قوله: «أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ» ای وسعه لقبول الحقّ، «فَهُوَ عَلی‌ نُورٍ» ای علی معرفة «مِنْ رَبِّهِ». و قیل: علی بیان و بصیرة. و قیل: النّور القرآن فهو نور لمن تمسّک به. و فی الکلام حذف، ای من شرح اللَّه صدره للاسلام فاهتدی کمن قسی اللَّه قلبه فلم یهتد؟

روی عبد اللَّه بن مسعود قال: تلا رسول اللَّه (ص): «أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی‌ نُورٍ» قلنا یا رسول اللَّه فما علامة ذلک؟ قال: «الانابة الی دار الخلود و التجافی عن دار الغرور و التأهب للموت قبل نزول الموت».

قال المفسرون: نزلت هذه الایة فی حمزة و علی و ابی لهب و ولده فعلی و حمزة ممّن شرح اللَّه صدره للاسلام و ابو لهب و ولده من الّذین قست قلوبهم من ذکر اللَّه فذلک قوله: فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ القلب القاسی الیابس الّذی لا ینجع فیه الایمان و لا الوعظ. و قیل: القاسی الخالی عن ذکر اللَّه، و «ذکر اللَّه» القرآن.

«أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» قال مالک بن دینار: ما ضرب احد بعقوبة اعظم من قسوة قلب و ما غضب اللَّه علی قوم الّا نزع منهم الرّحمة. و عن جعفر بن محمد قال: «کان فی مناجاة اللَّه عزّ و جلّ موسی علیه السلام: یا موسی لا تطوّل فی الدّنیا املک فیقسو قلبک و القلب القاسی منّی بعید و کن خلق الثیاب جدید القلب تخف علی اهل الارض و تعرف فی اهل السّماء».

و قال النبی (ص): «تورث القسوة فی القلب ثلث خصال: حبّ الطعام و حبّ النّوم و حبّ الراحة».

«اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ» عن عون بن عبد اللَّه قال: قالوا یا رسول اللَّه لو حدّثتنا، فنزلت: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ». و القرآن احسن الحدیث لکونه صدقا کلّه. و قیل: احسن الحدیث لفصاحته و اعجازه. و قیل: لانه اکمل الکتب و اکثرها احکاما. «کِتاباً مُتَشابِهاً» یشبه بعضه بعضا فی الحقّ و الحسن و البیان و الصدق و یصدّق بعضه بعضا لیس فیه تناقض و لا اختلاف. و قیل: «متشابها» یشبه اللّفظ اللّفظ و المعنی المعنی غیر مختلفین.

«مثانی» فی المثانی وجهان من المعنی: احدهما ان یکون تثنّی قصصها و احکامها و امثالها فی مواضع منه کقوله: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی فالقرآن کلّه مثان و الوجه الثانی ان تکون المثانی جمع مثنی و هو ان یکون الکتاب مزدوجا فیه ذکر الوعد و الوعید و ذکر الدّنیا و الآخرة و ذکر الجنّة و النّار و الثواب و العقاب. وجه اوّل معنی آنست که: این قرآن نامه‌ایست دو تو دو تو و دیگر باره دیگر باره. و بر وجه دوم معنی آنست که: نامه‌ایست جفت جفت، سخن درو از دو گونه. «مثنی» مفعل من ثنیت و ثنیت مخفّف و مثقل بمعنی واحد و هو ان تضیف الی الشی‌ء مثله. و قیل: سمّی «مثانی» لانّ فیه السّبع المثانی و هی الفاتحة. قال ابن بحر: لمّا کان القرآن مخالفا لنظم البشر و نثرهم جعل أسماؤه بخلاف ما سمّوا به کلامهم علی الجملة و التّفصیل فسمّی جملته قرآنا کما سمّوه دیوانا و کما قالوا: قصیدة و خطبة و رسالة، قال: سورة، و کما قالوا: بیت قال: آیة، و کما سمّیت الأبیات لاتّفاق اواخرها قوافی سمّی اللَّه القرآن لاتّفاق خواتیم الآی فیه مثانی.

«تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ» القشعریرة تقبض یعرو جلد الانسان و شعره عند الخوف و الوجل. و قیل: المراد من الجلود القلوب، ای اذا ذکرت آیات العذاب اقشعرّت جلود الخائفین للَّه و اذا ذکرت آیات الرّحمة لانت و سکنت قلوبهم کما قال تعالی: أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ، و حقیقة المعنی ان قلوبهم تضطرب من الوعید و الخوف و تلین من الوعد و الرّجاء.

روی العباس بن عبد المطلب قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا اقشعرّ جلد العبد من خشیة اللَّه تحاتت عند ذنوبه کما یتحاتّ عن الشّجرة الیابسة ورقها».

و قال (ص): «اذا اقشعرّ جلد العبد من خشیة اللَّه حرّمه اللَّه علی النّار».

و قال قتاده: هذا نعت اولیاء اللَّه نعمتهم بان تقشعرّ جلودهم من خشیة اللَّه و تطمئنّ قلوبهم بذکر اللَّه و لم ینعتهم بذهاب عقولهم و الغشیان علیهم انما ذلک فی اهل البدع و هو من الشیطان. و قیل: لاسماء بنت ابی بکر: کیف کان اصحاب رسول اللَّه یفعلون اذا قرئ علیهم القرآن؟ قالت: کانوا کما نعتهم اللَّه عزّ و جلّ تدمع اعینهم و تقشعرّ جلودهم، قال: فقلت لها: انّ اناسا اذا قرئ علیهم القرآن خرّ أحدهم مغشیّا علیه، فقالت: اعوذ باللّه من الشیطان. و روی انّ ابن عمر مرّ برجل من اهل العراق ساقط، فقال: ما بال هذا؟ قالوا: انه اذا قرئ علیه القرآن و سمع ذکر اللَّه سقط، فقال ابن عمر: انا لنخشی اللَّه و ما نسقط انّ الشیطان یدخل فی جوف احدهم ما کان هذا ضیع اصحاب محمد (ص).

قوله: «ذلک» اشارة الی الکتاب، «هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ» ای یوفّقه للایمان و قیل: «ذلک» اشارة الی الطریق بین الخوف و الرجاء «یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ» «أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ» «یتّقی» یعنی یتوقی، و ذلک انّ اهل النّار یساقون الیها و الاغلال فی اعناقهم و السّلاسل فیتوقون النّار بوجوههم. قال عطاء: ان الکافر یرمی به فی النّار منکوسا فاوّل شی‌ء منه تمسّه النّار وجهه، و المعنی لا یترک ان یصرف وجهه عن النّار. و قال مقاتل: هو انّ الکافر یرمی به فی النّار مغلولة یداه الی عنقه و فی عنقه صخرة مثل الجبل العظیم من الکبریت تشتعل النّار فی الحجر و هو معلّق فی عنقه فحرّها و وهجها علی وجهه لا یطیق دفعها علی وجهه للاغلال الّتی فی عنقه و یده. و هذا الکلام محذوف الجواب، تأویله: أ فمن یتّقی بوجهه سوء العذاب کمن یأتی آمنا یوم القیمة؟! «وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ» ای یقول الخزنة للکافرین اذا سحبوا علی وجوههم فی النّار: «ذُوقُوا ما کُنْتُمْ» ای جزاء ما کنتم «تَکْسِبُونَ» من تکذیب اللَّه و رسوله.

«کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» ای من قبل کفّار مکة کذّبوا الرّسل «فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ» یعنی و هم آمنون غافلون عن العذاب. و قیل: لا یعرفون له مدفعا و لا مردّا.

«فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْیَ» ای العذاب و الهوان، «فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» یعنی: احسّوا به احساس الذّائق المطعوم، «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ» المعدّ لهم «أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» المعنی: لو علموا شدّة العذاب ما عصوا اللَّه و رسوله.

وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ رأینا المصلحة فی ضربه، یرید هاهنا تخویفهم بذکر ما اصاب من قبلهم ممّن سلکوا سبیلهم فی الکفر، لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ ای یتّعظون.

قُرْآناً عَرَبِیًّا نصب علی الحال، غَیْرَ ذِی عِوَجٍ ای مستقیما لا یخالف بعضه بعضا لانّ الشّی‌ء المعوّج هو المختلف. و فی روایة الضحاک عن ابن عباس: غَیْرَ ذِی عِوَجٍ ای غیر مخلوق، و یروی ذلک عن مالک بن انس، و حکی عن سفیان بن عیینة عن سبعین من التابعین: ان القرآن لیس بخالق و لا مخلوق بل هو کلام اللَّه بجمیع جهاته، یعنی اذا قرأه قاری او کتبه کاتب او حفظه حافظ او سمعه سامع کان المقرؤ و المکتوب و المحفوظ و المسموع غیر مخلوق لانه قرآن و هو الّذی تکلّم اللَّه به و هو نعت من نعوت ذاته و لم یصر بالقراءة و الکتابة و الحفظ و السّماع مخلوقا و ان کانت هذه الآلات مخلوقة فقد اودعه اللَّه جلّ جلاله قبل ان ینزله اللوح المحفوظ فلم یصر مخلوقا و کتب التوریة لموسی علیه السلام فی الالواح و لم تصر مخلوقة و سمعه النبیّ (ص) من جبرئیل و النّاس من محمد (ص). و قال تعالی: فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ فسمّاه کلامه و ان کان مسموعا من فی محمد (ص). و فی بعض الاخبار انّ النبیّ (ص) قال: «انّ هذه الصلاة لا یصلح فیها شی‌ء من کلام النّاس انما هی التکبیر و التسبیح و قراءة القرآن» ففرّق رسول اللَّه (ص) بین کلام الناس و بین قراءة القرآن و هو یعلم انّ القرآن فی الصلاة یتلوه النّاس بالسنتهم فلم یجعله کلاما لهم و ان ادّوه بآلة مخلوقة و ذلک ان کلام اللَّه لا یکون فی حالة کلاما له و فی حالة کلاما للنّاس بل هو فی جمیع الاحوال کلام اللَّه صفة من صفاته و نعت من نعوت ذاته.

قوله: ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا... هذا مثل ضربه اللَّه عز و جل للمشرک و لما یعبده من الشّرکاء و للموحّد و المعبود الواحد الّذی یعبده و المعنی: ضرب اللَّه مثلا عبدا مملوکا فیه عدّة من ارباب یدعونه یأمره هذا و ینهاه هذا و یختلفون علیه و عبدا مملوکا لا یملکه الّا ربّ واحد فهو سلم لمالک واحد سالم الملک خالص الرّق له لا یتنازع فیه المتنازعون و هو الرّجل السّالم فی الآیة مثل ضربه اللَّه لنفسه یدلّ علی وحدانیّته و یهنّئ به الموحّد بتوحیده، اعلم اللَّه تعالی بهذا المثل انّ عدولهم من الاله الواحد الی آلهة شتّی سوی ما فیه من العذاب فی العاقبة هو سوء التدبیر و الرّأی الخطاء فی طلب الرّاحة لانه لیس طلب رضا واحد کطلب رضا جماعة، و الی هذا المعنی اشار یوسف علیه السلام: أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ؟

قوله تعالی: مُتَشاکِسُونَ ای متضایقون مختلفون سیّئة اخلاقهم کلّ واحد منهم یستخدمه بقدر نصیبه فیه. یقال: رجل شکس شرس اذا کان سیّئ الخلق مخالفا للنّاس لا یرضی بالانصاف. قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب: «سالما» بالالف، ای خالصا لا شریک و لا منازع له فیه، و قرأ الآخرون: «سلما» بفتح اللّام من غیر الف و هو الذی لا ینازع فیه من قولهم: هو لک سلم، ای مسلّم لا منازع لک فیه. هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا ای لا یستویان فی المثل، ای فی الصّفة.

و قوله تعالی: الْحَمْدُ لِلَّهِ تنزیه عارض فی الکلام، ای للَّه الحمد کلّه دون غیره من المعبودین. و قیل: تقدیره قولوا الحمد للَّه شکرا علی ذلک، بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ موقع هذه النّعمة. و قیل: لا یَعْلَمُونَ انهما لا یستویان مثلا فهو لجهلهم بذلک یعبدون آلهة شتّی و المراد بالاکثر الکلّ.

إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ ای انک ستموت و انهم سیموتون. قیل: اعلم اللَّه بذلک ان الخلق للموت سواء و لئلّا یختلفوا فی موت النبی (ص) کما اختلفوا فی موت غیره من الانبیاء.

روی عن عائشة قالت قال رسول اللَّه (ص): «ایّها النّاس ایّما احد من امّتی اصیب بمصیبة بعدی فلیتعزّ بمصیبته بی عن المصیبة الّتی تصیبه بعدی».

و فی روایة اخری قال (ص): «من اصیب بمصیبة فلیذکر مصیبته بی فانها افضل المصائب».

و انشد بعضهم:

و اذا اعترتک وساوس بمصیبة

اصبر لکلّ مصیبة و تجلّد

و اعلم بانّ المرء غیر مخلّد

فاذکر مصابک بالنّبی محمد

و قیل: المراد بهذا الآیة حثّ النّاس علی الطّاعة و الاستعداد للموت، قال النّبی (ص): «ایّها النّاس ان اکیسکم اکثرکم للموت ذکرا و احزمکم احسنکم له استعدادا الاوان من علامات العقل التجافی عن دار الغرور و الانابة الی دار الخلود و التّزوّد لسکنی القبور و التأهب لیوم النشور».

قصّه وفات مصطفی علیه الصّلاة و السلام در سورة الانبیاء بشرح گفتیم و اینجا وفات آدم گوئیم صلوات اللَّه علیه. روایت کرده‌اند از کعب احبار گفت: خوانده‌ام در کتب شیث بن آدم علیهما السّلام که آدم را هزار سال عمر بود، چون روزگار عمر وی بآخر رسید وحی آمد از حق جل جلاله که: یا آدم اوص وصیّتک الی ابنک شیث فانک میّت فرزند خود را شیث وصیّت کن که عمرت بآخر رسید و روز مرگت نزدیک آمد، گفت: یا رب و کیف الموت این مرگ چیست؟ و صفت کن، وحی آمد که: ای آدم روح از کالبدت جدا کنم و ترا نزدیک خویش آرم و کردار ترا جزا دهم، ای آدم هر کرا کردار نیکو بود جزا نیکو بیند و هر کرا کردار بد بود جزا بیند. آدم گفت این مرگ مرا خواهد بود بر خصوص یا همه فرزندانم را خواهد بود بر عموم؟ فرمان آمد که: ای آدم هر که حلاوت حیاة چشید ناچار مرارت مرگ چشد، الموت باب وکّل الناس داخله، الموت کأس و کلّ الناس شاربها. هر که در زندگانی در آمد ناچار از در مرگ در آید، قرارگاه عالمیان و بازگشتن‌گاه جهانیان گور است. موعد ایشان رستاخیز قیامت است، مورد ایشان بهشت یا دوزخ است. پس هیچ اندیشه مهم‌تر از تدبیر مرگ نیست. مصطفی علیه الصّلاة و السلام گفت: «الکیّس من دان نفسه و عمل لما بعد الموت، پس آدم، شیث را حاضر کرد و او را خلیفه خویش کرد در زمین و او را وصیّت کرد گفت: علیک بتقوی اللَّه و لزوم طاعته و علیک بمناقب الخیر ل و ایّاک و طاعة النّساء فانها بئست الوزیرة و بئست الشریکة و لا بدّ منها و کلّما ذکرت اللَّه فاذکر الی جانبه محمدا (ص) فانی رأیته مکتوبا فی سرادق العرش و انا بین الرّوح و الطّین ای پسر تقوی پیشه گیر و در همه حال پرهیزگار و طاعت دار باش و در خدمت لزوم‌گیر و در خیرها بکوش و زنان را طاعت دار مباش و بفرمان ایشان کار مکن که من بفرمان حوا کار کردم و رسید بمن آنچه رسید، ای پسر ذکر محمد بسیار کن، هر که نام اللَّه گویی نام وی ور نام اللَّه بند که من نام او دیدم نوشته بر سرادق عرش و بر اطراف حجب و پرده‌های بهشت و در هیچ آسمان نگذشتم که نه نام او میبردند و ذکر او میکردند. شیث گفت: و این محمد کیست بدین بزرگواری و بدین عزیزی؟! آدم گفت: نبیّ آخر الزمان آخرهم خروجا فی الدّنیا و اوّلهم دخولا فی الجنّة طوبی لمن ادرکه و آمن به.

کعب گفت: روز آدینه آن ساعت که بدو خلق آدم بود همان ساعت وقت وفات وی بود، فرمان آمد بملک الموت علیه السلام: ان اهبط علی آدم فی صورتک الّتی لا تهبط فیها الّا علی صفیی و حبیبی احمد فرو رو بقبض روح آدم هم بران صفت که قبض روح احمد کنی آن برگزیده و دوست من، ای ملک الموت نگر که قبض روح وی نکنی تا نخست شراب عزا و صبر بدو دهی و با وی گویی: لو خلدت احدا لخلدتک اگر در همه خلق کسی را زندگانی جاودان دادمی ترا دادمی لکن حکمی است این مرگ رانده در ازل و قضایی رفته بر سر همه خلق، و انی انا اللَّه لا اله الا انا الدیان الکبیر اقضی فی عبادی ما أشاء و احکم ما ارید منم آن خداوند که جز من خداوند نیست دیّان و مهربان و بزرگوار و بزرگ بخشایش بر بندگان حکم کنم و قضا رانم بر ایشان چنان که خواهم و کس را باز خواست نیست و بر حکم من اعتراض نیست لا اسئل عما افعل و هم یسئلون ای ملک الموت با بنده من آدم بگو: انما قضیت علیک الموت لاعیدک الی الجنة التی اخرجتک منها دل خوش دار و انده مدار که این قضاء مرگ بر سر تو بدان راندم تا ترا بآن سرای پیروزی و بهشت جاودانی باز برم که از انجات بیرون آوردم و در آرزوی آن بمانده‌ای. ملک الموت فرو آمد و پیغام ملک بگزارد و شراب عزا و صبر که اللَّه فرستاد بوی داد، آدم چون ملک الموت را دید زار بگریست ملک الموت گفت: ای آدم آن روز که از بهشت واماندی و بدنیا آمدی چندین گریه و زاری نکردی که امروز میکنی بر فوت دنیا، آدم گفت: نه بر فوت دنیا میگریم که دنیا همه بلا و عناست لکن بر فوت لذّت خدمت و ذکر حقّ میگریم، در بهشت لذّت نعمت بود و در دنیا لذّت خدمت و راز ولی نعمت، چون راز ولی نعمت آمد لذّت نعمت کجا پدید آید. بروایتی دیگر گفته‌اند: پیش از انک ملک الموت رسید، آدم فرا پسران خویش گفت: مرا آرزوی میوه بهشت است روید و مرا میوه بهشت آرید، ایشان رفتند و در ان صحرا طواف همی کردند، و گفته‌اند که بر طور سینا شدند و دعا همی کردند، جبرئیل را دیدند با دوازده فریشته از مهتران و سروران فریشتگان و با ایشان کفن و حنوط بهشتی بود و بیل و تبر و آن کفن از روشنایی فروغ میداد و بوی حنوط میان آسمان و زمین همی دمید، جبرئیل فرزندان آدم را گفت: ما بالکم محزونین چیست شما را و چه رسید که چنین اندهگن و غمناک ایستاده‌اید؟ گفتند: ان ابانا قد کلّفنا ما لا نطیقه پدر ما میوه بهشت آرزو میکند و دست ما بدان نمیرسد، بر ما آن نهاده که طاقت نداریم، جبرئیل گفت: باز گردید که آنچه آرزوی اوست ما آورده‌ایم، ایشان بازگشتند، چون آمدند جبرئیل را دید و فریشتگان و ملک الموت بر بالین آدم نشسته، جبرئیل گوید: کیف تجدک یا آدم خود را چون بینی این ساعت ای آدم؟ آدم گفت: مرگ عظیم است و دردی صعب، اما صعب‌تر از درد مرگ آنست که از خدمت و عبادت اللَّه می‌بازمانم، آن گه جبرئیل گفت: یا ملک الموت ارفق به فقد عرفت حاله هو آدم الذی خلقه اللَّه بیده و نفخ فیه من روحه و امرنا بالسّجود له و اسکنه جنّته. آدم آن ساعت گفت: یا جبرئیل انی لاستحیی من ربی لعظیم خطیئتی فاذکر فی السماء تائبا او خاطئا چکنم ای جبرئیل ترسم که مرا در ان حضرت آب روی نبود که نافرمانی کرده‌ام و اندازه فرمان در گذشته‌ام، ای جبرئیل اگر چه عفو کند نه شرم زده باشم و شرمسار در انجمن آسمانیان که گویند: این آن تائب است گنهکار، آدم میگوید و جبرئیل میگرید و فریشتگان همه بموافقت میگریند، در آن حال فرمان آمد که: ای جبرئیل آدم را گو سر بردار و بر آسمان نگر تا چه بینی، آدم سر برداشت از بالین خود تا سرادقات عرش عظیم و فریشتگان را دید صفها برکشیده و انتظار قدوم روح آدم را جنّات مأوی و فرادیس اعلی و انهار و اشجار آن آراسته و حور العین بر ان کنگره‌ها ایستاده و ندا میکنند که: یا آدم من اجلک خلقنا ربنا، آدم چون آن کرامت و آن منزلت دید گفت: یا ملک الموت عجّل فقد اشتدّ شوقی الی ما اعطانی ربی فلم یزل آدم یقدّس ربه حتّی قبض ملک الموت روحه و سجّاه جبرئیل بثوبه ثمّ غسله جبرئیل و الملائکة و حنّطوه و کفّنوه و وضعوه علی سریره ثمّ تقدّم جبرئیل و الملائکة ثمّ بنوا آدم ثمّ حواء و بناتها و کبّر جبرئیل علیه اربعا، و یقال: انه قدّم للصّلوة علیه ابنه شیث و اسمه بالعربیّة هبة اللَّه ثمّ حفروا له و دفنوه و سنّوا علیه التّراب ثمّ التفت جبرئیل الی ولد آدم و عزّاهم و قال لهم: احفظوا وصیّة ابیکم فانکم ان فعلتم ذلک لن تضلّوا بعده ابدا و اعلموا ان الموت سبیلکم و هذه سنّتکم فی موتاکم فاصنعوا بهم ما صنعنا بابیکم و انکم لن ترونا بعد الیوم الی یوم القیمة: روی ان آدم لمّا اهبط الی الارض قیل له: لد للفناء و ابن للخراب.

قوله: ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ قال ابن عباس یعنی المحقّ و المبطل و الظّالم و المظلوم.

روی انّ الزبیر بن العوام رضی اللَّه عنه قال: یا رسول اللَّه أ نختصم یوم القیمة بعد ما کان بیننا فی الدّنیا مع خواصّ الذنوب؟ قال: «نعم حتّی یؤدّی الی کلّ ذی حقّ حقّه»، قال الزبیر: و اللَّه انّ الامر اذا لشدید. و قال ابن عمر: عشنا برهة من الدّهر و کنّا نری ان هذه الآیة انزلت فینا و فی اهل الکتابین، قلنا: کیف نختصم و دیننا واحد و کتابنا واحد حتی رأیت بعضنا یضرب وجوه بعض بالسیف فعرفت انها نزلت فینا. و عن ابی سعید الخدری قال: کنّا نقول ربنا واحد و دیننا واحد و نبینا واحد فما هذه الخصومة؟ فلمّا کان یوم الصّفین و شدّ بعضنا علی بعض بالسّیوف قلنا: نعم هو هذا.

و عن ابراهیم قال: لمّا نزلت: ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ قالوا: کیف نختصم و نحن اخوان، فلمّا قتل عثمان قالوا: هذه خصومتنا. و سئل النّبی (ص) فیم الخصومة؟ فقال: «فی الدّماء فی الدّماء»

و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص) «من کانت لاخیه عنده مظلمة من عرض او مال فلیتحلّله الیوم قبل ان یؤخذ منه یوم لا دینار و لا درهم فان کان له عمل صالح اخذ منه بقدر مظلمته و ان لم یکن له عمل اخذ من سیّآته فجعلت علیه».

و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «أ تدرون ما المفلس»؟ قالوا: المفلس فینا من لا درهم له و لا متاع، قال: «ان المفلس من امّتی من یأتی یوم القیمة بصلاة و صیام و زکاة و کان قد شتم هذا و قذف هذا و اکل مال هذا و سفک دم هذا فیقضی هذا من حسناته و هذا من حسناته فان فنیت حسناته قبل ان یقضی ما علیه اخذ من خطایاهم فطرحت علیه ثمّ طرح فی النّار».

قیل لابی العالیة: قال اللَّه لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ ثمّ قال إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ کیف هذا؟ قال: قوله لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ لاهل الشرک، و قوله عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ لاهل الملّة فی الدّماء و المظالم الّتی بینهم. و قال ابن عباس: فی القیامة مواطن فهم یختصمون فی بعضها و یسکنون فی بعضها.

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ فزعم انّ له ولدا و شریکا وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ ای بالقرآن إِذْ جاءَهُ، و القرآن اصدق الصّدق. و قیل: «بالصّدق» ای بالصّادق یعنی محمدا صلّی اللَّه علیه و سلّم. أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ استفهام تقریر، یعنی: أ لیس هذا الکافر یستحقّ الخلود فی النّار.