این سوره بیشترین مفسّران در مدنیّات شمردند. ضحّاک گفت: مکّی است.

کلبی گفت: سه آیت از این سوره مدنی است. یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ تا آخر سه آیت، به مدینه فرو آمد و باقی همه به مکه. هژده آیت است، دویست و چهل و یک کلمه، هزار و هفتاد حرف. و درین سوره ناسخ است و منسوخ نیست. و النّاسخ: قوله: فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ نسخ قوله تعالی: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ. و عن عبد اللَّه بن عمرو قال: قال رسول اللَّه (ص): و ما من مولود یولد الّا فی تشابیک رأسه مکتوب خمس آیات من فاتحة سورة التغابن».

و عن ابیّ بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة التغابن رفع عنه موت الفجاءة».

قوله: یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْکُ و هو کمال القدرة و نفاذ التّصرف وَ لَهُ الْحَمْدُ و هو حمد الحامدین له و حمده سبحانه لنفسه و حقیقة الحمد: الثناء بذکر الاوصاف الجمیلة و الافعال الجزیلة.

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ فیه قولان: احدهما، خلقکم فی بطون امّهاتکم کفّارا و مؤمنین، و به قال ابن عباس: انّ اللَّه تعالی خلق بنی آدم مؤمنا و کافرا، ثمّ یعیدهم یوم القیامة کما خلقهم مؤمنا و کافرا. و عن ابیّ بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ الغلام الّذی قتله الخضر طبع کافرا

و قال اللَّه تعالی: «وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً».

و فی بعض الاخبار خلق اللَّه فرعون فی بطن امّه کافرا و خلق یحیی بن زکریا فی بطن امّه مؤمنا.

و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «السّعید من سعد فی بطن امّه و الشّقی من شقی فی بطن امّه».

و عن انس عن النّبی (ص) قال: «وکّل اللَّه بالرّحم ملکا فیقول: ایّ ربّ نطفة، ای ربّ علقة، ایّ ربّ مضغة؟ فاذا اراد اللَّه ان یقضی خلقها قال: یا ربّ اذکر انی سعید او شقی؟ فما الرّزق؟ فما الاجل؟ فیکتب کذلک فی بطن امّه.

و القول الثانی: انّ اللَّه سبحانه خلق ثمّ کفروا و آمنوا و تمّ الکلام بقوله: هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثمّ وصفهم‌ بفعلهم فقال: فمنکم کافر و منکم مؤمن، کما قال تعالی: وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی‌ بَطْنِهِ الآیة... فاللّه خلقهم و المشی فعلهم ثمّ اختلفوا فی تأویلها. روی عن ابی سعید الخدری انّه قال: فمنکم کافر فی حیاته مؤمن فی العاقبة، و منکم مؤمن فی حیاته و کافر فی العاقبة. و روی انّ النّبی (ص) قال: «الا انّ بنی آدم خلقوا علی طبقات شتّی: فمنهم من یولد مؤمنا، و یحیی مؤمنا.

و منهم من یولد کافرا و یحیی کافرا و یموت کافرا. و منهم من یولد مؤمنا و یحیی مؤمنا و یموت کافرا. و منهم من یولد کافرا و یحیی کافرا و یموت مؤمنا».

و قال عطاء ابن ابی رباح: فمنکم کافر باللّه مؤمن بالکواکب، و منکم مؤمن باللّه کافر بالکواکب یعنی: فی شأن الانوار. و قال الزّجاج: فمنکم کافر بانّ اللَّه خلقه و هو مذهب الدّهریّه.

و منکم مؤمن بانّ اللَّه خلقه و جملة القول فی حکم هذه الآیة و الّذی علیه المحقّقون من اهل السّنّة انّ اللَّه تعالی خلق الکافر و کفره فعلا له و کسبا، و خلق المؤمن و ایمانه فعلا له و کسبا فلکلّ واحد من الفریقین کسب و اختیار بتقدیر اللَّه و مشیّته.

فالمؤمن یؤمن و یختار الایمان بعد خلق اللَّه ایّاه لانّ اللَّه سبحانه اراد ذلک منه و قدّر علیه و علمه منه و الکافر یکفر و یختار الکفر بعد خلق اللَّه ایّاه لانّ اللَّه سبحانه قدّر علیه ذلک و علمه منه و لا یجوز ان یوجد من کلّ واحد منهما غیر الّذی قدّره اللَّه علیه و علمه منه، لانّ وجود خلاف المقدور عجز و خلاف المعلوم جهل و هما لا یلیقان باللّه سبحانه و لا یجوز ان علیه و من سلک هذا السبیل سلم من الجبر و القدر و اصاب الحقّ و اللَّه اعلم.

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ ای بقوله الحقّ و هو «کن». و قیل: لاقامة الحقّ بها علیکم فاقیم الباء مقام اللام. و صَوَّرَکُمْ فی ارحام امّهاتکم فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ ای احکم و عدل و سوّاها و حسنها احسن تقویم و اعدل صورة فلم یشارک بنی آدم فی صورته و شکله غیرهم. وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ای المرجع و المآل الی حکمه.

یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ من الایمان و النّفاق و الاخلاص و الرّیاء فارتدعوا عن المعاصی و اقبلوا علی الطاعات، فانّ اللَّه یتولّی المجازاة.

أَ لَمْ یَأْتِکُمْ یا اهل المکّة. نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قوم نوح و هود و صالح و لوط. فَذاقُوا الفاء للتّعقیب ای کفروا فذاقوا. وَبالَ أَمْرِهِمْ فی الدّنیا. وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فی العقبی.

ذلِکَ بِأَنَّهُ ای ذلک العذاب انّما انزل بهم بسبب انّه کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ ای بالدّلائل و المعجزات و الآیات فَقالُوا أَ بَشَرٌ یرشدوننا، انکروا ان یکون خلق یهدیهم و یختصّ من بینهم بالنبوّة و قیل: انکروا ان یکون الرّسل من بنی آدم. و البشر اسم جنس یقع علی الواحد و الجمع، و هاهنا فی معنی الجمع.

فَکَفَرُوا باللّه و بالرّسل و جحدوا و اعرضوا عن الایمان. وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ عن ایمانهم و لم یضرّوا اللَّه بکفرهم و معاصیهم شیئا انّما اضرّوا بانفسهم لانّ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ یحمده المؤمنون من عباده و ملائکته و محمود بحمده لنفسه. ثمّ اخبر عن انکارهم البعث. فقال: زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا یروی فی الحدیث: «زعموا مطیّة الکذب»

و فی روایة: «بئس مطیّة الکذب زعموا»

لا تکاد تجد زعم الّا فی الکذب و هی لغة حمیریّة تعنی بها الکلمة، ای قال الکفّار کذبا لا بعث و لا حشر. فاکذبهم اللَّه تعالی و قال: قُلْ یا محمد «بلی» لیس الامر کما زعمتم. وَ رَبِّی لَتُبْعَثُنَّ یوم القیامة. ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ فی الدّنیا من خیر و شرّ و تجازون هذا النبأ تهدید یمرّ بک فی مواضع من القرآن. وَ ذلِکَ البعث عَلَی اللَّهِ سهل هیّن یَسِیرٌ غیر عسیر.

لانّه العالم بما ظهر و خفی.

فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ای صدّقوا باللّه انّه واحد لا شریک له و محمد (ص) انّه رسوله. وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا بالقرآن انّه کلامه و وحیه و تنزیله. وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ای ذو علم باعمالکم لا یخفی علیه منها شی‌ء.

یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ ای اذکر یوم یجمعکم. لِیَوْمِ الْجَمْعِ ای لحضور یوم الجمع و لأجله و هو یوم القیامة یجمع فیه الاوّلون و الآخرون و الملائکة و الانس و الجنّ أجمعون. و قیل: یجمع فیه الثّواب و العقاب و الظّالم و المظلوم و النّبی و من آمن به. ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ و هو تفاعل من الغبن و هو فوت الحظّ و النّقص فی المعاملة و المبایعة و المقاسمة. و استعمال الغبن فی هذا الموضع توسّع کما قوله: فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ و المغبون فی الحقیقة من غبن دینه. و ذلک الیوم یوم یغبن فیه اهل الحقّ اهل الباطل، و اهل الهدی اهل الضّلالة، و اهل الایمان اهل الکفر فلا غبن اغبن منه لانّ هؤلاء یدخلون الجنّة و هؤلاء یدخلون النّار. و فی الخبر: «ما من عبد مؤمن یدخل الجنّة الّا اری مقعده من النّار لو اساء لیزداد شکرا و ما من عبد یدخل النّار الّا اری مقعده من الجنّة لو احسن لیزداد حسرة».

و قیل: معنی التّغابن: انّه یغبنک من استحقرته فی الدّنیا و تهاونت به فتراه فوقک و فی المثل المغبون لا محمود و لا مأجور. وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً فی اداء ما افترضه علیه یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ ای یستر سیئاته علیه فلا یفضحه بها. وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ قرأ اهل المدینة و الشام نکفّر و ندخله و فی سورة الطّلاق ندخله بالنون فیهنّ و قرأ الآخرون بالیاء. خالِدِینَ فِیها أَبَداً مقیمین لا یخرجون منها و لا یموتون. ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ای ذلک الثّواب الّذی ذکر اللَّه هو الفوز الّذی لا فوز اعظم منه.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدِینَ فِیها وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ ای ساء المکان الّذی صاروا الیه.

ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فی نفس او مال من خیر او شرّ. إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ ای بارادته و قضائه و مشیّته وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ ای یوفّقه للیقین حتّی یعلم ان ما اصابه لم یکن لیخطئه و ما اخطأه لم یکن لیصیبه فیرضی بقضائه و یسلّم لحکمه و قال ابو بکر الورّاق: و من یؤمن باللّه عند الشّدّة و البلاء، فیعلم انّها من عدل اللَّه یهد قلبه للصّبر و التّسلیم و قیل اراد به زیادة الهدایة و الیقین ای یهد قلبه الی حقائق الرّضا و زوائد الیقین و قیل: انّه مقلوب و معناه: و من یهد قلبه یؤمن باللّه. و قرأ عکرمة و من یؤمن باللّه یهد قلبه، ای یسکن قلبه و یطمئنّ. من الهدوّ و هو السّکون.

وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ.

وَ أَطِیعُوا اللَّهَ فیما یأمرکم و أَطِیعُوا الرَّسُولَ فیما یؤدّی عن اللَّه و فی سنّته. و قیل: أَطِیعُوا اللَّهَ فی الرّضاء بقضائه وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فیما یأمرکم بالصّبر و ترک الجزع. فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ عن الایمان باللّه و رسوله فَإِنَّما عَلی‌ رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ ای علیه الإبلاغ و قد فعل کقوله: ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ.

اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ ای هو القادر علی الهدایة و الضّلالة لا شریک له فی الارشاد و الاضلال. و لیس بید الرّسول شی‌ء من ذلک. وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ فی تثبیت قلوبهم علی الایمان و الصّبر علی المصائب.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ قال ابن عباس: هؤلاء رجال من اهل مکة اسلموا و ارادوا ان یهاجروا الی المدینة فمنعهم ازواجهم و اولادهم و قالوا: صبرنا علی اسلامکم فلا نصبر علی فراقکم، فاطاعوهم و ترکوا الهجرة فقال اللَّه تعالی: فَاحْذَرُوهُمْ ان تطیعوهم و تدعوا الهجرة.

وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ هذا فیمن اقسام علی الاهل و الولد و لم یهاجر فاذا هاجر رای الّذین سبقوه بالهجرة قد فقّهوا فی الدّین هم ان یعاقب زوجه و ولده الّذین ثبّطوه عن الهجرة و ان لحقوا به فی دار الهجرة لم ینفق علیهم و لم یصبهم بخیر فامرهم اللَّه بالعفو عنهم و الصّفح، هذا کقوله: وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی‌ أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً و قال عطاء بن یسار: نزلت فی عوف بن مالک الاشجعی، کان ذا اهل و ولد، فکان اذا اراد الغزو بکوا الیه و رققوه و قالوا: الی من تدعنا؟ فیرقّ لهم و یقیم، فانزل اللَّه تعالی: إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ ای عدوّا لکم بجهلهم ایّاکم علی ترک الطّاعة.

فَاحْذَرُوهُمْ ان تقبلوا منهم و ان تعفوا و تصفحوا فلا تعاقبوهم علی خلافهم ایّاکم فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ. و لمّا اسلم اصید بن سلمة المخزومی مهاجرا کتب الیه ابوه سلمة من مکة:

من راکب یرد المدینة ملجاء

فکتب الیه اصید:

أ ترکت دین آبائک الشّم العلی

انّ الّذی سمک السّماء بقدرة

انّ الّذین شرارکم امثالهم

بعث الّذی لا مثله فیما مضی

فبایّ امر یا نبیّ عققتنی

ضخم الدسیعة» من ذرابة هاشم

امّا النّهار فدمع عینی ساجم

اقبل الی الاسلام انّک جاهل

عنّی یبلّغ ما اقول الاصیدا

و اللّات و الاوثان فاهجر انّنی

جهلا و بایعت النّبی محمّدا

حتّی علا فی عرشه فتصعّدا

من عقّ والده و برّ الا بعدا

یدعو لرحمته النّبی محمّدا

و ترکتنی شیخا کبیرا مفردا

قدما تازّر بالمکارم و ارتدی‌

و ابیت لیلی کالسّلیم مسهّدا

لا تعبد العزّی و ربّک فاعبدا

اخشی علیک عذاب یوم سرمدا

و قال بعضهم: من منع من الازواج و الاولاد عن طاعة اللَّه فهو عدوّ یجب ان یحذر، و جاء فی الخبر: «لیس عدوّک الّذی القیته فقتلته و آجرک اللَّه علی قتله، و لکن اعدی عدوّک نفسک الّتی بین جنبیک و امرأتک الّتی تضاجعک علی فراشک و ولدک الّذی من صلبک».

قوله:نَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ

ای محنة و بلیّة. و اختیار لکم و شغل عن الآخرة یقع بسببها الانسان فی العظائم و منع الحقّ و تناول الحرام. اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ‌

زهّدهم فی الدّنیا بان ذکر عیبها و رغّبهم فی الآخرة بذکر وصفها و نعیمها و قال بعضهم: لمّا ذکر اللَّه العداوة فی الازواج و الاولاد، ادخل فیه من للتّبعیض، فقال: إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ لان کلّهم لیسوا باعداء و فیهم من یعین علی الاعمال الصّالحة و لم یذکر من للتّبعیض فی قوله:نَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ

لانّها لا تخلو عن الفتنة و اشتغال القلب بها و لهذا قال عبد اللَّه ابن مسعود: لا یقولنّ احدکم: «اللّهم انّی اعوذ بک من الفتنة» فانّه لیس منکم احد یرجع الی مال و اهل و ولد الّا و هو مشتمل علی فتنة. و لکن لیقل: اللّهم انّی اعوذ بک من مضلّات الفتن. و عن عبد اللَّه بن بریدة عن ابیه قال: کان رسول اللَّه (ص) یخطب فجاء الحسن و الحسین علیهما السلام و علیهما قمیصان احمران یمشیان و یعثران.

فنزل رسول اللَّه (ص) من المنبر فحملهما فوضعهما بین یدیه، ثمّ قال: صدق اللَّه: انما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ نظرت الی هذین الصّبیّین یمشیان و یعثران فلم اصبر حتّی قطعت حدیثی و رفعتهما».

قوله: فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ هذه الآیة ناسخة لقوله: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ.

وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا ای قابلوا امره بالقبول و الایتمار. وَ أَنْفِقُوا من اموالکم خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ و قیل: انفقوا فی الجهاد و فی الصّدقة یکن الانفاق خیرا لانفسکم.

و قیل: هو نفقة المؤمن علی نفسه. وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ الشّح: استحلال اموال النّاس، و قیل: هو منع الزّکاة. فمن ادّی الزّکاة المفروضة فقد وقی شحّ نفسه.

فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ الّذین فازوا بالنّعیم و نجوا من العذاب الالیم، ذکر نفسه فوحّد ثمّ قال: اولئک فجمع لانّ من یأتی للواحد و الجماعة.

إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً ای ان تخرجوا زکاة اموالکم الّتی افترض علیکم اداها فسمّاها قرضا کرما منه، و قوله: قَرْضاً حَسَناً ای طیّبة بها انفسکم.

و قیل: یعنی صدقة التّطوّع یُضاعِفْهُ لَکُمْ فیکتب بالواحدة عشرا الی سبع مائة.

وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ: یقبل القلیل و یعطی الجزیل حَلِیمٌ: یعفو و یصفح عمّن قصّر و بخل.

عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِیزُ الغالب القوی. الْحَکِیمُ فی اموره یجریها علی ارادته بحکمته.