نامه ای که یعقوب (ع) به یوسف که بر پیامبر ما و وی دورد بادا، هنگامی که وی برادر کوچکش را باتهام سرقت بگرفته بود بنوشته است، بنقل از کشاف: از یعقوب اسرائیل الله بن اسحاق ذبیح الله بن ابراهیم خلیل الله به عزیز مصر، اما بعد ما خاندانی هستیم که بلایا بر ما گماشته شده، نیایم را دست و پای بستند و در آتش افکندند تا بسوزد.

اما خداوند ویرا از آتش برهانید و آتش بر او سرد و سلامت ساخت. کارد از پشت بر گردن پدرم نیز نهاده شد تا کشته شود و خداوند فدیه اش داد.

و مرا نیز پسری بود که از فرزندانم بیشترش دوست می داشتم. برادرانش به صحرا بردند و پیراهن خونینش بهر من آوردند و گفتند که وی را گرگ در ربوده.

و این شد که چشمانم از فرط گریه بر او کور شد. و مرا پسری دیگر از مادر همان فرزند بود که تسلای دلم به حساب همی آمد.

ایشان او را نیز به همراه بردند و سپس بازگشتند و گفتند: بسرقت دست زده و تو زندانیش کرده ای. ما خاندانی هستیم که بدزدی دست نمی زنیم و دزد بدنیا نمی آئیم. حال اگر فرزند من بمن باز دهی که بازداده ای و اگر نکنی ترا نفرینی کنم که تا هفت پشتت را دربرگیرد. والسلام.

در کشاف آمده است که: زمانی که یوسف نامه بخواند، خویشتن داری نتوانست و بگریست و در پاسخ نوشت: بردباری کن چنان که کردند تا چنان که پیروز گشتند، پیروز شوی.

هرگز خداوند چیزی نیکوتر از خرد و ادب به مرد نداده است، زیبائی های که اگر مرد از دستشان دهد، زیباترین چیز زندگانی را از دست داده.

امیر مومنان (ع) مردی را شنید که پیرامن چیزی که بوی مربوط نمی شد، سخن می گفت: فرمود: ای فلان، بدین گونه به فرشتگانی که برنامه اعمالت همی نویسند، املا همی کنی.

افلاطون راست: اگر خواهی زندگیت گوارا باد، از این که مردم بجای آن که گویند خردمند است، بگویند دیوانه است، خشنود باش.

ابوالفتح محمد شهرستانی مولف کتاب الملل و النحل به شهرستان بفتح شین منسوب است. یافعی در تاریخچه ی شهرستان نوشته است: شهرستان نام سه جا است، اولی از شهرهای خراسان است بین نیشابور و خوارزم.

دومی روستائی از نواحی نیشابور است. و سوم شهری است که تا اصفهان یک میل فاصله دارد. و شهرستانی از اولی است. وی هنگام ذکر اختلاف پاره ای فرق در همان کتاب می سراید:

من آن میعادگاهها را در نوردیده ام و چشم بر آن مظاهر همه گردانده ام .

و در تمامی دنیا جز کسانی که دست حیرت بچانه دارند یا انگشت ندامت بر دندان، ندیده ام. وی چنانکه یافعی مینویسد بسال پانصد و چهل و هفت وفات یافته است.

شهرستانی، در کتاب الملل و النحل پس از آن که هفت تن از فلاسفه - و در آخر آنها - افلاطون را بعنوان پایه های حکمت برمی شمارد، می نویسد: اما کسی که در آن روزگار برآنها پیشی یافت و در عقیده مخالف ایشان بود، ارسطوست، همانکه پیش کسوت نامی، معلم اول و حکیم مطلق نزد ایشان نام داشته است.

وی در اولین سال سلطنت اردشیر بدنیا آمد. و هنگامی که هفده ساله شد، پدر وی را به افلاطون سپرد. و نزد وی بیست وچند سال بماند.

وی را از آن رو معلم اول نام داده اند که واضع منطق است و آن دانش را از قوه بفعل درآورده. از این حیث ارزش کار وی مانند واضعان نحو و عروض است.

چه نسبت منطق به معانی چون نسبت نحو به سخن و عروض به شعر است. سپس می افزاید که کتابهای ارسطو در طبیعیات و الهیات و اخلاق معروف است و بر آنها شرح های بسیار نگاشته اند.

و ما برای شرح مذهب وی شرح تامس را که پیشگام متاخران و پیشوای حکیمانش ابوعلی سینا برگزیده است، گزیده ایم و آنچه که در مقالات وی در این گونه مسائل، بنا به نقل متاخران آمده است و ایشان با آنها مخالف نبوده اند و در آنها از وی تقلید کرده اند، حل ساخته ایم.

سپس خلاصه ی نظریات و آرای وی را در مسائل طبیعی و الهی در سخنی طولانی ذکر کرده است و در آخر افزوده است که این نکته هائی بود که از مواضع مختلف گفتار ارسطو بویژه از شرح تامس برگزیده ایم.

شیخ الرئیس بوعلی سینا را نیز به ارسطو تعصبی است و نظریات وی را تایید می کند و از حکما جز او را معتقد نیست.

در تفسیر قاضی و دیگر تفاسیر آمده است که اولین کسی که در هیات و نجوم و حساب سخن گفت ادریس بود که بر پیامبر ما و وی درود بادا.

در الملل و النحل نیز در ذکر صابئین آمده است که: هرمس همان ادریس (ع) است و در اوایل شرح حکمه الاشراق مذکور افتاده است که: هرمس همان ادریس (ع) است و نویسنده بصراحت می گوید که وی از استادان ارسطوست.

حارث همدانی از امیر مومنان (ع) روایت کرده است که گفت: پیامبر، درود خدا بر او باد، مرا گفت: ای علی! هر بنده ای را ظاهری است و باطنی کسی که باطن خویش را آراست، خداوند ظاهرش را خواهد آراست، و کسی که باطن خویش تباه کرد، خداوند ظاهرش را تباه خواهد کرد.

نیز هر کس را آوازه ای در آسمان است. حال اگر آوازه ی خویش در آسمان نیک ساخت، خداوند همان را در زمین بوی خواهد داد، و اگر آوازه ی خویش در آسمان ناستوده ساخت، نیز خداوند همان را در زمین نصیبش خواهد کرد.

ابوبکر راشد، محمد طوسی را به خواب دید که وی را میگوید: به ابوسعید صفار مودب از من بگو:

ما بر آن بودیم که هرگز اشتیاق دیگرگون نکنیم. ما دیگرگون نکردیم اما بجان خودتان شما چنین کردید.

ابوبکر می نویسد، از خواب برخاستم، بدیدار ابوسعید رفتم و آنچه دیده بودم، وی را گفتم. گفت: هر جمعه بزیارتش همی رفتم، اما این جمعه نرفته ام.

مناقب فاطمه (ع): حکایت کرد ما را ابوالولید، گفت: حکایتمان کرد ابن عیینه از عمروبن دینار از ابن ابی ملیکه از مسوربن مخرمه که پیامبر (ص) فرمود: فاطمه پاره ی تن من است، کسی که وی را بخشم آورد، مرا بخشم آورده است.

- فرض خمس: حکایت کرد ما را عبدالعزیزبن عبدالله، گفت: حکایتمان کرد ابراهیم بن سعد از صالح از ابن شهاب که گفت: عمروه بن زبیر مرا آگاهی داد که عایشه ام المومنین گفت که فاطمه(ع) پس از وفات رسول خدا (ص) از ابوبکر درخواست که سهم او را از آنچه پیامبر از «فی » باقی نهاده است، دهد.

ابوبکر گفت: رسول خدا (ص) فرمود: ما پیغمبران میراث نمی نهیم، آنچه از ما ماند، صدقه است. فاطمه دختر پیامبر خدا (ص) خشمناک شد و از ابوبکر دور شد و تا زمان وفات - شش ماه پس از وفات رسول خدا (ص) - از او دوری کرد.

نیز عایشه گفت: فاطمه از ابوبکر سهم خویش را از خیبر و فدک و صدقه ی مدینه که پیامبر بازنهاده بود، میخواست. اما ابوبکر امتناع کرد و گفت: من در عمل کردن بدان چه رسول خدا (ص) بدان عمل میکرده است، درنگ نمی کنم.

چرا که می ترسم در غیر آن صورت از راه راست میل کنم. اما صدقه ی وی در مدینه را عمر به علی و عباس بازگرداند وهم او نیز از رد خیبر و فدک ابا کرد و گفت: آندو صدقه ی رسول خداست.

در احیاء، در کتاب حج از پیامبر (ص) نقل شده است که فرمود: در هیچ روزی شیطان کوچکتر، حقیرتر، خشمناک تر و رانده شده تر از روز عرفه نیست.

گویند گناهانی است که تنها ایستادن در موقف عرفه آنها را باعث بخشایش است. این حدیث هم با اسناد جعفر بن محمد(ص) نقل گشته است.

نیز در حدیثی مستند از خاندان پیامبر نقل است که: گناهکارترین مردمان کسی است که در عرفه بایستد و پندارد که خداوند متعال وی را نخواهد بخشید.

در احیاء است که حجاج هنگام مرگ می گفت: خداوندا بر من ببخشای، هر چند که گویند تو بر من نخواهی بخشود. عمر بن عبدالعزیز از این که وی این چنین کلامی گفته بود، شگفت زده و در غبطه بود.

نیز حسن بصری را حکایت گفتار حجاج کردند. گفت: چنین گفته است؟ گفتند: بلی، گفت: کاش گفته باشد.

حکیمی گفت: مرگ چون تیری است که بسوی تو رهایش کرده باشند و عمر تو باندازه ی مسیر آن تیر است.

در الملل و النحل، در ذکر حکمای هند، اصحاب اندیشه و دانشمندان فلک و نجوم:

در هند، طریقه ای است که با روش منجمان روم و ایران متفاوت است. بدین گونه که هندیان غالب احکام را با تکیه به حرکات ثوابت استنتاج می کنند نه سیارات.

همچنین احکام را به خصائص ستارگان مربوط می دارند نه طبایع آنها. مثلا زحل را سعد اکبر می دانند چرا که جرمش عظیم است و جایگاهش رفیع و می پندارند که همین ستاره است که سعادتی خالی از نحوست، اعطا همی کند.

در حالی که رومیان و ایرانیان بر مبنای طبایع حکم می کنند. طب هند نیز چنین است، یعنی ایشان خواص داروها را مورد التفات قرار می دهند نه طبایع آنها را.

اصحاب اندیشه شان نیز امر اندیشه را بس عظیم می دارند و برآن اند که اندیشه بین محسوس و معقول قرار دارد و صورتهای محسوسات و حقایق معقول نیز بدان باز می گردد.

و بدین سبب نیز سخت کوشش همی کنند که وهم و فکر را با ریاضت های بلیغ و کوشش هائی در حد اجتهاد از توجه به محسوسات بازدارند.

تا زمانی که اندیشه از این دنیا مجرد شد، آن دنیا بروی تجلی کند. در این صورت بسا شود که از احوال غیبی خبر دهد و یا برنگاهداشتن باران قادر شود و یا بر زنده ای فرو افتد و ویرا به هلاک رساند.

هیچ یک از این ها مستبعد نیست. چرا که وهم را تاثیری شگفت آور در دگرگونی اجسام و نفوس هست. آیا احتلام مثلا نوعی تصرف وهم در جسم نیست؟ آیا چشم زدن تصرف وهم در شخص نیست؟

و آیا چنین نیست که شخصی که بر دیواری مرتفع راه می رود و یکباره فرو می افتد، فاصله گامش در بالای دیوار با گام بعدش برزمین همانند فاصله گامهایش در زمین مسطح نیست؟

بی تردید، قوه ی پندار اگر مجرد شود، به کارهای عجیب قادر خواهد بود. و از این روست که پاره ای از هندوان روزهای پی در پی چشم به هم می نهند تا اندیشه و پندارشان به محسوسات نپردازد.

حال اگر پندار مجردی، بپندار مجرد دیگر برخورد، در کار با یکدیگر اعانت کنند، بویژه اگر متفق باشند. بهمین سبب است که هرگاه امری برآن ها عارض می شود، چهل تن هندوی پاک نیت که در آن امر متفق باشند، همی نشینند و عزم می کنند که آن مهم حل شود و بلا از ایشان بگرداند.

از آنان گروهی را «بکرتیسیه » نامند که سنتشان این است که موی سر و ریش تراشند و بدن را جز شرمگاه عریان کنند و بدنشان را از میان تا سینه با ابزار آهنین محکم بربندند مبادا که دل بواسطه ی زیادتی دانش و شدت پندار و غلبه ی اندیشه بشکافد.

شاید اینان در آهن خاصیتی یافته اند که با خواص پندار مناسب است و گرنه چگونه آهن مانع شکافتن دل شود و یا چگونه زیادتی دانش باعث شکافتن آن؟

در تاریخ یافعی آمده است که: علمای بغداد بر قتل حسین بن منصور حلاج اجماع کردند و فتوا بنوشتند. وی اما همی گفت که خدا را، از ریختن خون من بپرهیزید که حرام است.

و در تمام مدتی که ایشان فتواهایشان را ثبت می کرد، پیوسته همین می گفت. وی را سرانجام به زندان بردند. و مقتدر فرمان داد وی را به رئیس شهربانان تسلیم کنند تا هزار تازیانه اش زند تا بمیرد. و اگر نمیرد هزار تازیانه ی دیگر زند و سپس گردنش زنند.

وزیر وی را به رئیس شهربانان تسلیم کرد و گفت: اگر نمرد، دست و پایش قطع کن، سرش برکن، کالبدش بسوز و از نیرنگش بپرهیز.

نگهبانی ویرا برگرفت و در حالی که زنجیر دست و پایش برزمین کشیده می شد، بدروازه ای باب الطاق برد. خلقی عظیم گرد آمدند.

ویرا هزار تازیانه زد، آهی نکرد. آنگاه دست و پایش ببرید و سربرکند و کالبدش بسوزاند و سرش را بر پل بغداد آویخت. و این هم بسال سیصد و نه بود.

حکیمی فرزند را نصیحت گفت که: بگذار خرد تو پائین تر از دینت بود و گفتارت کمتر از کردارت و جامه ات کم بهاتر از آن حد که توانی پوشید.

در حدیث آمده است که: اگر دنیا به کسی رو کند، محاسن دیگران را نیز بر او درپوشد، و اگر روی از او بگرداند، محاسن وی را نیز سلب کند.

دانش طلسم دانشی است که بدان چگونگی آمیختن نیروهای عالی فعال با نیروهای دانی منفعل برای ایجاد حوادث شگفت آور در عالم کون و فساد دانسته می آید.

در معنی واژه ی طلسم نیز اختلاف است که سه قول از همه مشهورتر است: اول این که طل بمعنی اثر است و با بخش انتهائی بمعنی اثر اسم است. دو دیگر آن که واژه ی طلسم یونانی است بمعنی گره ای که گشوده نیاید.

سوم این که این واژه کنایه ای از مغلوب و مورد تسلط است. بهر حال دانش طلسم از دانش جادو آسان تر بدست آید. سکاکی را در این فن، کتابی ارزنده و خطر است.

حکایت شد که حلاج، ببغداد، می رفت و فریاد همی کشید: ای مسلمانان مرا از پروردگار بفریاد رسید. مبادا مرا با نفسم رها کند و به نفس خوگیرم و یا مرا از نفس خویش بازستاند که طاقتش نمی دارم. گویند: همین سخن از اسباب قتل او شد.

از کتاب محاسن: وقتی بمدائن حریفی افتاد. سلمان قرآن و شمشیر خویش بگرفت و از خانه به در شد و گفت: سبکباران چنین نجات یابند.

یحیی بن خالد، از زندان هارون الرشید، او را نوشت:

هر روزی که تواش به شادمانی گذرانده ای، منش بزندان همراه غم بگذرانده ام.

اما نه شادمانی را دوامی است نه غم را، هیچکس، پیوسته شادمان یا اندوهگین نمانده است.

ابن عباس گفت: کسی که خداوند، سه روز دنیا را بر او در بندد و وی از او خشنود بود، در بهشت بود.

مال را از آن رو مال گفته اند که آدمی از طاعت خداوندی سوی آن میل کند.

آنکس که آن کند که خواهد، آن بیند که نخواهد. نیز گفته اند: آنکس که آن کند که خواهد، کن بیند که خوش ندارد.

منصور خلیفه عباسی، به ابو عبدالله جعفرالصادق نوشت: چرا چون دیگران بنزد ما نیایی؟

پاسخ نوشت: از آن رو که ما را از دنیاوی چیزی نیست که بر آن از تو بیمناک باشیم و ترا از عقبائی چیزی نیست که بدان امید نزد تو آئیم. نیز ترا نعمتی نیست که تهنیت گوئیم و مصیبتی نیست که تسلیت گوئیم.

منصور در پاسخ نوشت: ما را مصاحبت کن تا پندمان دهی.نوشت: کسی که دنیا را خواهد، تو را پند نگوید. و کسی که آخرت را جوید با تو مصاحبت نکند.

از عبدالله بن معتز: وعده های دنیا به خلف وعده و بقایش به فنا انجامد. بسا کسان که بخواب طلب دنیا فرو بودند و دنیا بیدارشان ساخت.

و بسا کسان که وی را امین دانستند، خیانتشان ورزید تا سرانجام آخرین نفس برکشیدند و بر گور خفتند و از آرزوها چشم فرو بستند.

از سخن بزرگان: اگر عمر خویش درگرد آوردن بگذرانی، کی بخوردن خواهی پرداخت؟

در یکی از کتب تاریخی مورد اعتماد آمده است که: مامون در مجلس شمع بیفروخته بود و با عبدالله بن طاهر و یحیی اکتم بنشسته بودند.

مامون به ساقی اشارتی کرد که یحیی را مست کند. ساقی اما وی را چندان نوشاند که دامن از دست بداد. در مجلس تلی گل بود.

بازش بساختند و در آن چون گوری ساختند و یحیی را در آن نهادند و در گل دفنش کردند. سپس مامون این شعر بسرود و فرمود که کنیزکان بر بالای سر وی بآوازش خوانند:

آوازش دادم، چون مرده ای بی حرکت، در کفنی از گل، پاسخم نداد.

گفتمش برخیز! گفت: پایم یاری نکند، گفتمش: جامی بستان!

گفت: دستم طاقت نیارد.

کنیزکان آنقدر این آواز بخواندند که یحیی بخود آمد و از همان جایگاه چنین خواند:

ای سرور من و دیگر مردمان، آن کس که شرابم داد جفایم کرد.

لحظه ای از ساقی غافل ماندم، چنین عقل و دین از من بستد.

چنان که بدن را طاقت برخاستن نمانده و دهان را توان پاسخ گفتن منادی.

اکنون خویش قضاوت کن. من مردی ام که باده می کشدم و آواز عود زنده ام می دارد.

ادیبی، از وزیری شتری درخواست. وزیر، وی را شتری بس لاغر فرستاد.

ادیب برایش نوشت:

شتر را آوردند. آن را چنان پیر دیدم که گوئی از نتیجه قوم عاد است قرن ها بر وی بگذشته و عصرها متعاقب گشته. گمان دارم یکی از دو شتری باشد که خداوندشان به سفینه ی نوح بنشاند و بوسیله ی آن دو نسلشان را محفوظ بداشت.

چنان نزار و تکیده و لاغر است که خود از طول زندگانیش به شگفت می آید و از سستی اش در حرکت. چرا که گوئی استخوانی است به پوست روپوشیده و پشمی است چون نمد بهم مالیده.

چنان است که اگرش بنزد درنده ای اندازند، از او بگریزد و اگرش بنزد گرگی برند، ویرا نخورد و ناخوش داند. چه مدتهاست که چشمش دشت و چراگاه ندیده و علف را جز به خواب و جو را به رویا نخورده.

و تو مخیرم داشته ای که آن را بهر خود نگاه دارم تا ثروت روزگارم بود. یا ذبح کنم و وفور نعمتم شود. از آن جا که میدانی دلم همیخواهد که در تکثیر و تولید کوشم، خواستم باقیش گذارم.

اما راستی را که نه در باقی گذاردنش تمتعی یافتم نه در ذبحش سببی. زیرا نه ماده است که آبستن شود و نه جوان است که بکار آمیختن با مادینگان آید.

نه سالم است که بچرایش سردهم و نه سالم است که ماندن تواند. این شد که خواستم به پیشنهاد دوم تو عمل کنم و بخود گفتم: ذبحش کنم و آن را روزی عیال و گوشت قورمه ای چون از گوشت غزال کنم. اما آن گاه که آتش برافروختم و کارد تیز کردم و قصاب آستین بالا زد، شتر مرا مخاطب ساخت و چنین خواند:

دوباره بنگر، اگر ورم جسم مرا پرگوشتی پنداشته ای.

و گفت: ترا از ذبح من چه سود بویژه که از من جز نیم نفسی باقی نمانده و چشمانی که مردمکش یکجا مانده. من گوشتی ندارم که شایسته ی خوردن باشم. چرا که روزگار گوشتم را خورده است.

و پوستی ندارم که بکار دباغ آید زیرا زمانه پوستم بارها بردریده. پشم من نیز بکار پشم ریسی نیاید زیرا حوادث کرکم نیز ریخته است . . .

من او را در گفتار خویش صادق و در مشورتش ناصح یافتم و ندانستم که کدامین امر بیشترم بشگفت باید آورد، این که زمانه چگونه تا کنون وی را بقا داده است یا اینکه آن حیوان چگونه تا کنون بر این همه زمان و بلاطاقت آورده یا این که چگونه با کم بهائی آن را شایسته ی دوستی داشته ای بویژه که گوئی آن شتر، از گوری برخاسته یا شتری است که هنگان نفخ صور دوباره زنده گردیده.