قوله تعالی: أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ قرأ ابن کثیر و نافع و حمزة: «امن» بتخفیف المیم، و قرأ الآخرون بتشدیدها، فمن شدّد فله وجهان: احدهما ان یکون المیم فی «ام» صلة، و معنی الکلام استفهام و جوابه محذوف، مجازه: امّن هو قانت کمن هو غیر قانت؟

و الوجه الآخر انه عطف علی الاستفهام، مجازه: الّذی جعل للَّه اندادا خیر ام من هو قانت؟

و من قرأ بالتخفیف فهو الف استفهام دخل علی «من» معناه: أ هذا القانت کالّذی جعل للَّه اندادا؟ و قیل: الالف بمعنی حرف النّداء، تقدیره: یا من هو قانت: و معنی الآیة: قل تمتع بکفرک قلیلا انک من اصحاب النّار یا من هو قانت آناء اللیل انک من اهل الجنّة.

هذا کقول القائل: فلان لا یصلّی و لا یصوم فیامن یصلّی و یصوم ابشر. و قیل: المنادی هو الرّسول صلّی اللَّه علیه و سلّم و المعنی: یا من هو قانت آناء اللیل.

«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» معنی قنوت درین آیت قیام است در نماز. مصطفی را علیه السلام پرسیدند: ایّ الصّلاة افضل؟ فقال: «طول القنوت» فسمّی الصّلاة قنوتا لانها بالقیام تکون. و قال النّبی (ص): «مثل المجاهد فی سبیل اللَّه کمثل القانت الصّائم» یعنی المصلّی الصّائم، ثمّ قیل: للدّعاء قنوت لانه انما یدعو به قائما فی الصّلاة قبل الرّکوع او بعده. و در قرآن قنوت است بمعنی اقرار بعبودیّت کقوله: وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ‌ ای مقرّون بعبودیّته. و قنوت است بمعنی طاعت کقوله: وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ ای المطیعین و المطیعات، و قال تعالی: إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ ای مطیعا.

«آناءَ اللَّیْلِ» ساعاته، واحدها «انی» و «انی» این آیت تحریض است بر نماز شب، همانست که مصطفی علیه الصلاة و السلام فرمود فرا معاذ جبل: «الا ادلّک علی ابواب الخیر: الصّوم جنّة و الصّدقة تطفئ الخطیئة و صلاة الرّجل فی جوف اللیل».

«ساجِداً وَ قائِماً» یعنی مصلّیا. و قال ربیعة بن کعب الاسلمیّ: کنت ابیت مع رسول اللَّه (ص) فآتیه بوضوئه و حاجته فقال لی: سل، فقلت: اسئلک مرافقتک فی الجنّة فقال: او غیر ذلک، قلت: هو ذلک، قال: فاعنّی علی نفسک بکثرة السّجود، ای بکثرة الصّلاة.

«یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ» این آیه بقول ابن عباس در شأن ابو بکر صدیق فرو آمد، و بقول ابن عمر در شأن عثمان عفان فرو آمد. کلبی گفت: در شأن ابن مسعود و عمار و سلمان فرو آمد.

«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» ای کما لا یستوی العالم و الجاهل لا یستوی المطیع و العاصی. و قیل: «الَّذِینَ یَعْلَمُونَ» هم المؤمنون الموقنون، «وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» الکافرون المرتابون. و قیل: «الَّذِینَ یَعْلَمُونَ» ما لهم و علیهم، «وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» ذلک. «إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ» انهما لیسا سواء. فانّ قیمة کل امرئ ما یحسنه.

«قُلْ یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ» بامتثال اوامره و اجتناب نواهیه، «لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا» ای اطاعوا اللَّه فی الدنیا، ای قالوا لا اله الّا اللَّه و ثبتوا علی ایمانهم و عملوا صالحا لهم حسنة فی الآخرة و هی الجنّة و الکرامة. این قول مقاتل است میگوید: ایشان که در این جهان نیکوکار بودند و فرمان‌بردار و موحّد، ایشانراست در ان جهان بهشت و کرامت. سدی گفت: در آیت تقدیم و تأخیر است یعنی: للّذین احسنوا حسنة فی هذه الدنیا و هی الصّحّة و العافیة و الثّناء الجمیل و بهاء الوجه و نور القلب.

میگوید: ایشان که ایمان آوردند و نیکو در اسلام ماندند و بران بایستادند ایشانراست درین دنیا صحّت و عافیت و ثنای نیکو، بهای ظاهر و نور باطن. و قیل: معناه لهم فی هذه الدنیا مهاجر حسن و هو مدینة الرسول (ص) ایشان که در اسلام آمدند ایشانراست در دنیا هجرت گاهی نیکو مدینه رسول اللَّه علیه افضل الصّلوات تا هجرت کنند بمدینه، فذلک قوله: «وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ». و قیل: نزلت فی مهاجری الحبشة. و قال سعید بن جبیر: من امر بالمعاصی فلیهرب.

«إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ» الّذین صبروا علی دینهم فلم یترکوه للاذی. قیل: نزلت فی جعفر بن ابی طالب و اصحابه حیث لم یترکوا دینهم لما اشتدّ فیهم البلاء و صبروا و جاهدوا. و قال علی (ع): کلّ مطیع یکال له کیلا و یوزن له وزنا الّا الصّابرین فانه یحثی علیهم حثیا».

و فی الخبر یؤتی باهل البلاء فلا ینصب لهم میزان و لا ینشر لهم دیوان و یصبّ علیهم الاجر صبّا بغیر حساب حتّی یتمنّی اهل العافیة فی الدنیا انّ اجسادهم تقرض بالمقاریض ممّا یذهب به اهل البلاء من الفضل.

و سئل النبی (ص): ایّ النّاس اشدّ بلاء؟ قال: «الانبیاء ثمّ الامثل فالامثل یبتلی الرجل علی حسب دینه فان کان فی دینه صلبا اشتدّ بلاؤه و ان کان فی دینه رقة هوّن علیه فما زال کذلک حتّی یمشی علی الارض ماله ذنب».

و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «انّ العبد اذا سبقت له من اللَّه منزلة لم یبلغها بعلمه ابتلاه اللَّه فی جسده او فی ماله او فی ولده ثمّ صبّره علی ذلک حتّی یبلغه المنزلة الّتی سبقت له من اللَّه و انّ عظم الجزاء مع عظم البلاء و انّ اللَّه عزّ و جلّ اذا احبّ قوما ابتلاهم فمن رضی فله الرّضا و من سخط فله السّخط».

«قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ» ای بان اعبد اللَّه «مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ» ای التوحید لا اشرک به شیئا.

«وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ» ای لاجل ان اکون «أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ» من هذه الامّة فاخلص له العبادة قبل امّتی.

«قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی» و عبدت غیره «عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ»، و هذا حین دعی الی دین آبائه. و قیل: المراد به امّته. و قیل: منسوخ. و قیل: نزلت قبل ان غفر اللَّه له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخر.

«قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِی» ای قد امتثلت ما امرت به، «فَاعْبُدُوا» یا معشر الکفّار «ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ» هذا امر توبیخ و تهدید کقوله: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ «اعملوا علی مکانتکم» «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» «قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا» «قل استهزءوا» «فانتظروا و ارتقبوا» کلّها کلمات خرجت مخرج الاستغناء.

«قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ» قیل له: خسرت ان خالفت دین آبائک فانزل اللَّه: «قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ» بالتخلید فی النّار، «و اهلیهم» بانهم لم یدخلوا الجنّة فیکون لهم اهلون من الحور العین و لیس فی النّار اهل. قال ابن عباس: انّ اللَّه جعل لکلّ انسان منزلا فی الجنّة و اهلا فمن عمل بطاعة اللَّه کان ذلک المنزل و الاهل له و من عمل بمعصیة اللَّه دخل النّار و کان ذلک المنزل و الاهل لغیره ممّن عمل بطاعة اللَّه، «أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ» حین استبدلوا بالجنّة نارا و بالدّرجات درکات.

«لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ» لان النّار تحیط بهم کما قال: «أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها» و سمّی النّار ظلّة لغلظها و کثافتها و لانها تمنع من النّظر الی ما فوقهم. و قیل: الظّل الاطباق. و قال فی موضع آخر: «لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ» اطباق النّار غواش و اطباق الجنّة غرف و المنافقون فی الدرک الاسفل من النّار، و انما جاز ان یسمّی ما تحتهم ظلالا لأنها اطباق فوق تحتهم، و الظلّة هی ما اظلّک من فوقک، «ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ» ای ذلک الّذی وصف من العذاب، یخوّف اللَّه به عباده فی القرآن لیؤمنوا، «یا عِبادِ فَاتَّقُونِ» وحدونی و اطیعونی.

«وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها» کلّ من عبد شیئا غیر اللَّه فهو طاغ و معبوده طاغوت. التّاء لیست باصلیة هی فی الطّاغوت که فی الملکوت و الجبروت و اللاهوت و النّاسوت و الرّحموت و الرّهبوت «وَ أَنابُوا إِلَی اللَّهِ» ای رجعوا الی عبادة اللَّه «لَهُمُ الْبُشْری‌» فی الدّنیا بالجنّة فی العقبی. «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» مثال هذا الاحسن فی الدّین انّ ولیّ القتیل اذا طلب بالدّم فهو حسن، فاذا عفا و رضی بالدّبة فهو احسن، و من جزی بالسّیئة مثلها فهو حسن فان عفا و غفر فهو احسن، فان وزن او کال فعدل فهو حسن فان ارجح فهو احسن، فان اتّزن و عدل فهو حسن و ان طفّف علی نفسه فهو احسن، فان ردّ السّلام فقال: و علیکم السّلام فهو حسن، فان قال: و علیکم السلام و رحمة اللَّه فهو احسن علی هذا العیار. فان حجّ راکبا فهو حسن فان فعله راجلا فهو احسن. فان غسل أعضاءه فی الوضوء مرّة مرّة فهو حسن، فان غسلها ثلاثا ثلاثا فهو احسن. فان جزی ظالمه بمثل مظلمته فهو حسن، فان جازاه بحسن فهو احسن. فان سجد او رکع ساکتا فهو جائز و الجائز حسن و ان فعلها مسبّحا فهو احسن. و نظیر هذه الآیة قوله عزّ و جلّ لموسی علیه السلام: فَخُذْها بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها و قوله: وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ. قال ابن عباس: آمن ابو بکر بالنبی (ص) فجاءه عثمان و عبد الرحمن بن عوف و طلحة و الزبیر و سعد بن ابی وقاص و سعید بن زید فسألوه و اخبرهم بایمانه فآمنوا و نزلت فیهم: «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» یعنی یستمعون القول من ابی بکر فیتّبعون احسنه و هو قول لا اله الّا اللَّه. و در اسلام عثمان رضی اللَّه عنه، روایت کرده‌اند اصحاب اخبار که: عثمان مردی بود سخت زیبا روی نیکو قدّ خوش سخن شرمگن حلیتی و هیئتی نیکو داشت و کس بجمال وی نبود در ان عصر وزن نخواسته بود و رسول خدا صلوات اللَّه و سلامه علیه دختری داشت نام وی رقیه، و عثمان میخواست که او را بزنی کند امّا پیش از وی عتبة بن ابی لهب او را بخواست و بوی دادند، عثمان اندوهگن شد، برخاست و در خانه مادر شد و خاله وی آنجا بود و خاله وی کاهنه بود، گفت: ای عثمان خبر داری که یتیم بو طالب چه میگوید؟ دینی نو آورده و کاری نو بر ساخته همی گوید که من رسول خدا ام بنماز همی فرماید و روزه و زکاة و دیگر خیرات و پیوستن با خویشان و قرابات. عثمان گفت: ای خاله مرا ازین سخن هیچ خبر نیست، اما در دلم این سخن جای گرفت و اثری تمام کرد، عثمان گفت: و مرا با ابو بکر دوستی بود بغایت، برخاستم و نزدیک وی شدم و این سخن باو گفتم که چنین حدیثی شنیدم و در دل من اثر کرد، ابو بکر بدانست که از عالم غیب دری در دل وی گشادند و حلقه دل وی بجنبانیدند واو را بر سر راه آوردند در نصیحت بیفزود گفت: ای عثمان تو مردی عاقل و هوشیاری و زیرک، نمیدانی که پرستش جماد نه کار زیرکان است و نه مقتضی عقل؟ اگر تو رسول را بینی کار بر تو روشن شود و چنان دانم که این بند گشاده گردد، عثمان برخاست و رفت تا بحضرت آن مهتر عالم و سیّد ولد آدم صلوات اللَّه و سلامه علیه، گفتا: چون چشم من بر وی افتاد مهر و محبت وی همه دلم بگرفت، گویی شمعی در سینه من بیفروختند و از کمینگاه غیب کمندی بینداختند، رسول خدا علیه الصّلاة و السّلام آثار آن در چهره من بدید، گفت: ای عثمان من فرستاده اللّه‌ام، وحی گزار و پیغام رسان او بتو و بهمه جهانیان، بگو: لا اله الّا اللَّه محمّد رسول اللَّه، عثمان کلمه شهادت بگفت و رسول بایمان وی شاد گشت، آن گه بس روزگاری بر نیامد که رقیه را از عتبه باز ستد و به عثمان داد و از نیکویی که هر دو بودند، مردمان گفتند: جمع الشمس و القمر ماه و آفتاب بهم رسیدند

روی عن عائشة قالت: کان رسول اللَّه (ص) مضطجعا فی بیته کاشفا عن فخذیه او ساقیه فاستأذن ابو بکر فاذن له و هو علی تلک الحال یتحدث ثم استأذن عمر و اذن له و هو کذلک یتحدث ثم استأذن عثمان فجلس رسول اللَّه (ص) و سوّی ثیابه فلمّا خرج قالت عائشة: دخل ابو بکر فلم تهتشّ له و لم تباله ثمّ دخل عمر فلم تهتشّ له و لم تباله ثمّ دخل عثمان فجلست و سوّیت ثیابک؟

فقال: الا استحیی من رجل تستحیی منه الملائکة و قال: «لکلّ نبیّ رفیق و رفیقی فی الجنّة عثمان».

و عن انس قال: لمّا امر رسول اللَّه (ص) ببیعة الرّضوان کان عثمان رسول اللَّه (ص) الی مکة فبایع النّاس فقال رسول اللَّه (ص): «انّ عثمان فی حاجة اللَّه و حاجة رسوله» فضرب باحدی یدیه علی الأخری فکانت یدا رسول اللَّه (ص) لعثمان خیرا من ایدیهم لانفسهم.

قوله: أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ لدینه «وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ» ای اولوا العلم باللّه.

«أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ» تکرار الف الاستفهام فی هذه الآیة من الطف الخطاب و اشدّ الوعید. «حقّ علیه» ای وجب علیه عدلا فی علم اللَّه و من حکمه انه فی النّار، أ فأنت یا محمد تنقذه من النّار. و قوله: کَلِمَةُ الْعَذابِ قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ و قیل: «هؤلاء فی النّار و لا ابالی». قال ابن عباس: یرید أبا لهب و ولده. در صفت دوزخیان گفته‌اند که اگر یکی ازیشان بروز روشن سر از زمین بردارد، همه جهان تاریک شود از سیاهی و تاریکی ایشان، بچشم ازرق باشند لقوله: وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً بروی سیاه باشند لقوله: وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ، بر گردنها شان غلّ باشد لقوله: إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ بر دستهاشان زنجیر بود لقوله: وَ السَّلاسِلُ، بر پاهایشان بند بود لقوله: إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا، جامه‌شان قطران بود لقوله: سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ، خوردشان حمیم و زقوم بود، وا ویلشان از گرسنگی بود، جایهایشان تنگ بود، دیوشان قرین بود، گریه بسیار کنند و فریادشان نرسند، زینهار خواهند و زینهارشان ندهند چون نومید شوند گویند: «سَواءٌ عَلَیْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِیصٍ».

قوله: «لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ» ای لهم فی الجنّة منازل رفیعة من فوقها منازل ارفع منها و احسن، «تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» ای من تحت اشجارها انهار الماء و اللّبن و الخمر و العسل. «وَعْدَ اللَّهِ» نصب علی المصدر، ای وعدهم اللَّه تلک الغرف و المنازل وعدا لا یخلفه.

عن ابی سعید الخدری عن النبیّ (ص) قال: «ان اهل الجنّة یتراءون اهل الغرف من فوقهم کما تتراءون الکوکب الدّرّی فی الافق من الشرق او الغرب لتفاضل ما بینهم»، قالوا: تلک منازل الانبیاء لا یبلغها غیرهم؟ قال: «بلی و الّذی نفسی بیده رجال آمنوا باللّه و صدّقوا المرسلین».

«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً» یرید المطر و کلّ ماء فی الارض فاصله من السماء ینزله اللَّه من السّماء الی الغیم ثمّ ینزله من الغیم الی الارض ثمّ یجری من العیون، «فسلکه» ای ادخله، «ینابیع» جمع ینبوع و هو الماء الّذی یخرج من الارض، و «ینابیع» نصب علی الحال. و قیل: الینبوع موضع الّذی یخرج منه الماء کالعیون و الآبار فیکون نصبا علی الظرف، ای فی ینابیع فیکون «فی الارض» صفة لینابیع، «ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ» ای اصنافه کالبرّ و الشّعیر و سائر الحبوب. و قیل: «الوانه» من الصفرة و الحمرة و الخضرة و غیرها، «ثُمَّ یَهِیجُ» ای یتمّ جفافه، تقول: هاج الرّطب اذا ذوی، «فتراه» بعد خضرته «مصفرّا» لیبسه، «إِنَّ فِی ذلِکَ» ای فیما ذکرته لکم «لذکری» ای عظة و تفکّرا، «لِأُولِی الْأَلْبابِ» یتفکّرون فیذکرون ان هذا یدلّ.

علی توحید اللَّه.