قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ کفار قریش هر چند که شرک آوردند حوالت آفریدن و روزی دادن با هیچ کس نکردند جز اللَّه قال اللَّه تعالی: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ. ای محمد ایشان را بگوی: روزی گمار بندگان و روزی رسان از آسمان بباران و از زمین به نبات کیست؟ ناچار که گویند اللَّه؟ امّا تو بگوی که اللَّه که از تو دوستر دارم که شنوم. اکنون ایشان را گوی: چون میدانید که او را در خلق و در رزق شریک نیست، بدانید که در استحقاق عبادت و تعظیم او را هم شریک نیست.

وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی‌ هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ این سخن چنانست که دو کس در خصومت باشند یکی محقّ و یکی مبطل، محقّ گوید: احدنا کاذب از ما یکی دروغ زن است ناچار، و مقصود وی ازین سخن تکذیب مبطل باشد و تصدیق خویش، همانست که رسول اللَّه (ص) گفت متلاعنین که: اللَّه یعلم انّ احد کما کاذب فهل منکما تائب؟

معنی آیت آنست که از ما دو گروه یکی راست راهست و یکی گمراه، و شک نیست که پیغامبر و پس روان او بر راست راهی‌اند و مخالف وی در گمراهی و قیل: هذا علی جهة الاستهزاء بهم و هو غیر شاک فی دینه و هداه کقول ابی الاسود:

و روا باشد که او بمعنی و او نهند یعنی: انّا و ایّاکم لعلی هدی و فی ضلال مبین ای انّا لعلی هدی و انّکم فی ضلال مبین.

قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ هذا جواب نسبتهم رسول اللَّه و المسلمین الی الکذب و الفریة و قطیعة الرحم. و قیل: هو منسوخ بآیة السیف.

قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنا رَبُّنا یعنی یوم القیامة کقوله: وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً. و فی الخبر: یحشر الناس یوم القیامة حفاة عراة غرلا، قالت عائشة: یا رسول اللَّه النساء و الرّجال ینظر بعضهم الی بعض، فقال: یا عائشة الامر اشدّ من ان ینظر بعضهم الی بعض.

و روی انّ رجلا قال: یا نبی اللَّه یحشر الکافر علی وجهه یوم القیامة؟ قال: أ لیس الذی امشاه علی الرجلین فی الدنیا قادر علی ان یمشیه علی وجهه یوم القیامة؟!

ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا ای یقضی و یحکم بیننا، وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ الفتّاح عند العرب هو القاضی و منه قوله: رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ فَافْتَحْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَتْحاً، و قال اهل المعانی: الفتّاح الذی بعنایته ینفتح کلّ منغلق و بهدایته ینکشف کل مشکل فتارة یفتح الممالک لأنبیائه و یخرجها من ایدی اعدائه و بقول: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً، و تارة یرفع الحجاب عن قلوب اولیائه و یفتح لهم الأبواب الی ملکوت سمائه و جمال کبریائه و یقول: ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَها. و قیل: الفتّاح الذی بیده مفاتیح الغیب و بیده مفاتیح الرزق کقوله تعالی: وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ.

قُلْ أَرُونِیَ الَّذِینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ یعنی الملائکة، و قیل: یعنی الاصنام. معنی آنست که ای محمد این انباز گیران را گوی که بتان را بانبازی در ما بسته‌اند بمن نمائید که این بتان هیچیز آفریدند در زمین یا در آسمان، همانست که جای دیگر فرمود: ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ؟ آن گه گفت: کَلَّا نیست انبازی و دعوی که میکنند باطل است و دروغ، بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ المنتقم ممّن کفر به و خالفه الْحَکِیمُ فی تدبیره لخلقه فانّی یکون له شریک فی ملکه؟

وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً هی الجامعة للشی‌ء المانعة عن التفرّق له و منه الکفاف من العیش و قولک: کف یدک، ای اجمعها الیک، و المعنی: و ما ارسلناک الا عامة للنّاس کلّهم العرب و العجم و الاحمر و الاسود و الجنّ و الانس و تقدیره: و ما ارسلناک الّا للنّاس کافّة،کقول النبی (ص): ختم بی النبیون و ارسلت الی الناس کافة عن ابن عباس عن النبی (ص) قال: «اعطیت خمسا و لا اقول فخرا: بعثت الی الاحمر و الاسود و جعلت لی الارض طهورا و مسجدا و احلّ لی المغنم و لم یحلّ لاحد کان قبلی و نصرت بالرّعب فهو یسیر من امامی مسیرة شهر و اعطیت الشّفاعة فادّخرتها لامّتی یوم القیامة و هی ان شاء اللَّه نائلة من لا یشرک باللّه شیئا».

و قیل: معناه کافّا للنّاس تکفّهم عمّا علیه من الکفر و تدعوهم الی الاسلام و الهاء فیه للمبالغة، بَشِیراً بالجنّة لمن آمن، «و نذیرا من النار لمن کفر، وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی اهل مکة لا یَعْلَمُونَ لا یصدّقون.

وَ یَقُولُونَ مَتی‌ هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ هذا حکایة عن منکری البعث و معنی الْوَعْدُ القیامة، قُلْ لَکُمْ مِیعادُ یَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لا تَسْتَقْدِمُونَ الوعد و المیعاد و الموعدة واحد.

قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی کفّار مکة: لَنْ نُؤْمِنَ بِهذَا الْقُرْآنِ وَ لا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ‌ من الکتب ثمّ اخبر عن حالهم فی مآلهم فقال تعالی: وَ لَوْ تَری‌ یا محمد إِذِ الظَّالِمُونَ ای الکافرون مَوْقُوفُونَ محبوسون عِنْدَ رَبِّهِمْ جواب «لو» محذوف، التأویل.

لَوْ تَری‌ لتری امرا فظیعا هائلا، «یرجع بعضهم الی بعض القول» ای یجیب بعضهم بعضا و یردّ بعضهم بعضا یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا ای قهروا و هم السفلة، لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا یعنی تعظّموا عن الایمان و هم القادة: لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ بمحمد و القرآن.

قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناکُمْ عَنِ الْهُدی‌ ای عن الایمان، بَعْدَ إِذْ جاءَکُمْ محمد بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمِینَ مشرکین قبل مجی‌ء محمد.

وَ قالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ معناه: بل مکرکم باللیل و النهار اذ تأمروننا ان نکفر باللّه و نجعل له اندادا « مفسران گفتند: معنی آیت آنست که سفله و پس روان گفتند: مهتران خویش را و سروران کفر را که: ساز بد شما بود و کوشش کژ شما که ما را بکفر و شرک میفرمودید. قومی گفتند که: این سخنی است که ایشان بر عادت دنیا گویند چنانک مردم از روزگار بد شکایت کند و ذمّ دهر گوید و برین قول معنی آنست که: بد سازی جهان بود با ما و بدنهادی شبانروز ما را و در شواذّ خوانده‌اند: بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ من الکرور بلکه روزگار میگذشت و شبانروز می‌پیوست بر فرمودن شما ما را که تا باللّه کافر شویم و او را همتایان گوئیم.

الندّ و النّدید المثل. وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ الاسرار من الاضداد یکون بمعنی الاخفاء و یکون بمعنی الاظهار، یعنی: و اظهروا الندامة لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ کافران آن روز که عذاب بینند هم تابع و هم متبوع هم سفله و هم قاده پشیمانی نمایند چه آشکارا و چه نهان بآنچه کردند و گفتند، لکن سود ندارد پشیمانی آن روز، این هم چنان است که بگناه خویش معترف آیند کقوله: فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ لکن اعتراف آن روز سود ندارد و ایشان را جواب دهند که: فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ، وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِی أَعْناقِ الَّذِینَ کَفَرُوا جایی دیگر گفت: إِنَّا جَعَلْنا فِی أَعْناقِهِمْ أَغْلالًا ای جعلنا فی ایدیهم اغلالا الی اعناقهم لان لا یکون فی العنق دون الید، هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا ما کانُوا یَعْمَلُونَ؟

وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ القریة المصر تقری اهلها و تجمعهم إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها رؤساؤها و اغنیاؤها، التّرف الثراء و النعمة و فلان لا یزال فی ترفه من العیش ای فی رغد و ثروة. و قیل: المترف الموسع علیه عیشه القلیل فیه همّه و هو فی ذلک بطر، إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ جاهدون.

وَ قالُوا لرسلهم: نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً منکم و لو لم یکن راضیا بما نحن علیه من الدّبن و العمل لم یخوّلنا الاموال و الاولاد کافران پنداشتند و بباطل گمان بردند که مال و نعمت فراوان که ایشان را دادند و فرزندان بسیار دلیل رضای خداست و نشان پسند وی، می‌گفتند اگر از ما خشنود نبودی و دین و عمل ما نپسندیدی ما را در دنیا مال و فرزند ندادی و آن گه قیاس کردند که فردای ما در عقبی همچون امروز بود نه ما را عذاب کنند نه نعمت از ما باز گیرند وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ فی الآخرة بذنبنا، همانست که جای دیگر فرمود: وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی‌ رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً «وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی‌ رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی‌».

ربّ العالمین بجواب ایشان فرمود: قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ و لیس یدلّ ذلک علی العواقب و المنقلب ای محمد بگوی خداوند من در دنیا روزی میگستراند فراخ برو که خواهد و باندازه می‌بخشد او را که خواهد و این دلیل نیست که فردا همچنین خواهد بود، دنیا خواسته‌ایست که از دوست و دشمن دریغ نیست برخورداریی اندک است آشنا و بیگانه از ان میخورد، مصطفی (ص) فرمود: «الدنیا عرض حاضر یأکل منها البرّ و الفاجر و الآخرة وعد صادق یحکم فیها ملک قاهر».

و قال (ص): «لو کانت الدنیا تعدل عند اللَّه جناح بعوضة ما سقی کافرا منها شربة».

آن گه گفت هم بجواب ایشان: وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی‌ جایی دیگر فرمود یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ روز قیامت نه مال بکار آید نه فرزند نه خویش و نه پیوند، إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً. تاویله: الا ایمان من آمن و عمل من عمل صالحا»، هذا کقوله: وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ یعنی: و لکنّ البرّ برّ من آمن باللّه و کقوله: أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ ای کفعل من آمن باللّه میگوید: نه مال شما را بما نزدیک کند و نه فرزند مگر کسی که ایمان آرد و کار نیک کند تا ایمان او و کردار نیک وی او را بما نزدیک کند، «فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ» من الثواب بالواحد عشرة، قرأ یعقوب جزاء منصوبا منوّنا الضعف رفع مجازه فاولئک لهم الضعف جزاء علی التقدیم و التأخیر، وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ ای فی الدرجات آمِنُونَ من الموت. قرأ حمزة: «فی الغرفة» علی الوحدة.

«وَ الَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیاتِنا» ای یعملون فی ابطال حجّتنا و کتابنا، مُعاجِزِینَ معاونین معاندین یحسبون انّهم یفوتوننا بانفسهم و یعجزوننا، أُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ.

قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ یبسطه علی من یشاء و هو مکر منه و یقدره علی من یشاء و هو نظر منه. و فی الخبر یقول اللَّه عزّ و جلّ: ا یفرح عبدی اذا بسطت له رزقی و صببت علیه الدنیا صبّا او ما یعلم عبدی انّ ذلک منّی قطع و بعد أ یحزن عبدی اذا منعت عنه الدنیا و رزقته قوت الوقت او ما یعلم عبدی انّ ذلک منّی قرب و وصل و ذلک من غیرتی علی عبدی».

«وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ» قال سعید: ما کان فی غیر اسراف و لا تقتیر فهو یخلفه. و قال الکلبی: ما تصدّقتم من صدقة و انفقتم فی الخیر و البرّ من نفقة فهو یخلفه امّا ان یعجّله فی الدّنیا و امّا ان یؤخّر له فی الآخرة.

قال رسول اللَّه (ص): «انّ اللَّه عزّ و جلّ قال لی انفق علیک».

و عن انس عن النبی (ص) قال: «ینادی مناد کلّ لیلة: لدوا للموت و ینادی آخر: ابنوا للحزاب، و ینادی مناد: اللّهم هب للمنفق خلفا و ینادی مناد: اللّهم هب للممسک تلفا و ینادی مناد: لیت الناس لم یخلقوا و ینادی مناد: لیتهم اذ خلقوا فکّروا فیما له خلقوا».

و قال عمر لصهیب: انّک رجل لا تمسک شیئا، قال انّی سمعت اللَّه عزّ و جلّ یقول: وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ. و عن جابر قال قال رسول اللَّه (ص): «کلّ معروف صدقة و کلّ ما انفق الرّجل علی نفسه و اهله کتب له صدقة و ما وقی الرّجل به عرضه فهو صدقة و ما انفق المؤمن من نفقة فعلی اللَّه خلفها ضامنا الّا ما کان من نفقة فی بنیان او معصیة»

، قال بعض رواة هذا الحدیث: ما وقی به عرضه یعنی: ما اعطی الشاعر و ذا اللسان المتّقی. قال مجاهد اذا کان فی ید احدکم شی‌ء فلیقتصد و لا تحملنّه هذه الایة علی ترک الاقتصاد فی النّفقة فانّ الرّزق مقسوم فلعلّ رزقه قلیل و هو ینفق نفقة الموسّع علیه، و معنی الایة: ما کان من خلف فهو منه و دلیل هذا التّأویل‌

قول النبی (ص): «ایّاکم و السرف فی المال و النفقة و علیکم بالاقتصاد فما افتقر قوم قطّ اقتصدوا».

و قال (ص): «ما عال من اقتصد و قال من فقه المرء رفقه فی معیشته»، وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ انّما جاز الجمع لانه یقال رزق السلطان الجند و فلان یرزق عیاله کأنّه قال و هو خیر المعطین.

و یوم نحشرهم جمیعا قرأ حفص: یَحْشُرُهُمْ بالیاء ثمّ یقول بالیاء کذلک یعنی یحشرهم اللَّه جمیعا و هؤلاء المحشورون هم قبائل من العرب کانوا یعبدون الملائکة و هم یزعمون انهم بنات اللَّه لذلک سترهم و هو قوله عزّ و جلّ: وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً ثمّ یقول اللَّه للملائکة: أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ فی الدّنیا، هذا استفهام تقریر کقوله عزّ و جلّ لعیسی: أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ فتتبّرء منهم الملائکة و یقولون: سُبْحانَکَ تنزیها لک أَنْتَ وَلِیُّنا ربنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ ای یطیعون ابلیس و ذرّیته و اعوانه فی معصیتک أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ مصدّقون.

فَالْیَوْمَ لا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَفْعاً ای شفاعة وَ لا ضَرًّا ای عذابا، وَ نَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا اشرکوا: ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِی کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ فی الدّنیا فقد وردتموها.

وَ إِذا تُتْلی‌ عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ بالامر و النّهی قالُوا ما هذا إِلَّا رَجُلٌ یعنون محمدا (ص) یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّکُمْ ای یصرفکم، عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُکُمْ من الآلهة، وَ قالُوا ما هذا الّذی یقول إِلَّا إِفْکٌ مُفْتَریً ای کذّب مختلق یعنون القرآن وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی کفار مکة لِلْحَقِّ ای للقرآن لَمَّا جاءَهُمْ ای حین جاءهم محمد: إِنْ هذا ای ما هذا سِحْرٌ مُبِینٌ.

وَ ما آتَیْناهُمْ مِنْ کُتُبٍ یعنی به العرب کلّها یَدْرُسُونَها ای یقرءونها فیما یقولون وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ یا محمد مِنْ نَذِیرٍ رسول مخوّف.

وَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ای من قبل قریش کذبت الامم رسلنا و تنزیلنا وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَیْناهُمْ ای ما بلغت قریش عشر ما بلغت الامم الخالیة من القوّة و النّعمة و طول العمر و کثرة الاموال و الاولاد فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ ای کیف کان انکاری و تغییری علیهم بالعذاب فحذر کفّار هذه الامّة عذاب الامم الماضیة.