قوله تعالی: قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ فیه ثلاثة اقوال: احدها انه القرآن و سمّاه عظیما، لانه کلام ربّ العالمین کقوله: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ.

قاله ابن عباس و مجاهد و قتادة. و قیل: هو یوم القیمة کقوله: عَمَّ یَتَساءَلُونَ، عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ. و القول الثالث: نبوّة الرسول، یعنی النبأ الّذی انبأتکم به عن اللَّه نبا عظیم و انتم تعدّونه لعبا و تعرضون.

«ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی‌» یعنی الملائکة «إِذْ یَخْتَصِمُونَ» ای لو لم اکن نبیّا یوحی الیّ لما کان لی علم بالملإ الاعلی و اختصامهم.

«إِنْ یُوحی‌ إِلَیَّ إِلَّا أَنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ» ای ما یوحی الیّ الّا الانذار. نظم این آیات و معنی آنست که: ای محمد کفّار قریش را گوی: این پیغام که من از اللَّه رسانیدم و قرآن که آوردم و بر شما خواندم و وعده رستاخیز و بعث و نشور که دادم کاری عظیم است و خبری بزرگوار درست و شما آن را بازی میشمرید و از تصدیق آن روی میگردانید، اگر نه من پیغامبر بودمی پیغام رسان و وحی گزار اللَّه من کجا دانستمی اختصام فریشتگان در آسمان؟ اکنون که شما را از اختصام فریشتگان و گفت و گوی ایشان در کار آدم و غیر وی خبر دادم بدانید که آن از وحی پاک میگویم و از نبوّت درست.

و در معنی اختصام فریشتگان ابن عباس گفت: اختصموا فی امر آدم علیه السلام، یعنی حین قال اللَّه عزّ و جلّ: إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً، قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ... الآیة. و قیل: اختصامهم تنازعهم فی الکلام فی فضل الاعمال و اختلافهم فی ذلک و انما اختلفوا فی بیان الاجر و کمیّة الفضیلة فیها لا فی جحود الاصل، و دلیل هذا التّأویل الخبر الصحیح و هو ما روی عبد الرحمن بن عائش الحضرمیّ قال قال النبی (ص): «رأیت ربی فی احسن صورة» یعنی فی المنام، فقال: فیم یختصم الملأ الاعلی یا محمد؟

قلت: انت اعلم ای رب، قال: فوضع کفّه بین کتفی فوجدت بردها بین ثدیی فعلمت ما فی السّماء و الارض، قال: ثمّ تلا هذه الآیة: وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ، ثمّ قال. فیم یختصم الملأ الاعلی یا محمد؟ قلت فی الکفّارات و الدّرجات، قال: و ما الکفّارات؟ قلت: اسباغ الوضوء فی السّبرات و المشی علی الاقدام الی الجمعات و انتظار الصّلاة بعد الصّلاة، قال: و ما الدّرجات؟ قلت: اطعام الطعام و افشاء السلام و لین الکلام و الصّلاة باللیل و النّاس نیام، قال: صدقت یا محمد من یفعل ذلک یعش بخیر و یمت بخیر و یکن من خطیئته کیوم ولدته امّه.

«إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً» یعنی آدم علیه السلام «مِنْ طِینٍ» ای تراب مبلول.

«فَإِذا سَوَّیْتُهُ» اتممت خلقه «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ».

«فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ» هذه ثلاثة الفاظ بمعنی واحد کلّ لفظ منها یفید فائدة حسنة الملائکة جماعة لو لم یزد علیها لجاز أن یکون سجد منهم طائفة، فقوله: کُلُّهُمْ افاد انهم سجدوا له عن آخرهم، و قوله: أَجْمَعُونَ افاد انهم سجدوا له فی وقت واحد لا تراخی فیه.

روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): ان اللَّه عزّ و جلّ خلق آدم من تراب فعجنه بماء من ماء الجنّة و جعله طینا ثمّ ترکه حتّی اذا کان حمأ مسنونا خلقه و صوّره حتّی اذا کان صلصالا کالفخار کان یمرّ به ابلیس فیقول: لقد خلقت لامر عظیم. ثمّ نفخ اللَّه فیه من روحی و کان اوّل شی‌ء اجری فیه الرّوح بصره و خیاشیمه، فلمّا بلغ الرّوح خیاشیمه عطس فالقاه اللَّه حمده فحمد ربه عزّ و جلّ فقال اللَّه: یرحمک ربک، ثمّ قال: یا آدم اذهب الی اولئک النفر، فقل: السّلام علیکم فانظر ما یقولون، فجاءهم فسلّم علیهم فقالوا: و علیک السّلام و رحمة اللَّه، فجاء الی اللَّه فقال: ما ذا قالوا لک؟ و هو اعلم بما قالوا، قال: قالوا و علیک السلام و رحمة اللَّه، قال: یا آدم هذه تحیّتک و تحیّة ذریّتک، قال: یا رب و ما ذریّتی؟ قال: اختر یدی، قال: اخترت یمین ربی و کلتا یدی ربی یمین، فنسف اللَّه کفّه فاذا من هو من ذرّیته فی کفّ الرحمن عزّ و جلّ.

و عن ابی موسی عن النبی (ص) قال: «انّ اللَّه عزّ و جلّ یوم خلق آدم قبض من صلبه قبضتین فوقع کلّ طیّب بیمینه و وقع کلّ خبیث بیده الأخری، فقال: هؤلاء اصحاب الیمین اصحاب الجنّة و لا ابالی، و هؤلاء اصحاب الشمال اصحاب النّار و لا ابالی، ثمّ اعادهم فی صلبه فعلی ذلک ینسلون».

قوله: إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ ای امتنع من السجود «وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ» فی علم اللَّه عز و جلّ.

«قالَ یا إِبْلِیسُ» ای قال اللَّه لابلیس حین امتنع من السجود: «ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ» ای ما الّذی دعاک الی ترک السجود لمن خصصته بخلقی ایّاه بیدیّ کرامة له، «أَسْتَکْبَرْتَ» الف استفهام دخلت علی الف الوصل، و هو استفهام توبیخ و انکار، «أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ» المتکبّرین. یقول: استکبرت بنفسک حین ابیت السّجود، ام کنت من القوم الّذین یتکبّرون فتکبّرت عن السجود لکونک منهم؟ یقال: العلوّ اسم، اسم من أسماء التکبّر، کقوله: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ و کقوله: لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ.

«قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ» ظنّ انّ ذلک شرف له و لم یعلم انّ الشّرف یکتسب بطاعة اللَّه.

«قالَ فَاخْرُجْ مِنْها» یعنی من الجنّة. و قیل: من السّماوات. قال الحسن و ابو العالیة: ای من الخلقة الّتی انت فیها و هی صورة الملک. قال الحسین بن الفضل: هذا تأویل صحیح لانّ ابلیس تجبّر و افتخر بالخلقة فغیّر اللَّه خلقته فاسودّ و قبح بعد حسنه. و قیل «فَاخْرُجْ مِنْها» ای من الارض الی جزائر البحور، «فَإِنَّکَ رَجِیمٌ» ای لعین طرید.

«وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی» علی السنة عبادی یلعنونک فلا تنقطع عنک الی یوم القیمة و قیل: «انّ علیک لعنتی» ای طردی من الجنّة و ابعادی من کلّ خیر «إِلی‌ یَوْمِ الدِّینِ» یعنی الی الابد. گفته‌اند: روز قیامت روزی است که هرگز آن را سپری شدن نیست، مدّتی خلق در عرصات ایستاده باشند فصل و قضا را، و بعد از ان لا یزال بهشتی در بهشت شود و دوزخی در دوزخ، و ازینجاست که حقّ جلّ جلاله لعنت ابلیس بقیامت پیوسته کرد و گفت: «وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی‌ یَوْمِ الدِّینِ»، اگر آن روز را هرگز سپری شدن بودی لعنت ابلیس منقطع شدی بانقطاع قیامت، و مراد ازین بسته کردن لعنت بقیامت تأبید است و تخلید، ازینجا معلوم شد که قیامت را هرگز سپری شدن نیست.

«قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی‌ یَوْمِ یُبْعَثُونَ» انما قال: «یبعثون» لئلّا یذوق الموت، فابی اللَّه سبحانه ان یعطیه سؤله فقال: «فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی‌ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» یعنی نفخة الموت، و هذا اخبار من اللَّه سبحانه لا استجابة لدعائه. و قال بعضهم: لم یعلمه الوقت الّذی انظره الیه.

«قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ» ای لاحملنّهم علی الغیّ و هو ضدّ الرّشد، «إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» ای الّذین عصمتهم منّی. و قرئ «المخلصین» بکسر اللّام، ای الّذین اخلصوا طاعتهم للَّه.

«قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ» قراءت عاصم و حمزه و یعقوب: «فالحقّ» برفع است «وَ الْحَقَّ أَقُولُ» بنصب، یعنی: انا الحقّ و الحقّ اقول میگوید: من خداوند راستگوی استوارم و راست میگویم، باقی هر دو حقّ بنصب خوانند، یعنی: فالحقّ قلت و الحقّ اقول، «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ» راست گفتم و راست میگویم که: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ» و قیل: معناه القسم، ای حقّا حقّا اقول میگویم حقّا حقّا لأملأنّ جهنّم. و در شواذّ هر دو حقّ برفع خوانده‌اند، یعنی سخن راست اینست و بودنی. آن گه گوید: «اقول لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ‌» یعنی من الجنّة و النّاس.

«قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ» ای علی تبلیغ الرّسالة «مِنْ أَجْرٍ» ای جعل و رزق، «وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ» المتقوّلین القرآن من تلقاء نفسی، و کلّ من قال شیئا من تلقاء نفسه فقد تکلّف له. و صحّ‌ فی الحدیث عن رسول اللَّه (ص) النهی عن التکلّف.

و عن مسروق قال: دخلنا علی عبد اللَّه بن مسعود فقال یا ایّها النّاس من علم شیئا فلیقل به، و من لم یعلم فلیقل: اللَّه اعلم، فانّ من العلم ان یقول لما لا یعلم: اللَّه اعلم، قال اللَّه لنبیّه: «قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ».

«إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ» ای ما هذا القرآن الّا تذکرة و شرف وعظة للخلق.

«وَ لَتَعْلَمُنَّ» انتم یا کفّار مکة، «نَبَأَهُ» یعنی خبر صدقه «بَعْدَ حِینٍ» ای بعد الموت.

قال الکلبیّ: من بقی علم ذلک اذا ظهر امره و من مات علمه بعد موته. قال الحسن: ابن آدم عند الموت یأتیک الخبر الیقین و قیل: «وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ» یعنی نبأ القرآن و ما فیه من الوعد و الوعید و ذکر البعث و النّشور، «بَعْدَ حِینٍ» یعنی یوم القیمة.

فتح السّورة بالذّکر و ختمها بالذّکر.