قوله: وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ یعنی مؤمن آل فرعون: اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ اقبلوا عظتی ابیّن لکم طریق السعادة و صلاح الامر و سبیل الهدی. الرّشاد و الرّشد و الرّشد الهدی، یقال: رجل رشید و راشد و رشاد. قال الشاعر:

و یقال: فلان لغیر رشدة، اذا کان ولد الزنا. و قوله: وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ ای بصواب.

یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ ای منفعة قلیلة اللبث تنتفعون بها مدّة ثم تنقطع. وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ التی لا تزول فلا تبیعوا الباقی بالفانی.

قال النبی (ص): «من احبّ دنیاه اضرّ بآخرته و من احبّ آخرته اضرّ بدنیاه فآثروا ما یبقی علی ما یفنی».

و عن سهل بن سعید قال: جاء رجل فقال: یا رسول اللَّه دلّنی علی عمل اذا انا عملته احبّنی اللَّه و احبّنی الناس، فقال: «ازهد فی الدنیا یحبّک اللَّه و ازهد فیما عند الناس یحبّک الناس».

و عن ابن مسعود: انّ رسول اللَّه (ص) نام علی حصیر فقام و قد اثر فی جسده، فقال ابن مسعود: یا رسول اللَّه لو امرتنا ان نبسط لک و نعمل، فقال: «ما لی و للدنیا و ما انا و الدنیا الّا کراکب استظل تحت شجرة ثم راح و ترکها».

و عن انس بن مالک انّ النبی (ص) قال: «یا بنیّ اکثر ذکر الموت فانک اذا اکثرت ذکر الموت زهدت فی الدنیا و رغبت فی الآخرة و انّ الآخرة دار قرار و الدنیا غرّارة لاهلها و المغرور من اغترّ بها».

ثمّ اخبر بمستقرّ الفریقین فقال: مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً ای من عمل شرکا، فَلا یُجْزی‌ إِلَّا مِثْلَها یعنی الّا النار، فانّ جزاء الشرک النار، و هما عظیمان کقوله: جَزاءً وِفاقاً ای وافق الجزاء العمل. وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً ای و من عمل بطاعة اللَّه من الذکور و الاناث وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ لا مکیال فیه و لا میزان. و قیل: یعطون فی الجنة من الخیر مالا تبعة علیهم فیه.

وَ یا قَوْمِ ما لِی أَدْعُوکُمْ ای ما لکم، کما تقول: مالی اریک حزینا ای مالک. و هذا کلام یوضع موضع «کیف»، و المعنی: اخبرونی عنکم کیف هذه الحال؟

أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجاةِ من النار بالایمان باللّه وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النَّارِ ای الی الشرک الذی یوجب النار.

ثمّ فسر فقال: تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ انه شریک له.

و قیل: ما لا یصحّ ان یعلم، وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ القادر علی الانتقام ان اقمتم علی کفرکم، «الغفار» ان تبتم من شرککم.

«لا جرم» فیها وجهان لاهل اللغة: احدهما انها کلمة واحدة وضعت موضع «حقّا»، و قیل: وضعت موضع «لا بدّ». و الوجه الآخر انها کلمتان: احدیهما ردّ و جحد لما قبلها، التأویل: تدعوننی لاکفر و اشرک «لا». و قوله «جرم» ای حقّ و وجب أَنَّما تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ یعنی الوثن، لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ ای اجابة دعوة فِی الدُّنْیا وَ لا فِی الْآخِرَةِ کقوله تعالی: إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی‌ یَوْمِ الْقِیامَةِ سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ.

و قیل معناه: لیس له دعوة الی عبادته فی الدنیا، لان الاوثان لا تدعی الربوبیة و لا تدعوا الی عبادتها و فی الآخرة تتبرّأ من عابدیها و فیه وجه ثالث: لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ ای لیس من حقّه ان یدعی الها. وجه اوّل معنی آنست که: مرا میخوانید با پرستش چیزی که او را توانایی نیست که دعای کسی پاسخ کند هرگز. وجه دوم: او را آن حق نیست که کسی را با پرستش خواند هرگز. وجه سوم: او سزای آن نیست که او را خدای خوانند هرگز.

وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ ای و حقّ انّ مرجعنا بعد الموت الی اللَّه فیجازی کلا بما یستحقّه، کقوله: ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ. وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ یعنی: و حقّ انّ المسرفین هُمْ أَصْحابُ النَّارِ ملازموها السرف ضدّ القصد. و قیل: هم الذین یقتلون بغیر حق.

فَسَتَذْکُرُونَ ما أَقُولُ لَکُمْ اذا عاینتم العذاب حین لا ینفعکم الذکر و تندمون حین لا ینفعکم الندم. وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ و ذلک انهم توعدون لمخالفته دینهم إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ یعلم المحق من المبطل.

فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا و قیل: الضمیر یعود الی موسی، ای دفع اللَّه عن موسی علیه السلام ما مکروه آل فرعون حتی عبر البحر. وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ الغرق فی الدنیا و النار فی الآخرة. و قیل: الضمیر فی قوله: فَوَقاهُ یعود الی مؤمن آل فرعون فانه لمّا وعظهم خرج هاربا الی جبل یصلّی فیه، فارسل فرعون جماعته فی طلبه فوجدوه قائما یصلّی و السباع و الوحوش صفوف عنده تذبّ عنه، فرعب القوم منه رعبا شدیدا فرجعوا فقتلهم فرعون فذلک قوله: وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ ای قتل فرعون ایّاهم.

النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها النّار رفع علی البدل من السوء و قیل: «النار» مبتدا، خبره: یعرضون علیها. غُدُوًّا وَ عَشِیًّا ای صباحا و مساء. قال ابن مسعود: ارواح آل فرعون فی اجواف طیر سود تعرض علی النار کل یومین مرّتین تغدو و تروح الی النار و یقال بآل فرعون: هذه مأویکم حتی تقوم الساعة، و کان ابو هریرة کلّما اصبح صاح: اصبحنا و عرض آل فرعون علی النار و کلّما امسی صاح امسینا و عرض آل فرعون علی النار.

و فی هذه الآیة دلالة ظاهرة علی ان عذاب القبر حق و فی الخبر الصحیح عن عبد اللَّه بن عمر انّ رسول اللَّه (ص) قال: «انّ احدکم اذا مات عرض علیه مقعده بالغداة و العشی ان کان من اهل الجنة فمن الجنة و ان کان من اهل النار فمن النار و یقال له: هذا مقعدک حتی یبعثک اللَّه الیه یوم القیمة»، و سألت عائشة رسول اللَّه (ص) عن عذاب القبر، فقال: «نعم عذاب القبر حق» قالت عائشة: فما رأیت رسول اللَّه (ص) بعد صلّی صلاة الّا تعوّذ من عذاب القبر.

و فی اخبار المعراج قال (ص): «نظرت (یعنی فی السماء الدنیا) فاذا انا بقوم لهم بطون کانها البیوت و هم علی ممرّ آل فرعون فیتوطأهم آل فرعون بارجلهم و هم یعرضون علی النار غدوّا و عشیّا، قلت: من هؤلاء یا جبرئیل؟ قال: هؤلاء اکلة الربوا».

ثمّ اخبر اللَّه عز و جل عن مستقرّهم یوم القیمة فقال: وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو و ابو بکر: السَّاعَةُ أَدْخِلُوا بحذف الالف فی الوصل و ضمّها فی الابتداء و ضمّ الخاء من الدخول، ای یقال لهم، أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ. و قرأ الآخرون: «ادخلوا» بقطع الالف و کسر الخاء من الادخال، ای یقال للملئکة: أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ، قال ابن عباس: یرید الوان العذاب غیر الذی کانوا یعذّبون به منذ غرقوا، یقال: اهل جهنم فیها علی درکات کما انّ اهل الجنة فیها علی درجات.

قال رسول اللَّه (ص): «اهون اهل النار عذابا رجل فی رجلیه نعلان من نار یغلی منهما دماغه».

و قال العباس بن عبد المطلب: یا رسول اللَّه هل نفعت عنک ابا طالب بشی‌ء فانه کان یحوطک و یصونک، قال: «وجدته فی غمرة من النار فاخرجته الی ضحضاح»، و من هذا الباب قوله: فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ.

قوله: وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ ای و اذکر یا محمد لقومک اذ یتخاصم اهل النار فی النار، فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فی الدنیا، تبع جمع تابع. و قیل: هو جمع لا واحد له و جمعه اتباع. فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا ای حاملون عنّا بعض العذاب باتباعنا ایّاکم؟

قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها ای لو قدرنا ان نغنی عنکم لاغنینا عن انفسنا، نحن و انتم جمیعا فی النار. إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ فانزلنا منازلنا و انزلکم منازلکم.

وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ حین اشتدّ علیهم العذاب لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً من ایام الدنیا مِنَ الْعَذابِ.

فتجیبهم الخزنة: أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ ای بالبراهین و المعجزات.

و قیل: الم تخبرکم الرسل انّ عذاب جهنم مخلّد لا تخفیف فیه و لا انقطاع. قالُوا بَلی‌ قد جاءتنا الرسل بالبیّنات قالُوا فَادْعُوا اذا ربکم ان نفعکم فنحن لا ندعو لکم، لانهم علموا انه لا یخفّف عنهم. قال اللَّه تعالی: وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ، یبطل و یضل و لا ینفعهم لانه لا یسمع و لا یجاب.

إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا یعنی بالغلبة و القهر و الحجة و الانتقام من الاعداء. قال السدی ما قتل قوم نبیّا قطّ او قوما من دعاة الحق من المؤمنین الّا بعث اللَّه من ینتقم لهم فصاروا منصورین فان قتلوا کما نصر یحیی بن زکریاء لمّا قتل قتل به سبعون الفا. قال عبد اللَّه بن سلام: ما قتلت امّة نبیّها الا قتل به منهم سبعون الفا و لا قتلوا خلیفته الا قتل به خمسة و ثلاثون الفا.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا ای و ننصر المؤمنین علی سائر الادیان فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا بالغلبة و الحجة وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ ای و لهم الغلبة ایضا فی القیامة حین تحضر الشهود و هم الحفظة فتشهد للانبیاء بالتبلیغ و للمومنین بالتصدیق و علی الکفّار بالتکذیب.

الاشهاد جمع شاهد کصاحب و اصحاب و قیل: جمع شهید کشریف و اشراف.

یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ ان اعتذروا عن کفرهم لم یقبل منهم و ان تابوا لم ینفعهم. وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ البعد من الرحمة، وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ یعنی جهنم.

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْهُدی‌ یعنی التوریة وَ أَوْرَثْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ ای اعطیناهم علی لسان الرسل التوریة و الانجیل و الزبور.

«هدی» من الضلالة وَ ذِکْری‌ لِأُولِی الْأَلْبابِ ای موعظة لذوی العقول ای کذّب قوم فرعون، موسی کما کذبک قریش یا محمد.

«فاصبر» کما صبر موسی، إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ فی اظهار دینک و اهلاک أعدائک «حق» وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ قیل: نزلت هذه الایة قبل قوله: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ. و قیل: استغفر لذنب ان کان منک. و قیل: استغفر لذنب امّتک و قیل: تعبّد بالاستغفار لزیادة درجته و لیصیر سنّة لمن بعده، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ ای صلّ شاکرا لربک بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ یعنی صلاة العصر و صلاة الفجر. و قال ابن عباس: یعنی الصلوات الخمس. و قال الحسن: کان هذا قبل فرض الصلوات بمکة رکعتان بکرة و رکعتان بالعشیّ إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ در نزول این آیت مفسران را دو قول است: یکی آنست که در شأن کفار قریش فرو آمد که پیوسته بر مصطفی صلوات اللَّه و سلامه علیه و مؤمنان می‌پیچیدند و در ابطال آیات می‌کوشیدند، رب العالمین فرمود: آن جدال و خصومت ایشان با شما از کبر و حسد است، آن مرادی بزرگ است که در دل ایشان که طمع میدارند که بر شما غلبه کنند و شما را بر خود کم آرند، و ایشان هرگز باین مراد نرسند و این مقصود نیابند، قال النبی (ص): «یحشر الجبّارون المتکبرون یوم القیمة فی صورة الذر یطؤهم الناس لهوا نهم علی اللَّه عز و جل و لا یدخل الجنة من کان فی قلبه مثقال ذرة من خردل من کبر».

قول دیگر آنست که این آیت در شأن جهودان فرو آمد که گفتند: صاحب ما مسیح بن داود یعنی دجال در آخر الزمان بیرون آید و سلطان او در برّ و بحر منبسط گردد و ملک زمین با ما افتد و ما بر عرب غلبه کنیم، رب العالمین گفت: ما هُمْ بِبالِغِیهِ این جهودان که این سخن باطل میگویند خود بدجّال در نرسند، اما تو ای محمد بما استعاذت کن از فتنه دجال و شر وی فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ من فتنة الدجال، إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.

قال رسول اللَّه (ص): «تعوذوا باللّه من عذاب النار فقالوا نعوذ باللّه من عذاب النار، ثم قال: تعوذوا باللّه من عذاب القبر، قالوا نعوذ باللّه من عذاب القبر، ثم قال: تعوذوا باللّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن، قالوا نعوذ باللّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن، ثمّ قال: تعوذوا باللّه من فتنة الدجال، قالوا: نعوذ باللّه من فتنة الدجال».

خبر درست است از أسماء بنت یزید الانصاریة گفت: رسول خدا در خانه من بود و حدیث دجال می‌رفت، مصطفی علیه الصلاة و السلام فرمود: پیش از خروج وی بسه سال یک سال آسمان باران ثلثی باز گیرد و زمین از نبات خویش ثلثی باز گیرد، دیگر سال آسمان از باران خویش دو ثلث باز گیرد و زمین از نبات خویش دو ثلث باز گیرد، سوم سال آسمان باران همه بازگیرد که یک قطره باران بزمین نیاید و زمین نبات همه بازگیرد که یک شاخ گیاه بر نیاید و در زمین یک بهیمه ازین چرنده و رونده بنماند، و صعب‌ترین فتنه وی آنست که اعرابیی را گوید که پدر و برادر وی از دنیا رفته که: اگر من پدر و برادر ترا زنده گردانم بمن ایمان آری و مرا خدای خود خوانی و دانی؟ اعرابی گوید: بلی ایمان آرم، آن گه دو شیطان بر صورت پدر و برادر وی فرا دید آیند، اسماء گفت: یا رسول اللَّه ما یک ساعت بگرسنگی صبر نمی‌توانیم کرد مؤمنان آن روز چون کنند؟ گفت: یجزئهم ما یجزئ اهل السماء من التسبیح و التقدیس آن خداوند که غذای اهل آسمان تسبیح و تقدیس کرد تا ایشان را کفایت افتاد زمینیان را نیز از تسبیح و تقدیس کفایت دهد. آن گه گفت: درنگ وی در زمین چهل سالست سالی چون ماهی و ماهی چون هفته‌ای و هفته‌ای چون روزی و روزی چندان که یک برگ از درخت خرما در آتش بیفروزد و بسوزد.

و روی عن ابن عمر قال: قام رسول اللَّه (ص) فی الناس فاثنی علی اللَّه بما هو اهله ثم ذکر الدجال فقال: «انی لانذرکموه و ما من نبیّ الا انذره قومه لقد انذر نوح قومه و لکنی ساقول لکم فیه قولا لم یقله نبیّ لقوم، تعلمون انه اعور و ان اللَّه لیس باعور مکتوب بین عینیه کافر یقرءوه کلّ مؤمن کاتب و غیر کاتب».

و قال (ص): «ان الدجال یخرج و ان معه ماء و نارا فامّا الذی یراه الناس ماء فنار و امّا الذی یراه الناس نارا فماء عذب طیب بارد فمن ادرک ذلک منکم فلیقع فی الذی یراه نارا فانه ماء عذب طیب».

و عن انس بن مالک قال قال النبی (ص): «لیس من بلد الا سیطأ الدجال الا مکة و المدینة فانه لا یأتیهما من نقب من انقابهما الا علیه الملائکة صافین یحرسونها ثم ترجف المدینة باهلها ثلث رجفات فتخرج الیه کلّ کافر و منافق».

و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «یأتی المسیح من قبل المشرق و همته المدینة حتی ینزل دبر احد ثم تصرف الملائکة وجهه قبل الشام و هنالک یهلک».

و عن ابی سعید الخدری قال قال رسول اللَّه (ص): «یتبع الدجال من امتی سبعون الفا علیهم السیجان»، و فی روایة ابی امامة عنه (ص) قال: «و مع الدجال یومئذ سبعون الف یهودیّ کلهم ذو ساج و سیف محلی».

قوله: لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ ای اعظم فی الصدور من اعادتهم بعد الموت، وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی الکفار لا یَعْلَمُونَ حین لا یستدلون بذلک علی توحید خالقهما. و قیل: أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ ای اعظم من خلق الدجال وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ یعنی الیهود الذین یخاصمون فی امر الدجال.

روی عن هشام بن عامر قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «ما بین خلق آدم الی قیام الساعة خلق اکبر من الدجال».

وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی‌ وَ الْبَصِیرُ الاعمی عن الهدی و البصیر بالهدی، یعنی الکافر و المؤمن لا یستویان فی الحکم و لا فی الفضل. وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی‌ءُ، دخلت «لا» فی قوله: وَ لَا الْمُسِی‌ءُ توکیدا لنفی المساواة، ای و لا یستوی المؤمن المحسن و الکافر المسی‌ء. قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ ای قلیلا منکم من یتّعظ. قرأ اهل الکوفة «تتذکّرون» بالتاء علی المخاطبة، و الباقون بالیای.

إِنَّ السَّاعَةَ ای القیامة لَآتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی کفّار مکة «لا یؤمنون» لا یصدقون بالبعث.