردن.

دیگر بنی اسرائیل را با موسی دادن و ایشان را از عذاب رها کردن. اینست که رب العالمین فرمود: أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ و قیل: ادّوا الیّ حق اللَّه، و ما وجب علیکم من الایمان به و الاعتراف بنعمه یا عباد اللَّه بحذف حرف النداء.

إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ علی وحی اللَّه و قیل أَمِینٌ غیر متهم فی ارادة الخیر لکم.

وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ ای لا تتکبّروا علیه و لا ترفعوا انفسکم عن طاعته و طاعة رسوله. إِنِّی آتِیکُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ ای برهان بین علی صدق قولی، و هو العصا و الید البیضاء فلمّا قال ذلک، توعّدوه بالقتل فقال موسی: وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ هذا کلام یعاذ به من شر الظلمة و الجبابرة، و به عاذت مریم حین تمثل لها جبرئیل بشرا سویا، و به عاذ مؤمن آل فرعون حین خافهم، و به عاذ سعید بن جبیر من الحجّاج حین قام بین یدیه. و المعنی انی التجأت الی ربی و ربکم و توکلت علیه من ان تعذّبونی رجما بالحجارة، و قیل: من ان تشتمونی و تقولوا هو ساحر. و قیل: مجاز قوله: عُذْتُ بِرَبِّی نشدتک اللَّه و اقسمت علیک بان تفعل کذا وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ ای ان لم تصدّقونی فیما اخبرکم به عن اللَّه ففارقونی و کونوا بمعزل منی، لا علیّ و لالی. فلم یؤمنوا. فَدَعا رَبَّهُ، شاکیا قومه أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ مصرون علی الکفر، فاعمل بهم ما یعمل بالمجرمین، فاجابه اللَّه عز و جل و امره ان یخرج بقومه من ارضهم قبل نزول العذاب بالعدوّ، کما امر لوطا بقوله: فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ فکذلک قال لموسی: فَأَسْرِ بِعِبادِی یعنی بنی اسرائیل و من آمن بموسی من غیرهم، لَیْلًا قبل الصبح إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ یتبعکم فرعون و قومه، اذا علموا بخروجکم من مصر. وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً، الرهو: الشی‌ء الساکن تقول: رها، یرهو، رهوا فهو راه، ای: ساکن مطمئن، معناه: اترک البحر رهوا راهیا ای ساکنا فسمی بالمصدر ای ذا رهو، و هذا حین جاوز موسی بقومه البحر، فأراد أن یضرب البحر بعصاه حتی یطمّ و یلتئم لیتحصن به من العدو، فقال جبرئیل: اترکه رهوا کما هو إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ اخبر جبرئیل انهم مغرقون، لیطمئن قلب موسی فی ترکه البحر کما هو. و قیل رهوا صفة سیر موسی، لانه عجل حین دخل البحر فقیل له سر ساکنا و لا تخف من العدوّ، إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ. ثم ذکر ما ترکوا بمصر فقال، کَمْ تَرَکُوا یعنی بعد الغرق، مِنْ جَنَّاتٍ بساتین کثیرة الاشجار وَ عُیُونٍ نابعة بالماء، قال سعید بن جبیر یعنی الذهب وَ زُرُوعٍ فنون الاقوات و الوان الاطعمة، ای کانوا اهل ریف و خصب خلاف حال العرب، وَ مَقامٍ کَرِیمٍ محافل الاجتماعات للتدبیر و التشاور فیها، و قیل هی مجالس الملوک وَ نَعْمَةٍ ای، و تنعّم فی عیش کانُوا فِیها فاکِهِینَ لاعبین لاهین و قیل: اشرین بطرین، کَذلِکَ ای هکذا کانت القصة فلا تشکّنّ فیه. و قیل کذلک افعل بمن عصانی، وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ ای ملّکنا هذه النعم بنی اسرائیل و قیل اراد به غیر بنی اسرائیل لانهم لم یعودوا الی مصر، فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ و ذلک انّ المؤمن، اذا مات تبکی علیه السماء و الارض اربعین صباحا و هؤلاء لم یکن یصعد لهم عمل صالح فتبکی السماء علی فقدهم و لا لهم علی الارض عمل صالح، فتبکی الارض علیهم.

روی انس بن مالک قال قال رسول اللَّه (ص): ما من عبد الا له فی السماء بابان، باب یخرج منه، رزقه، و باب یدخل فیه عمله. فاذا مات فقداه و بکیا علیه، و تلا: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ.

و قال (ص): انّ المؤمن یبکی علیه من الارض مصلّاه و موضع عبادته و من السماء مصعد عمله.

و روی: اذا مات کافر استراح منه السماء و الارض و البلاد و العباد، فلا تبکی علیه ارض و لا سماء.

قال عطاء: بکاء السماء حمرة اطرافها.

و قال السّدّی لما قتل الحسین بن علی (ع)، بکت علیه السماء و بکائها حمرتها.

و قیل کانت العرب یجعلون الخسوف و الکسوف و الحمرة تحدث فی السماء، بکاء علی المیت و لهذا

قال علیه السلام عند موت ابنه ابراهیم، یوم کسفت الشمس، و قال الناس کسفت لموت ابراهیم، فخطبهم، فقال ان الشمس و القمر آیتان من آیات اللَّه لا ینکسفان لموت احد و لا لحیاته، فاذا رأیتم ذلک فافزعوا الی الصلاة وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ‌ لم ینظروا حین اخذهم العذاب لتوبة و لا لغیرها.

وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهِینِ من استعباده ایاهم و استخدامه لهم و قتله اولادهم، ثم فسّر العذاب، فقال مِنْ فِرْعَوْنَ و قرأ ابو جعفر من فرعون بفتح المیم، فیکون جوابا لقوله: فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی‌ و قوله: ما رَبُّ الْعالَمِینَ إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ کقوله کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ و کقوله: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ قراءة ابو جعفر، جواب فرعون است که فرا موسی گفت: این خدای شما خود کیست تا نام او برند؟ جواب وی اینست که: من فرعون إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ فرعون خود کیست از این ناپاکی، شوخ گزاف کاری از جمله گزاف کاران.