قوله تعالی : أَ وَ لَمْ یَرَوْا حمزه و کسایی ا و لم تروا بتاء مخاطبه خوانند و معنی آنست که: قل یا أیّها الکفار او لم تروا کیف یبدی اللَّه الخلق. یبدأ بفتح یا خوانده‌اند، و هما لغتان: یقال بدأ اللَّه الخلق و ابداه.

این آیت را دو تأویل گفته‌اند یکی آنست که نمی‌بینند این کافران که بعث را منکراند که اللَّه تعالی چون کارها در میگیرد و می‌آفریند و آن گه همان باز می آرد، چون تابستان و زمستان و شب و روز فکما انّ اعادة فصول السنّة سایغ فی قدرته غیر مستنکر، فکذلک بعث الخلق معنی دیگر ا و لم یروا کیف خلقهم، ابتداء نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم یعیده فی الآخرة عند البعث. از نخست خلق نبود، بیافرید و از نیست پدید آورد، آن گه بروز رستاخیز باز ایشان را از خاک بیرون آرد. آن خداوند که در اول خلق نبود و بیافرید و بر وی متعذّر نبود قادر است که روز رستاخیز باز آفریند، و بر وی متعذّر نباشد إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ ای انّ ذلک الاعادة علی اللَّه سهل هیّن لا نصب فیه.

قُلْ یا محمد سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ علی کثرتهم و اختلاف احوالهم لتعرفوا عجائب فطرة اللَّه بالمشاهدة و لقاء من هو اعلم منکم امرهم بالسّیر فی الارض لیلقوا من هو اعلم منهم و احد نظرا فیخبرهم بالدقائق من العجائب، و قیل امرهم بالسیر فی الارض لینظروا الی آثار من کان قبلهم و الی ما صار امرهم من الفناء فیعتبروا و یعلموا انّ اللَّه خلق الاشیاء کما خلقهم و هو یمیتهم کما اماتهم ثم ینشئهم جمیعا فی الآخرة، فذلک قوله: ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ، قرأ ابن کثیر و ابو عمرو النّشاة بفتح الشین ممدودة حیث وقعت و قرأ الآخرون بسکون الشین مقصورة، نظیره الرّأفة و الرّآفة، إِنَّ اللَّهَ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ من الإبداء و الاعادة و النشأة قَدِیرٌ.

یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ فیه تقدیم و تأخیر: یعنی الیه تقلبون فیعذب من یشاء و یرحم من یشاء، علق العذاب بالمشیّة دون الخطیئة لیعلم انه یعذب بحق ملکه و الخطیئة علامة لا لاجلها یعذب و لاهی علّته. عذاب در مشیّت بست نه در خطیئة تا معلوم شود که او جلّ جلاله عذاب که میکند بحق ملک میکند و خطیئة علامت آنست نه علّت آن.

وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ قال، الفرّاء معناه و لا من فی السماء بمعجز. هذا کقول حسّان بن ثابت:

یعنی و من یمدحه و ینصره فاضمر من. و الی هذا التأویل ذهب عبد الرحمن بن زید، قال: معناه لا یعجزه اهل الارض فی الارض و لا اهل السماء فی السماء ان عصوه. و قیل معناه لا تعجزوننا بان تهربوا الی الارض ام الی السماء، وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ الولیّ الذی یدفع المکروه عن الانسان، و النّصیر الذی یأمر بدفعه عنه. یقول: وَ ما لَکُمْ ایها الناس مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ یلی امرکم وَ لا نَصِیرٍ ینصرکم، ای ینصرکم من اللَّه ان اراد بکم سوءا.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ لِقائِهِ الآیة، کلمات من کتاب اللَّه، و الجمع آیات و الادلّة علی اللَّه من خلقه آیات و اذا لم تضف الی الکتاب تناولت الادلّة دون آیات القرآن، و الکفر بآیات اللَّه الّا یستدل بها علیه و تنسب الی غیر اللَّه و یجحد موضع النعمة فیها، و الکفر بلقاء اللَّه جحود الورود علیه، و قیام الساعة و انکار الحساب و الجنّة و النار. أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی یوم القیامة و ذکر بلفظ الماضی لانّ اکثر الفاظ القیامة جاءت بلفظ الماضی لانّه بمنزلة ما وقع اذ لا شکّ فی وقوعه. هذه الآیات من قوله وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ الی قوله فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ معترضة فیما بین القصّة تذکیرا و تحذیرا لاهل مکة ان یحل بهم ما حل بمن قبلهم.

ثم عاد الی قصة ابرهیم (ع) فقال فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ یعنی فما اجابوا عن قوله: اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ الّا ان قال بعضهم لبعض‌ اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ ففعلوا، فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ و لم یسلّطها علیه بل جعلها بردا و سلاما. قال کعب ما احرقت منه الّا وثاقة، إِنَّ فِی ذلِکَ ای فیما فعلوا به و فعلنا لَآیاتٍ علامات لهم علی انّ العاقبة للمؤمنین.

وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا یعنی انکم تعبدون هذه الاوثان لا لحجة قامت بذلک، بل لتتوادّوا بها و تتحابّوا علی عبادتها و تتواصلوا کما یتحاب المؤمنون علی عبادة اللَّه. ابراهیم قوم خود را گفت که بت پرستان بودند شما این بتان را که می‌پرستید نه از آن می‌پرستید که شما را حجّتی است و بیّنتی بر پرستش آن لکن میخواهید تا شما را در عبادت آن بتان اجتماعی باشد و دوستی با یکدیگر، تا یکدیگر را اتّباع میکنید و بر ان اتباع دوست یکدیگر میشوید هم چنان که مؤمنان در عبادت اللَّه با یکدیگر مهر دارند و دوستی آن گه گفت: فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً این مهر و این دوستی شما در دنیا است و روز قیامت منقطع گردد و از آن دوستی هیچ نفع بشما باز نیاید بلکه با عداوت گردد، و نه چون دوستی مومنان بود که در قیامت بماند و نفع آن پدید آید. همانست که جای دیگر گفت: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ... مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ درین حروف سه قراءت است ابن کثیر و کسایی و یعقوب مودّة برفع خوانند بی‌تنوین. بَیْنِکُمْ حفص بر معنی اضافت، یعنی هی مودّة بینکم کقوله: لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ ای هذا بلاغ. حمزه و حفص مَوَدَّةَ بنصب خوانند بی‌تنوین بَیْنِکُمْ بر اضافت، یعنی اتخذتم مودّة بینکم. باقی مَوَدَّةَ منصوب خوانند بتنوین بَیْنِکُمْ منصوب علی الظرف.

ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً تتبرّأ الاوثان من عابدیها و یشتم عابدوا الاوثان الاوثان لکونها سببا لهم الی العذاب و قیل تتبرّأ القادة من الاتباع و یلعن الاتباع القادة، وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ ای مصیرکم جمیعا الی النار، و لا یجد احد منکم ناصرا ینصره و لا مانعا یمنعه من عذاب اللَّه.

فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ آمن له و آمن به فی المعنی متقارب. ابراهیم (ع) بعد از آن که نجات یافت از آتش نمرود، لوط بوی ایمان آورد، از جمله قوم وی. و لوط گفت: إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی‌ رَبِّی ای مهاجر من خلفی من قومی مقربا الی ربّی. و بیشتر مفسران بر آنند که: إِنِّی مُهاجِرٌ سخن ابراهیم است، هجرت کرد ابراهیم و با وی لوط بود و ساره زن وی. گفته‌اند لوط ابن عم وی بود، و قیل هو ابن اخیه و ساره دختر عم وی بود، و قیل هی ابنة ملک حرّان. هاجر ابراهیم من کوثی سواد الکوفة الی الشام. و قیل هاجر من حرّان الی فلسطین. قال مقاتل هاجر ابرهیم و هو ابن خمس و سبعین سنة، و هو اول من هاجر فی اللَّه، إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ لا یغلب من هاجر الیه، الْحَکِیمُ فیما امر به من الهجرة.

وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ ولدا، وَ یَعْقُوبَ ولد ولد و لم یذکر اسماعیل هاهنا لشهرته و عظم شأنه، وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ ای فی ذریة ابرهیم فانّه شجرة الانبیاء.

و قیل ان اللَّه لم یبعث نبیّا بعد ابرهیم الّا من نسله، وَ الْکِتابَ لم یرد بالکتاب کتابا واحدا انما هو للجنس لانه مصدر و المراد به التوریة و الانجیل و الزبور و الفرقان وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا یعنی الثناء الحسن و لسان الصدق و التّولی من اهل الملک علی اختلافهم. و قیل الولد الصالح، و قیل بقا ضیافته عند قبره و لیس ذلک لغیره من الانبیاء، و قیل هو انّه اری مکانه فی الجنّة، وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ ای فی زمرة الصالحین، مثل آدم و نوح قاله ابن عباس.

وَ لُوطاً منصوب بالارسال، ای و ارسلنا لوطا. و قیل و اذکر لوطا، إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و ابو بکر ائنکم بالاستفهام، و قرأ الباقون بلا استفهام و اتفقوا علی استفهام الثانیة لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ و هی اتیان الرجال، ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ.

أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ یعنی تقطعون سبیل النسل بایثار الرجال علی النساء و قیل تقطعون السّبیل بالقتل و اخذ الاموال. و قیل تقطعون.

السّبیل باللواط بالغرباء حتی انقطع الناس عن طریقهم وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ النّادی مجمع القوم للسمر و الانس، و جمعه اندیة و النّدی ایضا و جمعه ندی و ندیّ.

امّ هانی بنت ابی طالب گفت از رسول خدا پرسیدم که این منکر چه بود که اللَّه تعالی میگوید وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ گفت افسوس میکردند بر مردمان و بسر انگشت سبّابه و ناخن انگشت ستبر سنگ بمردم می‌انداختند. و فی الحدیث عن النبی (ص) قال ایّاکم و الخذف فانّه لا یبلی عدوّا و لا یقتل صیدا و لکن یفقأ العین و یکسر السن.

و قیل کانوا یتضارطون فی مجالسهم، در انجمن مردم باد رها میکردند. عبد اللَّه سلام گفت: کان یبزق بعضهم بعضا خیو بر یکدیگر میانداختند و قیل کانوا یجامعون فی المحافل فعل الحمیر. و عن مکحول قال: من اخلاق قوم لوط لعب الحمام و الصفیر و الجلاهق و الخذف و مضغ العلک و تطریف الاصابع بالحناء.

... فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ انّ العذاب نازل بنا.

فعند ذلک قالَ لوط رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ بتحقیق قولی فی العذاب.

وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری‌ ای جاءوه ببشارة اسحاق و من وراء اسحاق، یعقوب. گفته‌اند معنی این آیت آنست که ربّ العالمین دعاء لوط اجابت کرد که گفته بود: رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ و فریشتگان فرستاد تا قوم او را عذاب کنند، و ایشان را فرمود که نخست بابراهیم برگذرید و او را بشارت دهید که اللَّه تعالی دعاء لوط اجابت کرد و ما را فرستاد تا عذاب فرو گشائیم بر ایشان و لوط را و هر که بوی ایمان آورد برهانیم. اینست که رب العالمین گفت: إِنَّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَها کانُوا ظالِمِینَ مصرّین علی کفرهم.

ابراهیم گفت إِنَّ فِیها لُوطاً از آن که در کار لوط اندوهگین بود با ایشان جدال در گرفت، گفت: أ رأیتم ان کان فیها عشرة ابیات من المسلمین تهلکونهم، فقالت الملائکة: لیس فیها غیر بیت من المسلمین، فذلک قوله: نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها ای نحن نعلم من فیها من المؤمنین و الکافرین. قال عبد الرحمن بن سمرة: انّ قوم لوط کانوا اربع مائة الف لَنُنَجِّیَنَّهُ، قرأ حمزة و الکسائی و یعقوب لننجّینّه بالتخفیف و قرأ الباقون بالتّشدید وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ ای الباقین فی العذاب.

وَ لَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا من الملائکة لُوطاً و حسب انهم من الانس سِی‌ءَ بِهِمْ ای بالقوم وَ ضاقَ بِهِمْ ای بالملائکة. یقال سی‌ء فلان بکذا اذا رأی برؤیته ما یسوءه و یقال ضقت بهذا الامر ذَرْعاً و عجز عنه ذرعی و ذراعی اذا اشتد علیک و عجزت عنه.

و قیل سِی‌ءَ بِهِمْ ای ساءه مجی‌ء الرسل لمّا طلبوا منه الضّیافة لما یعلم من خبث قومه، و ذلک انّه لم یعرف الملائکة انّما رأی شبّانا، مردا حسانا بثیاب حسان و ریح طیّبة وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً ای ضاق علیه الامر بسببهم وَ قالُوا ای قالت الرّسل للوط لا تَخَفْ علینا من قومک وَ لا تَحْزَنْ بسببنا إِنَّا مُنَجُّوکَ وَ أَهْلَکَ إِلَّا امْرَأَتَکَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی و ابو بکر و یعقوب منجوک بالتخفیف و قرأ الآخرون بالتشدید.

إِنَّا مُنْزِلُونَ قرأ ابن عامر بالتشدید و الآخرون بالتخفیف عَلی‌ أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ یعنی سدوم و کانت مشتملة علی سبع مائة الف رجل رِجْزاً مِنَ السَّماءِ ای عذابا من السّماء بِما کانُوا یَفْسُقُونَ یعنی بسبب فسقهم و خروجهم عن طاعة اللَّه و رسوله. فانتسف جبرئیل المدینة و ما فیها باحد جناحیه فجعل عالیها سافلها و تبعت الحجارة من کان غائبا.

وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً، من هاهنا للتّبیین لا للتبعیض، فلیس یعنی انّه بقی بعضهم آیة، و انما المعنی ترکنا القریة بما فعلنا بها آیَةً وعظة لمن تفکّر و عقل. ثم اختلفوا فی الایة البیّنة المتروکة، فقال بعضهم ترک اللَّه بعض الاحجار الّتی امطرت علیهم علی کل حجر اسم من اهلک به. فمن ذهب الی الشام و اتی علی قریة لوط رأی من تلک الحجارة. و قیل انّها بقیة الانهار الّتی کانت بارضهم و صار ماؤها اسود منتنا یتأذی الناس برائحته من مسافة بعیدة. و قیل ترک بعض دیارهم منکوسة عبرة و عظة للناس.

وَ إِلی‌ مَدْیَنَ ای و ارسلنا الی مدین أَخاهُمْ شُعَیْباً و کان مرسلا الی بنی مدین بن ابرهیم. قال قتادة ارسل شعیب الی امّتین: الی اهل مدین و الی اصحاب الایکة فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ ارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ، ای خافوا الیوم الآخر و احذروه. و قیل هو من الرّجاء ای اقرّوا به و صدّقوه و تیقنوه، لانّ الراجی للشی‌ء عالم به غیر منکر و لانّه لم یوجد الرّجاء فی کلامهم بمعنی الخوف الّا اذا قارنه الجحد وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ یعنی لا تسعوا فی الارض بالفساد.

فَکَذَّبُوهُ ای کذّبوا شعیبا فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ، ای الزلزلة الشدیدة حتی تهدّمت علیهم دورهم و ماتوا بذلک، فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ میّتین، بارکین علی رکبهم، مستقبلین بوجوههم الارض. و قیل الرّجفة زعزعة الارض تحت القدم و منه الارجاف و هو من الاخبار ما یضطرب النّاس لاجله من غیر تحقّق به.

وَ عاداً وَ ثَمُودَ ای و اهلکنا عادا و ثمود وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ یا اهل مکة مِنْ مَساکِنِهِمْ منازلهم بالحجر و الیمن، من هاهنا للتّبعیض و الضمیر راجع الی ثمود بها بقیّة دورهم و بساتینهم و نخیلهم، وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ من الکفر و المعاصی فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ الذی وجب علیهم سلوکه و هو الایمان باللّه و رسله وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ ذوی بصائر یمکنهم تمیز الحق من الباطل. و قیل وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ یعنی ثمود و استبصارهم حدقهم فی جوب الصخر بالوادی بیوتا، و قال فی موضع آخر: فارِهِینَ.

وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی‌ بِالْبَیِّناتِ ای بالواضحات من الآیات فَاسْتَکْبَرُوا فتکبّروا و تعظّموا علیها بترک الایمان و التصدیق وَ ما کانُوا سابِقِینَ فائتین. بل ادرکهم العذاب. یقال لمن فات طالبه سبق و اللَّه تعالی طالب کلّ مکلّف بجزاء عمله ان خیرا فخیرا و ان شرّا فشرّا.

فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً و هم قوم لوط. و الحاصب الحجر: ای ارسلنا علی قوم لوط حجارة من سجّیل منضود. و قیل الحاصب الرّیح العاصفة التی فیها الحصباء و هی حصی صغار سلّطها اللَّه علی عاد فاهلکهم وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ و هم ثمود صاح جبرئیل (ع) بهم صیحة فزهقت ارواحهم و کذلک قوم شعیب، وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ یعنی قارون و قومه، وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا یعنی فرعون و اصحابه و قوم نوح، وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ ای لیضع عقوبته فی غیر موضعها، وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ بالکفر و التکذیب.

مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا ای صفة الذین اتخذوا، و المثل و النظیر واحد، و المثل قول سائر و یشبّه فیه حال الثانی بالاول یقول تعالی. مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ یعنی الاصنام یرجون نصرها و نفعها عند حاجتهم الیها کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً لنفسها فیما یکنّها فلم یغن عنها بناؤها شیئا عند حاجتها الیه فکما انّ بیت العنکبوت لا یدفع عنها بردا و لا حرّا، کذلک هذه الاوثان لا تملک لعابدیها نفعا و لا ضرّا و لا خیرا و لا شرّا، وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ ای اضعف البیوت لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ ای لو کانوا یرجعون الی علم لعلموا انّ‌ وثنا من حجارة لا یغنی عنهم من اللَّه شیئا و لم یتّخذوا من دون اللَّه ولیّا. قال یزید بن میسرة العنکبوت شیطان مسخه اللَّه عزّ و جل و قال علی بن ابی طالب (ع) طهروا بیوتکم من نسج العنکبوت فان ترکه فی البیوت یورث الفقر.

إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ قرأ اهل البصرة و عاصم یَدْعُونَ بالیاء ای یعلم ما یدعوا هؤلاء الکفار الذین اهلکناهم من الامم من دونه من شی‌ء وثن أو صنم او ملک او جن، و قرأ الآخرون بالتّاء خطابا بالمشرکی قریش، ای یعلم ما تدعون انتم من دونه من شی‌ء، و المعنی انّ اللَّه یعلم ایها القوم حال ما تدعون من دونه من شی‌ء انه لا ینفعکم و لا ینصرکم ان اراد اللَّه بکم سوء. و فی هذا الکلام ضرب من الوعید کقول القائل لمن یتهدّده انی عالم بما تصنع و انه غیر خاف علی وَ هُوَ الْعَزِیزُ فی انتقامه من اعدائه الْحَکِیمُ فی تدبیر خلقه.

وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ المثل کلام یتضمن تشبیه الآخر بالاوّل، یرید امثال القرآن التی شبّه بها احوال کفار هذه الامّة باحوال کفار الامم المتقدمة نَضْرِبُها ای نبیّنها للناس یستبدلوا بها و لیتفکروا فی معانیها وَ ما یَعْقِلُها ای ما یعقل الامثال إِلَّا العلماء الذین یعقلون عن اللَّه.

عن جابر بن عبد اللَّه انّ النبی (ص) تلا هذه الآیة ثمّ قال: العالم من عقل عن اللَّه فعمل بطاعته و اجتنب سخطه.

خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ بقوله الحق، و قیل للحق الذی اراد اقامته فی خلقه. و قیل لم یخلقها باطلا لغیر شی‌ء بل لامر ما إِنَّ فِی ذلِکَ ای فی خلقها لَآیَةً لدلالة لِلْمُؤْمِنِینَ علی قدرته و توحیده و خصّ المؤمنین بالذکر لانتفاعهم بها.

اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ ای اقرأ القرآن و اتّبعه. و قیل اقرأ علی اهل مکة ما انزل اللَّه من القرآن و عظهم بما فیه من المواعظ و کلّفهم ما فیه من الفرائض وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ الفحشاء ما قبح من الاعمال ، و المنکر ما لا یعرف فی الشّرع قال ابن مسعود و ابن عباس: فی الصّلاة منتهر مزدجر عن معاصی اللَّه فمن لم تأمره صلوته بالمعروف و لم تنه عن المنکر لم یزدد بصلوته من اللَّه الّا بعدا. و قال الحسن و قتادة من لم تنهه صلوته عن الفحشاء و المنکر فصلاته و بال علیه. و عن انس قال: کان فتی من الانصار یصلی الصلوات الخمس مع رسول اللَّه (ص) ثم لا یدع شیئا من الفواحش الّا رکبه. فوصف لرسول اللَّه (ص) حاله فقال انّ صلاته تنهاه یوما فلم یلبث ان تاب و حسن حاله. و قال ابن عون معنی الآیة: ان الصلاة تنهی صاحبها عن الفحشاء و المنکر ما دام فیها.

و قیل اراد انّه یقرأ القرآن فی الصلاة فالقرآن ینهاه عن الفحشاء و المنکر. و فی الخبر فی بعض الروایات قیل یا رسول اللَّه انّ فلانا یصلّی بالنهار و یسرق باللیل. فقال انّ صلاته لتردعه.

و قال النبی (ص): لا صلاة لمن لم یطع الصلاة، و اطاعة الصلاة ان ینتهی عن الفحشاء و المنکر.

وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ له معنیان، احدهما، انّ ذکر اللَّه کبیر، کقوله عزّ و جلّ: وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ ای هو هیّن علیه: و نظائره فی القرآن کثیرة، و المعنی الثانی انّ ذکر اللَّه للعبد اکبر من ذکر العبد ایّاه. و یروی هذا الکلام عن رسول اللَّه (ص) قال: ذکر اللَّه ایاکم اکبر من ذکرکم ایاه.

قالت الحکماء لانّ ذکر اللَّه للعبد علی الاستغناء و ذکر العبد ایّاه علی حدّ الافتقار و لانّ ذکر العبد لجرّ منفعة او لدفع مضرّة، و ذکر اللَّه سبحانه ایّاه للفضل و الکرم.

و قیل لانّ ذکره لک بلا علّة و ذکرک مشوب بالعلل، و قیل لانّ ذکر العبد مخلوق و ذکره جلّ جلاله غیر مخلوق. و قال الحسن: معناه، و لذکر اللَّه نفسه اکبر من ذکر العبد له فیکون هذا تنبیها علی انّ ذکره بما اختاره لنفسه اولی. و قیل و لذکر اللَّه فی الصلاة اکبر من خارج الصلاة. و قیل و لذکر اللَّه اکبر من سایر ارکان الصلاة. و یحتمل ان تأویل ذکر اللَّه الصلاة کانّه قال: و الصلاة اکبر من سائر العبادات. و قال ابن عطاء وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ من ان تبقی معه المعصیة. و فی بعض الاخبار: الدنیا ملعونة ملعون ما فیها الّا ذکر اللَّه عزّ و جلّ او عالما او متعلّما.

قالت الحکماء: و انّما کان الذکر افضل الاشیاء لانّ ثواب الذّکر الذّکر. قال اللَّه تعالی: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ و یشهد لذلک‌ قول النبی (ص) یقول اللَّه عزّ و جل: انا عند ظن عبدی و انا معه حین یذکرنی، فان ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی، و ان ذکرنی فی ملأ ذکرته فی ملأ خیر منهم.

و قیل وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ ای ذکر اللَّه افضل الطاعات بدلیل ما روی ابو الدرداء، قال: قال رسول اللَّه (ص) الا انبئکم بخیر اعمالکم و ازکاها عند ملیککم و ارفعها فی درجاتکم و خیر من اعطاء الذهب و الورق و ان تلقوا عدوکم فتضربوا اعناقهم و یضربوا اعناقکم قالوا: ما ذاک یا رسول اللَّه؟ قال: ذکر اللَّه عز و جل‌ و عن ابی سعید الخدری عن رسول اللَّه (ص) انه سئل ای العباد افضل درجة عند اللَّه عز و جل یوم القیامة؟ فقال: الذاکرون اللَّه کثیرا. قالوا: یا رسول اللَّه و من الغازی فی سبیل اللَّه؟ فقال: لو ضرب بسیفه الکفار و المشرکین حتی یکسر او یختضب دما لکان الذاکرون اللَّه کثیرا افضل منه درجة و روی انّ اعرابیّا قال یا رسول اللَّه ایّ الاعمال افضل؟ قال: ان تفارق الدنیا و لسانک رطب من ذکر اللَّه.

و روی انّه قال (ص) سیروا سبق المفردون. قالوا و ما المفرّدون یا رسول اللَّه؟ قال: الذاکرون اللَّه کثیرا و الذاکرات‌ قوله: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ لا یخفی علیه شی‌ء.

وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ مفسّران درین آیت سه قول گفته‌اند: قتاده گفت این آیت منسوخ است و ناسخها قوله قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ الآیه، قول دوم قول ابن زید است گفت: آیت محکم است منسوخ نیست و مراد مؤمنان اهل کتاب‌اند: عبد اللَّه سلام و اصحاب وی. رب العالمین رسول را می‌فرماید که با ایشان بر وفق و لطف سخن گوی نه بجدال تا اسلام بدل ایشان شیرین شود و قرآن که نیکوترین سخنان است بر ایشان خوان آن گه کفار یهود که هم اهل کتاب‌اند مستثنی کرد، گفت: إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ بالاقامة علی الکفر فانهم یجادلون مگر ایشان که بر کفر بایستند و مسلمان نشوند که با ایشان بجدال و خصومت و خشونت سخن باید گفت چنان که رب العزه گفت: جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ و قال فی موضع آخر: وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً. قول سوم مجاهد گفت: آیت محکم است و مراد اهل ذمت‌اند، و المجادلة هی المجادلة بالسّیف بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ هی الوفاء بالذمّة. میگوید با اهل ذمت که جزیت پذیرفته‌اند محاربت مکنید و با ایشان بوفاء ذمت باز آئید. إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ مگر کسی که از جزیت دادن باز ایستد از ایشان. و قیل مجاز الآیة الا الذین ظلموکم لان جمیعهم ظالم بالکفر. قال بعضهم نزلت هذه الایة فی وفد نجران وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ یعنی اذا اخبرکم واحد منهم ممن قبل الجزیة بشی‌ء مما فی کتبهم فلا تجادلوهم علیه و لا تصدّقوهم و لا تکذبوهم وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ. وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.

قال رسول اللَّه (ص) ما حدّثکم اهل الکتاب عن شی‌ء فلا تصدّقوهم و لا تکذبوهم و قولوا آمنا بالذی انزل الینا و انزل الیکم‌ و قال (ص) لا تسألوا اهل الکتاب عن شی‌ء فانهم ان یهدوکم و قد ضلّوا. و قال عبد اللَّه بن عباس تسألون اهل الکتاب عن کتبهم و عندکم القرآن احدث الکتب عهدا بالرحمن محضا لم یشب.

و عن ابی هریرة قال: اهل الکتاب یقرءون التوریة بالعبرانیة و یفسرونها بالعربیّة لاهل الاسلام، فقال رسول اللَّه (ص): لا تصدّقوا اهل الکتاب و لا تکذبوهم وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.

وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا ای کما انزلنا الیهم الکتب انزلنا إِلَیْکَ الْکِتابَ یعنی القرآن فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ یعنی عبد اللَّه بن سلام و اصحابه یؤمنون بمحمد و بالقرآن و مِنْ هؤُلاءِ یعنی اهل مکة مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ و هم مؤمنوا اهل مکة من العرب، وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ و ذلک انّ الیهود عرفوا انّ محمدا نبیّ و القرآن حقّ، فجحدوا: و الجحود اکثر ما یقال فی انکار اللّسان و القلب عارف.