قوله: قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی‌ أَنْفُسِهِمْ ابن عباس گفت: این آیت تا آخر سه آیت در شأن وحشی فرو آمد که رسول خدا (ص) بعد از اسلام وحشی در وی نمی نگرست که وی حمزه را کشته بود و بروی مثلت کرده و آن در دل رسول (ص) تأثیر کرده بود چنان که طاقت دیدار وی نمیداشت. وحشی پنداشت که چون رسول بوی نمی‌نگرد اسلام وی پذیرفته نیست، رب العالمین این آیت فرستاد تا رسول بوی نگرست و آن وحشت از پیش برداشت. ابن عمر گفت: این آیات در شأن عیاش بن ابی ربیعه فرو آمد و در شأن ولید بن الولید و جماعتی دیگر که در مکه مسلمان شدند اما هجرت نکردند و مشرکان ایشان را معذّب میداشتند تا ایشان را از اسلام برگردانیدند، صحابه رسول گفتند اللَّه تعالی از ایشان نه فرض پذیرد نه نافله هرگز که از بیم عقوبت مشرکان بترک دین خویش بگفتند، رب العالمین در حق ایشان این آیات فرستاد، عمر خطاب این آیت بنوشت و بایشان فرستاد، ایشان بدین اسلام باز آمدند و هجرت کردند.

عبد اللَّه عمر گفت: ما که صحابه رسول بودیم باول چنان میدانستیم و میگفتیم که حسنات ما جمله مقبول است که در ان شک نیست، پس چون این آیت فرو آمد که: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ گفتیم که آن چه باشد که اعمال ما باطل کند، بجای آوردیم که آن کبائر است و فواحش، پس از ان هر که از وی کبیره‌ای آمد یا فاحشه‌ای گفتیم که کار وی تباه گشت و سرانجام وی بد شد تا آن روز که این آیت فرو آمد: قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی‌ أَنْفُسِهِمْ، نیز آن سخن نگفتیم، بلی بر گناهکار ترسیدیم و امید برحمت داشتیم. باین قول اسراف ارتکاب کبائر است. عبد اللَّه مسعود گفت: روزی در مسجد شدم دانشمندی سخن میگفت از روی وعید، همه ذکر آتش میکرد و صفت اغلال و انکال، ابن مسعود گفت او را گفتم: ای دانشمند این چه چیز است که بندگان را از رحمت اللَّه نومید میکنی نمی‌خوانی آنچه رب العزة فرمود: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی‌ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ؟ خبر درست است که رسول خدا علیه الصلاة و السلام این آیت برخواند گفت: إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً و لا یبالی و بروایتی دیگر مصطفی علیه الصلاة و السلام فرمود.

چون آمرزی خداوندا همه بیامرز و آن کدام بنده است که او گناه نکرد. و فی الخبر الصحیح عن ابی سعید الخدری عن النبی (ص) قال: «کان فی بنی اسرائیل رجل قتل تسعة و تسعین انسانا ثم خرج یسأل فدلّ علی راهب فاتاه فقال: انی قتلت تسعا و تسعین نفسا و هل بی من توبة؟ قال: لا، فقتله، فکمّل به مائة، ثمّ سأل عن اعلم اهل الارض فدلّ علی رجل عالم فقال له: قتلت مائة نفس فهل لی من توبة؟ قال: نعم و من یحول بینک و بین التوبة انطلق الی ارض کذا و کذا فانّ بها ناسا یعبدون اللَّه فاعبد اللَّه معهم و لا ترجع الی ارضک فانها ارض سوء، فانطلق حتی اذا اتی نصف الطریق اتاه الموت، فاختصمت فیه ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب فاتاهم ملک فی صورة آدمیّ فجعلوه بینهم فقالوا: قیسوا بین الارضین فالی ایّتهما ادنی فهو لها، فقاسوا فوجدوه ادنی الی الارض التی اراد فقبضته ملائکة الرّحمة».

و عن ابی هریرة ان رسول اللَّه (ص) قال: «قال رجل لم یعمل خیرا قطّ لاهله اذا مات فحرّقوه ثمّ اذروا نصفه فی البرّ و نصفه فی البحر، فو اللّه لئن قدر اللَّه علیه لیعذّبنّه عذابا لا یعذّبه احدا من العالمین، قال: فلمّا مات فعلوا به ما امرهم، فامر اللَّه البحر فجمع ما فیه و امر البرّ فجمع ما فیه ثمّ قال له: لم فعلت هذا؟ قال: من خشیتک یا رب و انت اعلم، فغفر له».

و قال النبی (ص): «ما احبّ ان لی الدنیا و ما فیها بهذه الآیة».

و یقال: هذه الآیة تعمّ کلّ ذنب لا یبلغ الشرک ثمّ قیّد المغفرة بقوله: وَ أَنِیبُوا إِلی‌ رَبِّکُمْ، فامر بالتوبة. قیل: هذه الآیة متّصلة بما قبلها. و قیل: الکلام قد تمّ علی الآیة الاولی ثمّ خاطب الکفار بهذه الایة فقال: أَنِیبُوا إِلی‌ رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ فتکون الانابة هی الرجوع من الشرک الی الاسلام.

و قیل: «أسلموا له» ای اخلصوا له التوحید. مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ای من قبل ان تموتوا فتستوجبوا العذاب ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ ای لا تمنعون من العذاب.

وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ یعنی القرآن و القرآن کلّه حسن.

قال الحسن: ان الذی انزل فی القرآن علی ثلاثة اوجه: ذکر القبیح لتجتنبه و ذکر الاحسن لتختاره و ذکر ما دون الاحسن لئلّا ترغب فیه، مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً فجاءة وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ حین یفجأکم. و قیل: من قبل ان یأتیکم العذاب الموت فتقعوا فی العذاب.

أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی‌ او تقول هذه الکلمات الثلث مردودة علی قوله: مِنْ قَبْلِ، کانه یقول عز و جل: من قبل ان تقول نفس یا حَسْرَتی‌ من قبل ان تقول نفس لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی من قبل ان تقول نفس لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً، و ان شئت جعلته ممّا حذف منه «لا» فیکون التأویل فی الکلمات الثلث: ان لا تقول نفس. کقوله عز و جل: یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا یعنی ان لا تضلّوا و کقوله: أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ یعنی ان لا تمید بکم، و کقوله: أَنْ تَزُولا یعنی ان لا تزولا. بر حذف لا معنی آنست که: مبادا که هر کس گویا فردا از شما که «یا حسرتی»، مبادا که هر کس گویا از شما فردا لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی، مبادا که هر کس گویا از شما فردا که لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً. و فی الخبر «ما من احد من اهل النار یدخل النار حتی یری مقعده من الجنّة فیقول: لو ان اللَّه هدانی لکنت من المتقین فتکون علیه حسرة».

تقول العرب: یا حسرة یا لهفا، یا حسرتی یا لهفی، یا حسرتای یا لهفای. تقول هذه الکلمة فی نداء الاستغاثة و الحسرة ان تأسف النفس اسفا تبقی منه حسیرا، ای منقطعا و قیل: «یا حسرتی» یعنی یا ایّتها الحسرة هذا اوانک، عَلی‌ ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ ای قصّرت فی طاعة اللَّه و اقامة حقّه. و قیل: علی ما ضیّعت فی ذات اللَّه. قال مجاهد: فِی جَنْبِ اللَّهِ ای فی امر اللَّه، کقول الشاعر:

و قیل: معناه: قصّرت فی الجانب الّذی یؤدّی الی رضاء اللَّه، و العرب تسمّی الجانب جنبا. این کلمه بر زبان عرب بسیار رود و چنانست که مردمان گویند: در جنب فلان توانگر شدم، از پهلوی فلان مال بدست آوردم. وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ای المستهزئین بدین اللَّه و کتابه و رسوله و المؤمنین قال قتادة: لم یکفهم ما ضیعوا من طاعة اللَّه حتی سخروا باهل طاعته.

أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ ای مرّة تقول هذا و مرّة تقول ذلک. و قیل: ان قوما یقولون هذا و قوما یقولون ذلک.

أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذابَ عیانا: لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً رجعة الی الدنیا، فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ای الموحدین.

ثمّ یقال لهذا القائل: بَلی‌ قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی یعنی القرآن فَکَذَّبْتَ بِها و قلت انها لیست من اللَّه، وَ اسْتَکْبَرْتَ ای تکبّرت عن الایمان بها، وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ یروی ان النبی (ص) قرأ قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ بالتأنیث فیکون خطابا للنفس و من فتح التاءات ردّها الی معنی النفس و هو الانسان.

وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ بان له ولدا و صاحبة و شریکا، وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ من قوله: یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ. و قیل: وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ ممّا ینالهم من نفخ النّار. أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً ای مقاما و منزلا لِلْمُتَکَبِّرِینَ عن الایمان؟ یعنی: أ لیس حقا ان نجعل جهنّم مکانا لهم؟

وَ یُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر: «بمفازاتهم» بالالف علی الجمع، ای بالطرق التی تؤدّیهم الی الفوز و النجاة و هی اکتساب الطاعات و اجتناب المعاصی. و قرأ الآخرون: «بمفازتهم» علی الواحد و هی بمعنی الفوز، ای ننجّیهم بفوزهم من النار باعمالهم الحسنة و قیل: هی شهادة ان لا اله الا اللَّه.

لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ای لا یمسّ ابدانهم اذی و لا قلوبهم حزن.

اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و کلّ شی‌ء بائن منه، وَ هُوَ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَکِیلٌ ای کلها موکولة الیه فهو القائم بحفظها.

لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ المقالید المفاتیح، واحدها مقلاد، ای له مفاتیح خزائن السماوات و الارض یفتح الرزق علی من یشاء و یغلقه علی من یشاء. قال اهل اللغة: المقلاد المفتاح، و المقلاد القفل، قلد بابه، ای اغلقه و قلده اذا فتحه.

و قیل: مقالید السماوات الامطار و مقالید الارض النبات، و معنی الآیة: لا ینزل من السماء ملک و لا قطرة و لا ینبت من الارض نبات الا باذنه.

روی عن عثمان بن عفان ان رسول اللَّه (ص) سئل عن تفسیر هذه الآیة، فقال: «تفسیر المقالید لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر و سبحان اللَّه و بحمده استغفر اللَّه لا حول و لا قوة الا باللّه الاول و الآخر و الظاهر و الباطن یحیی و یمیت بیده الخیر و هو علی کلّ شی‌ء قدیر».

و فی الخبر ان رسول اللَّه (ص) قال: «اتیت بمفاتیح خزائن الارض فعرضت علیّ فقلت: لا، بل اجوع یوما و اشبع یوما».

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ ای جحدوا قدرته علی ذلک، أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ فی الآخرة.

قُلْ أَ فَغَیْرَ اللَّهِ قال مقاتل: ان قریشا: دعته الی دین آبائه فنزلت هذه الآیة «قل» لهم یا محمد بعد هذا البیان: أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ؟ قرأ ابن عامر «تأمروننی» بنونین خفیفتین. و قرأ نافع: «تأمرونی» بنون واحدة خفیفة علی الحذف و قرأ الآخرون: «تأمرونّی» بنون واحدة مشدّدة علی الادغام.

وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ یعنی: و اوحی الی الذین من قبلک بمثل ذلک لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ الذی عملته قبل الشرک. فهذا خطاب مع الرسول، و المراد به غیره. و قیل: هذا ادب من اللَّه لنبیّه و تهدید لغیره لان اللَّه عز و جل عصمه من الشرک.

وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ.

بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ ای وحّد و اخلص له العبادة، وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ للَّه فیما انعم به علیک من الهدایة و النبوة.

وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ ای ما عرفوه حقّ معرفته و ما عظّموه حقّ عظمته حیث اشرکوا به غیره، ثمّ اخبر عن عظمته فقال: وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ القبضة مصدر اقیم مقام المفعول، ای الارض مقبوضة فی قبضته یوم القیمة. وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ من الطّیّ و هو الادراج، بیانه قوله: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ.

«سبحانه» ای تنزیها له و تعظیما من ان یکون له نظیر فی ذاته و صفاته، وَ تَعالی‌ عَمَّا یُشْرِکُونَ ای و هو متعال عمّا یصفه المشرکون. روی عبد اللَّه بن مسعود و عبد اللَّه بن عباس رضی اللَّه عنهما ان حبرا من الیهود اتی رسول اللَّه (ص) فقال: یا محمد اشعرت ان اللَّه یضع یوم القیمة السماوات علی اصبع و الارضین علی اصبع و الجبال علی اصبع و الماء و الثری و الشجر علی اصبع و جمیع الخلائق علی اصبع ثمّ یهزهنّ و یقول: انا الملک این الملوک؟

فضحک رسول اللَّه (ص) تعجّبا منه و تصدیقا له، فانزل اللَّه هذه الآیة: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ و فی روایة ابی هریرة عن رسول اللَّه (ص) انه قال: «یقبض اللَّه السماوات بیمینه و الارضین بیده الأخری ثمّ یهزهنّ و یقول: انا الملک این ملوک الارض».

و قیل: للَّه یدان کلتاهما یمینان.

و قال الشاعر:

و فی الخبر: «کلتا یدی ربنا یمین».

له یمینان عدلا لا شمال له

و فی یمینیه آجال و ارزاق‌

و قال ابن عباس: ما السماوات السبع و الارضون السبع فی ید اللَّه الّا کخردلة فی ید احدکم سُبْحانَهُ وَ تَعالی‌ عَمَّا یُشْرِکُونَ.

وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ هذه هی النفخة الثانیة و هی نفخة الصعقة بعد نفخة الفزع باربعین سنة. قال بعض المفسّرین: النفخة اثنتان، الاولی للموت و الثانیة للبعث و بینهما اربعون سنة.

و الاکثرون علی انها ثلث نفخات، الاولی للفزع و الثانیة للموت و الثالثة للبعث. «فصعق» ای مات مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یقال: صعق فلان و صعق اذا اصابته الصعقة و الصاعقة هی الصوت معه العذاب او معه النار. إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ قال الحسن: یعنی اللَّه وحده و قیل: إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ یعنی من فی الجنة من الخزنة و الحور و الغلمان و من فی جهنم من الخزنة.

و قیل: هم حملة العرش. و قیل: هم الشهداء و هم متقلّدون السیوف حول العرش. و قیل: هم جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت

و فی الخبر: «ان اللَّه عز و جل یقول حینئذ: یا ملک الموت خذ نفس اسرافیل، ثمّ یقول من بقی؟ فیقول: جبرئیل و میکائیل و ملک الموت فیقول خذ نفس میکائیل حتی یبقی ملک الموت و جبرئیل و یقول مت یا ملک الموت فیموت ثم یقول یا جبرئیل من بقی؟ فیقول: تبارکت و تعالیت ذا الجلال و الاکرام وجهک الدائم الباقی و جبرئیل المیّت الفانی، فیقول: یا جبرئیل لا بدّ من موتک، فیقع ساجدا یخفق بجناحه فیموت».

قوله: ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری‌ هذه هی النفخة الثالثة و هی النفخة البعث، فَإِذا هُمْ قِیامٌ من قبورهم «ینظرون» الی البعث. و قیل: ینتظرون امر اللَّه فیهم.

وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها و ذلک حین ینزل اللَّه سبحانه علی کرسیّه لفصل القضاء بین عباده. و قیل: یتجلّی فتشرق عرصات القیامة بنوره عز و جل. وَ وُضِعَ الْکِتابُ کقوله: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ. و قیل. وَ وُضِعَ الْکِتابُ یعنی کتب الاعمال للمحاسبة و الجزاء.

و قیل: وضع ایدی اصحابه حتّی یقرءوا منها اعمالهم. و قیل: الکتاب اللوح المحفوظ تقابل صحف اعمالهم بما فی اللوح المحفوظ.

وَ جِی‌ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ قال ابن عباس: یعنی الذین یشهدون للرسل بتبلیغ الرسالة و هم امّة محمد (ص). و قال عطاء. یعنی الحفظة یدلّ علیه قوله: وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ. و قیل: الشهداء هم الأبرار فی کلّ زمان یشهدون علی اهل ذلک الزمان. و قیل: تشهد علی العباد یوم القیمة الجوارح و المکان و الزّمان.

وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ بالعدل وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ ای لا یزاد فی سیّآتهم و لا ینقص من حسناتهم.

وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ ای ثواب ما عملت وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما یَفْعَلُونَ قال عطاء: ای هو عالم بافعالهم لا یحتاج الی کاتب و لا شاهد. قال ابن عباس. اذا کان یوم القیمة بدّل اللَّه الارض غیر الارض و زاد فی عرضها و طولها کذا و کذا فاذا استقرّت علیها اقدام الخلائق برّهم و فاجرهم اسمعهم اللَّه تعالی کلامه یقول: ان کتابی کانوا یکتبون علیکم ما اظهرتم و لم یکن لهم علم بما اسررتم فانا عالم بما اظهرتم و بما اسررتم و محاسبکم الیوم علی ما اظهرتم و علی ما اسررتم ثم اغفر لمن أشاء منکم.

وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی‌ جَهَنَّمَ سوقا عنیفا یسحبون علی وجوههم الی جهنم «زمرا» ای جماعة بعد جماعة مع امامها. و قیل: بعضهم قبل الحساب و بعضهم بعد الحساب. حَتَّی إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها و هی سبعة لقوله: لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ و کانت قبل ذلک مغلقة ففتحت للکفار. قرأ اهل الکوفة: «فتحت» و «فتحت» کلاهما بالتخفیف. و قرأ الآخرون بالتشدید علی التکثیر. وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها توبیخا و تقریعا لهم: أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ ای من انفسکم یَتْلُونَ عَلَیْکُمْ آیاتِ رَبِّکُمْ وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا؟ یأخذون اقرارهم بانهم استحقّوا العذاب: قالُوا بَلی‌ وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ تقدیره: و لکن کفرنا فحقّت کلمة العذاب علی الکافرین. و کَلِمَةُ الْعَذابِ علم اللَّه السابق کقوله: غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا و کقوله: إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ. و قیل: کلمة العذاب قوله سبحانه: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.

قِیلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها ای عالمین انکم مخلّدون فیها، فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ النّار.

وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً دوزخیان را گفت: «سیق» و بهشتیان را گفت: «سیق»، ازدواج سخن را چنین گفت نه تسویت حال را، و فرق است میان هر دو سوق، دوزخیان را میرانند بقهر و عنف بر روی، همی کشند ایشان را بزجر و سیاست تا بآتش سقر لقوله: یُسْحَبُونَ فِی الْحَمِیمِ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی‌ وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ. بهشتیان را همی برند بعزّ و ناز بر نجائب نور و بر پرهای فرشتگان تا بجنّة الخلد.

قال النبی (ص): «عجب ربنا من اقوام یقادون الی الجنة بالسلاسل».

حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها این واو ثمانیه گویند دلالت کند که درهای بهشت هشت‌اند بر وفق خبر مصطفی علیه الصلاة و السلام قال: «ان للجنّة لثمانیه ابواب ما منها بابان الا بینهما سیر الراکب سبعین عاما و ما بین کلّ مصراعین من مصاریع الجنّة مسیرة سبع سنین». و فی روایة «مسیرة اربعین سنة». و فی روایة «کما بین مکة و بصری».

و قال صلی اللَّه علیه و سلّم: «باب امّتی الذی یدخلون منه الجنة عرضه مسیرة الراکب المجوّد ثلثا ثمّ انهم لیضغطون علیه حتی تکاد مناکبهم تزول»

و قال (ص): «انا اوّل من یأتی باب الجنة فاستفتح فیقول الخازن: من انت؟ فاقول محمد، فیقول: نعم بک امرت ان لا افتح لاحد قبلک».

و فی روایة اخری: «انا اول من یحرّک حلق الجنة فیفتح اللَّه لی فیدخلنیها».

و قال صلی اللَّه علیه و سلم: تفتح ابواب الجنة کلّ اثنین و خمیس».

حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها هذا کلام جوابه محذوف، تقدیره: حتّی اذا جاءوها و فتحت ابوابها سعدوا بدخولها. و قیل: جوابه: قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها، و الواو فیه ملغاة، تقدیره: حتی اذا جاءوها و فتحت ابوابها قال لهم خزنتها: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ مؤمنان چون بدر بهشت رسند خازنان بهشت بر ایشان سلام کنند بفرمان اللَّه و گویند: «طبتم» ای طبتم عیشا و طاب لکم المقام خوش جایی که جای شماست و خوش عیشی که عیش شماست. امیر المؤمنین علی (ع) گفت: بر در بهشت درختی است که از بیخ آن دو چشمه آب روانست مؤمن آنجا رسد بیکی از ان دو چشمه غسل کند تا ظاهر وی پاک شود و روشن، و از دیگر چشمه شربتی خورد تا باطن وی از همه آلایش پاک گردد و نیکو شود، آن گه رضوان و اصحاب وی او را استقبال کنند و گویند: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ.

وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ ای انجز لنا ما وعدنا فی الدنیا من نعیم العقبی وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ ای ارض الجنة، و ذلک قوله: أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ. نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ‌ ای ثواب المطیعین.

وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ ای محیطین بالعرش محدقین بحفافیه، ای جانبیه و ذلک بعد ان احیاهم اللَّه. تقول: حفّوا بی و احفّوا بی، ای احاطوا بی. و قیل: الحافّ بالشی‌ء الملازم له. یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ تلذّذا لا تعبّدا لانّ التکلیف متروک فی ذلک الیوم. وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ یعنی بین اهل الجنّة و النّار، «بالحقّ» ای بالعدل، فاستقرّ فی الجنة اهل الجنة و اهل النار فی النار. وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ تأویل هذا الکلام ان اللَّه عز و جل لا یندم علی امر قد قضاه و لا یتردّد فی حکم امضاه، کقوله: وَ لا یَخافُ عُقْباها، مجاز قوله: قِیلَ ای قال اللَّه: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ. و قال الزجاج: ان اللَّه ابتدأ خلق الاشیاء بالحمد فقال: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، کذلک ختم بالحمد فقال لمّا استقرّ اهل الجنة فی الجنة و اهل النار فی النار: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».

و قیل: هذا من کلام الملائکة، ای الحمد له دائم و ان انقطع التکلیف. و قیل: هو من کلام اهل الجنة شکرا علی ما صاروا الیه من نعیم الجنة.