قوله تعالی: ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی‌ شَرِیعَةٍ ای بعد اختلاف اهل الکتاب جعلناک یا محمد علی طریقة و منهج مِنَ الْأَمْرِ ای من الدین و قیل علی ملّة مشروعة من امرنا الذی امرناه من قبلک من رسلنا و قیل من الامر الذی انت بصدده.

قال قتاده: الشریعة الفرائض و الحدود و الامر و النهی. و قال ابن عیسی: الشریعة علامة تنصب علی الطریق دلالة علی الماء فَاتَّبِعْها یعنی فاتّبع هذه الشریعة و اعمل بها و اتّخذها اماما، وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ ای لا تتّبع الکافرین و المنافقین، و لا تعمل بهواهم.

إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً ای لن یدفعوا عنک من عذاب اللَّه شیئا ان اتّبعت اهواءهم و ذلک انّهم کانوا یقولون له: ارجع الی دین آبائک فانّهم کانوا افضل منک، فقال عز و جل: إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً.

وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ ای الکافر الظالم یوالی ظالما مثله و ینصره و یعینه. و قیل هم متّفقون علی عداوتک، وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ ای یوالی المؤمنین الذین یتّقون الشرک و الفواحش. هذا، ای هذا القرآن، بَصائِرُ لِلنَّاسِ، معالم للناس فی الحدود و الاحکام یبصرون بها، وَ هُدیً من الضلالة وَ رَحْمَةٌ، من العقاب، لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ لا یشوب ایمانهم شک و ارتیاب. و قیل هذا ای ما تقدم من اتّباع الشریعة و ترک طاعة الظالم، بَصائِرُ لِلنَّاسِ ای بیّنات و دلائل فی امور دینهم، وَ هُدیً ای رشد، وَ رَحْمَةٌ ای نعمة من اللَّه، لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ.

أَمْ حَسِبَ‌ یعنی بل حسب الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ‌ ای اکتسبوا المعاصی و الکفر، أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‌، این آیت در شأن نفری مشرکان فرود آمد که گفتند: اگر آنچه محمد میگوید حق است و راست، پس ما را در آن جهان بریشان افزونی دهند در نعمت و راحت، چنان که در دنیا ما را افزونی دادند. رب العالمین بجواب ایشان فرمود: أَمْ حَسِبَ‌ یعنی أ حسب، استفهام است بمعنی انکار، میپندارند ایشان که شرک آوردند و کفر ورزیدند یعنی عتبة و شیبة و ولید که ایشان را همچون مؤمنان و گرویدگان کنیم یعنی علی و حمزة و عبیدة بن الحرث. آن گه گفت: سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ‌، حمزه و کسایی و حفص و یعقوب، سَواءً بنصب خوانند و هو نصب علی الحال، یعنی احسبوا ان یسوّی بین الفریقین فی المحیا و الممات، میپندارند که زندگانی ایشان چون زندگانی نیکان است و مرگ ایشان چون مرگ نیکان یکسان، کلّا و لمّا، نیست، که مؤمنانرا نصرت است و رفعت، در دنیا و آخرت، و کافران را خزی و نکال و عقوبت، در دنیا و آخرت.

معنی دیگر: میپندارند کافران که با مؤمنان مشارک خواهند بود در نعیم آخرت چنان که مشارک ایشانند در نعمت دنیا، یا محمد تو ایشان را جواب ده که: هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ، باقی قراء سواء برفع خوانند، یعنی: محیاهم و مماتهم سواء، فقدّم الخبر علی الابتداء. میگوید بر هامسانی است زندگانی و مردن ایشان و ضمیر با هر دو فریق شود، ای المؤمن مؤمن محیاه و مماته یعنی فی الدنیا و الآخرة، و الکافر کافر فی الدنیا و الآخرة. مؤمن را در ایمان، زندگانی و مرگی یکسان، یعنی در عقبی هم چنان مؤمن است که در دنیا و کافر کافر است هم در دنیا و هم در عقبی.

خبر درست است که مصطفی (ص) در مسجد شد و اصحاب صفه دید فرمود، المحیا محیاکم و الممات مماتکم.

ثم قال: ساءَ ما یَحْکُمُونَ‌ ای بئس ما یقضون لانفسهم.

وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ ای بالعدل فلا یقتضی التساوی بین الفریقین. و قیل بالحق یعنی للحق، ای لم یخلقه عبثا لکن للجزاء، ثم بیّنه، فقال: وَ لِتُجْزی‌ کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ من خیر او شر، وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ ای لا ینقص من حسناتهم و لا یزاد علی سیآتهم.

أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره، ا فرأیت من اتخذ هواه الهه، کقول الشاعر: کما جعل الزناء فریضة الرجم یعنی کما جعل الرجم فریضة الزناء. قال ابن عباس: لیس بین السماء و الارض اله یعبد ابغض الی اللَّه من هوی متّبع. و فی الخبر عن رسول اللَّه: ثلث مهلکات: شحّ مطاع و هوی متّبع و اعجاب المرء برأیه.

و قال الحسن و قتاده: ذلک الکافر اتّخذ دینه ما یهویه فلا یهوی شیئا الا رکبه من غیر زاجر، لانه لا یؤمن باللّه و لا یخافه و لا یحرّم ما حرّم اللَّه. و قیل اتخذ دینه بهواه و ایثاره لا بالادلة و البراهین.

و قال سعید بن جبیر کانت العرب، یعبدون الحجارة و الذهب و الفضة، فاذا وجدوا شیئا احسن من الاول، رموه و کسروه و عبدوا ما هو احسن، و قال الشعبی انما سمی الهوی لانه یهوی بصاحبه فی النار، وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عن الایمان:، عَلی‌ عِلْمٍ منه بعاقبة امره و قیل علی ما سبق فی علمه انه ضالّ قبل ان یخلقه، وَ خَتَمَ ای طبع‌ عَلی‌ سَمْعِهِ کی لا یسمع الحق وَ قَلْبِهِ کی لا یفهم الحق وَ جَعَلَ عَلی‌ بَصَرِهِ غِشاوَةً.

قرأ حمزة و الکسائی: غشوة بفتح الغین و سکون الشین، و الباقون غشاوة ای ظلمة فهو لا یبصر الحق و الهدی، هذا کقوله: وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ. فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ ای من بعد اضلال اللَّه، أَ فَلا تَذَکَّرُونَ، تتّعظون بالقرآن، انّ اللَّه واحد، قوله: مَنِ اتَّخَذَ جوابه: فَمَنْ یَهْدِیهِ.

وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا، هذا من قول الزنادقة الذین قالوا: الناس کالحشیش قالوا ما الحیاة الّا حیاة الدنیا نَمُوتُ وَ نَحْیا فیه تقدیم و تأخیر، ای نحیا و نموت و قیل یموت الآباء و یحیی الأبناء و حیاة الأبناء حیاة الآباء، لان الأبناء بحیاة الآباء صاروا احیاء، وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ ای ما یفنینا الّا مر الزمان و طول العمر و اختلاف اللیل و النهار، وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ ای لم یقولوه عن علم علموه و قیل ما لهم بذلک من حجة و لا بیان، إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ ای ما هم فی اعتقاد هذا القول الا علی شکّ.

روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): قال اللَّه تعالی: لا یقل ابن آدم یا خیبة الدهر، فانی انا الدهر ارسل اللیل و النهار، فاذا شئت قبضتهما.

و فی روایة اخری عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): لا یسبّ احدکم الدهر فان اللَّه هو الدهر و لا یقولنّ للعنب الکرم، فان الکرم هو الرجل المسلم.

وَ إِذا تُتْلی‌ عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ یعنی القرآن واضحات الدلایل و یرید بالایات هاهنا ما فیه ذکر البعث و النشور، ما کانَ حُجَّتَهُمْ ای جوابهم و ما احتجوا به، فسمی حجّة علی زعمهم، إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا احیوهم، إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی دعوی البعث.

قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ای قل یا محمد لابی جهل و اصحابه، اللَّه یحییکم فی الدنیا ثُمَّ یُمِیتُکُمْ، منها، ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ فی القبور، إِلی‌ یَوْمِ الْقِیامَةِ. و قیل معناه ثم یحییکم و یجمعکم فی القیامة، لا رَیْبَ فِیهِ ای فی الیوم و قیل فی الجمع، ای لا ترتابوا فیه و قد قامت الدلالة علی صحة البعث، فلم یبق فیه ارتیاب، وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ قدرة اللَّه علی البعث لاعراضهم عن التدبر و التفکر فی الدلایل.

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ یعنی الکافرین الذین هم اصحاب الأباطیل یظهر فی ذلک الیوم خسرانهم بان یصیروا الی النار.

وَ تَری‌ کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً هذا کقوله: حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا ای تری امّة کل نبیّ یوم القیمة بارکة علی الرّکب و هی جلسة المخاصم بین یدی الحاکم، ینتظر القضاء. و قیل مستوفزا لا یصیب الارض الا رکبتاه و اطراف انامله. قال سلمان الفارسی: انّ فی القیامة ساعة هی عشر سنین یخرّ الناس فیها جثاة علی رکبهم، حتی ابراهیم ینادی: نفسی لا اسئلک الا نفسی، کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعی‌ إِلی‌ کِتابِهَا قرأ یعقوب کلّ امّة بالنصب یعنی و تری کل امّة تدعی الی کتاب عملها، ای کتاب الحفظة لیقرءوه و یستوفوا الجزاء و هو قوله: الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدنیا. هذا کِتابُنا ای یقال لهم هذا کتابنا الذی کتبنا فیه اعمالکم یعنی دیوان الحفظة یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ، ای یشهد علیکم بالعدل و بالبیان، کانه ینطق إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. ما من صباح و لا مساء الا نزل فیه ملک من عند اسرافیل الی کاتب اعمال کل انسان بنسخة عمله الذی یعمله فی یومه و فی لیلته و ما هو لاق فیهما، و قال الحسن: نستنسخ ای نحفظ و قال الضحاک: نثبت، و ذلک ان الملکین یرفعان عمل الانسان فیثبت اللَّه منه ما کان له ثواب او عقاب و یطرح منه اللغو، نحو قولهم هلم و اذهب.

فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بمحمد و القرآن، وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ جنته، ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ. الظفر الظاهر و هم الذین یعطون کتابهم بایمانهم.

وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَ فَلَمْ تَکُنْ آیاتِی القول هاهنا مضمر، یعنی یقال لهم: أَ فَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی‌ عَلَیْکُمْ یعنی الکتب المنزلة علی الانبیاء، فَاسْتَکْبَرْتُمْ. تعظمتم عن الانقیاد و الایمان بها، وَ کُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِینَ منکرین کافرین.

وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ای اذا قیل لکم انّ الجزاء و البعث کائن، وَ السَّاعَةُ لا رَیْبَ فِیها ای القیامة قائمة لا محالة.

قرأ حمزة: و الساعة بالنصب عطفا بها علی الوعد و الباقون بالرفع علی الابتداء، قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا ای ما نحن الا نظن ظنا، ای لا نعلم ذلک الا حدسا و توهّما، وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ.

وَ بَدا لَهُمْ فی الآخرة ای ظهر لهم حین شاهدوا القیمة و اخرج لهم ما کتبت الحفظة من اعمالهم، سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا ای قبائح افعالهم فی الدنیا، ای بدا لهم جزاؤها، وَ حاقَ بِهِمْ ای احاط بهم و لزمهم، ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ ای جزاء استهزائهم بالرسل و الکتب.

وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنْساکُمْ ای تقول لهم الملائکة: الیوم نترککم فی النار ترک الشی‌ء المنسیّ الذی لا یذکر، کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا، یعنی کما ترکتم الایمان و العمل للقاء هذا الیوم. و قیل کما اعرضتم عن تدبر الوعید. و الانذار اعراض من نسی الشی‌ء وَ مَأْواکُمُ النَّارُ منزلکم و مثویکم جهنم، وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ من ینصرکم و یدفع عنکم ممن کنتم تتعززون بهم فی الدنیا.

ذلِکُمْ، ای ذلکم العذاب، بِأَنَّکُمُ ای بسبب انّکم، اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً، تنزلونها منزلة الهزؤ الذی لا یقبل علیه و لا یتدبر فیه، وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا اغترتم بما مد لکم فیها من الحیاة السریعة الانقضاء و ما وسّع علیکم من اسباب دنیاکم حتی قلتم لا بعث و لا حساب، فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها قرأ حمزة و الکسائی: بفتح الیاء و ضم الراء، وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ ای لا یطلب منهم ان یرجعوا الی طاعة اللَّه لانه لا یقبل ذلک الیوم عذر و لا توبة. و قیل لا یقبل منهم العتبی و هو اعطاء الرضا.

فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ. ختم السورة بکلمة الاخلاص و قیل معناه: قولوا فَلِلَّهِ الْحَمْدُ عرّفهم کیف یحمدون ربهم.

وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ای له العظمة و الجلال، و قیل استحقاق التعظیم فی اعلی المراتب له وحده، وَ هُوَ الْعَزِیزُ، بسلطانه، الْحَکِیمُ.

فیما امر و نهی و خلق و قضی.

روی ابو هریرة: قال قال رسول اللَّه (ص): یقول اللَّه عز و جل: الکبریاء ردائی و العظمة ازاری فمن نازعنی واحدا منهما ادخلته النار.