قوله: تَتَجافی‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یعنی یجافون جنوبهم عن مضاجعهم للتهجّد و التجافی التجنّب عن الشی‌ء اخذ من الجفاء من لم یوافقک فقد جافاک. قال عبد اللَّه بن رواحه:

در سبب نزول این آیت سه قول گفته‌اند: قول حسن و مجاهد آنست که در شأن متهجّدان فرو آمد، ایشان که در میانه شب از خوابگاه برخیزند و نماز شب کنند، و دلیل برین قول خبر مصطفی است (ص) روی معاذ بن جبل قال: کنت مع رسول اللَّه (ص) فی سفر فاصبحت یوما قریبا منه و هو یسیر، فقلت یا رسول اللَّه اخبرنی بعمل یدخلنی الجنّة و یباعدنی من النّار قال: قد سألت عن عظیم و انّه لیسیر علی من یسّره اللَّه علیه، تعبد اللَّه و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلاة و تؤتی الزکاة و تصوم رمضان و تحجّ البیت، ثمّ قال الا ادلّک علی ابواب الخیر: الصوم جنّة و الصدقة تطفئ الخطیئة کما یطفئ الماء النّار، و صلاة الرجل فی جوف اللیل. ثمّ قرأ تَتَجافی‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ حتی بلغ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ، ثمّ قال: الا اخبرک برأس الامر و عموده و ذروة سنامه، قلت بلی یا رسول اللَّه قال: رأس الامر الاسلام و عموده الصلاة و ذروة سنامه الجهاد، ثمّ قال: الا اخبرک بملاک ذلک کلّه، قلت بلی یا نبیّ اللَّه قال فاخذ بلسانه و قال: اکفف علیک هذا. فقلت یا رسول اللَّه و انا لمؤاخذون بما نتکلّم به؟ فقال: ثکلتک امّک یا معاذ و هل یکبّ الناس فی النار علی وجوههم او قال علی مناخرهم الّا حصائد السنتهم؟

و عن ابی امامة الباهلی عن رسول اللَّه (ص) قال: علیکم بقیام اللیل فانّه دأب الصالحین قبلکم و قربة لکم الی ربّکم و مکفّرة للسّیئات و منهاة عن الاثم.

و عن ابن مسعود قال قال رسول اللَّه (ص): «عجب ربّنا من رجلین: رجل ثار عن وطائه و لحافه من بین حبّه و اهله الی صلاته فیقول اللَّه تعالی لملائکته انظروا الی عبدی ثار عن فراشه و وطائه من بین حبّه و اهله الی صلاته رغبة فیما عندی و شفقا ممّا عندی، و رجل غزا فی سبیل اللَّه فانهزم مع اصحابه فعلم ما علیه من الانهزام و ما له فی الرجوع فرجع حتی هریق دمه فیقول اللَّه لملائکته انظروا الی عبدی رجع رغبة فیما عندی و شفقا ممّا عندی حتی هریق دمه».

و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «افضل الصیام بعد شهر رمضان، المحرم و افضل الصلاة بعد الفریضة صلاة اللیل».

و عن ابی مالک الاشعری قال قال رسول اللَّه (ص): «انّ فی الجنّة غرفا یری ظاهرها من باطنها و باطنها من ظاهرها اعدّها اللَّه لمن الین الکلام و اطعم الطعام و تابع الصیام و صلّی باللیل و الناس نیام».

و عن اسماء بنت یزید قالت سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: اذا جمع اللَّه الاوّلین و الآخرین یوم القیامة جاء مناد ینادی بصوت یسمع الخلائق کلّهم سیعلم اهل الجمع الیوم من اولی بالکرم: ثم یرجع فینادی لیقم الذین کانت.

تَتَجافی‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ‌ فیقومون و هم قلیل ثم یرجع فینادی لیقم الذین کانوا یحمدون اللَّه فی البأساء و الضرّاء فیقومون و هم قلیل فیسرحون جمیعا الی الجنّة ثم یحاسب سائر الناس.

قول دیگر آنست که آیت در شأن جماعتی از انصار آمد که میان شام و خفتن بنماز پیوسته داشتند و آن صلاة الاوّابین گویند. مالک دینار گفت: از انس مالک پرسیدم که این آیت در شأن که فرو آمد؟ گفت در شأن ما فرو آمد معاشر الانصار که بعد از نماز شام بخانه‌ها باز نرفتیم و هم چنان نماز میکردیم تا بوقت خفتیدن که نماز خفتیدن با رسول خدا بگزاردیم. و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): «من عقب ما بین المغرب و العشاء بنی له فی الجنّة قصران من مسیرة عام و هی صلاة الاوّابین و انّ من الدعاء المستجاب الذی لا یرد الدعاء ما بین المغرب و العشاء».

و عن عائشة عن النبی (ص): «من صلّی بعد المغرب عشرین رکعة بنی اللَّه بیتا فی الجنّة»

و قال (ص): من صلّی بعد المغرب ستّ رکعات لم یتکلّم فیما بینهنّ بسوء عدلن له بعبادة اثنتی عشرة سنة.

و قال ابن عباس: انّ الملائکة لتحف بالذین یصلّون بین المغرب و العشاء.

قول سوم آنست که این آیت در مدح ایشان آمد که نماز خفتن و نماز بامداد بجماعت بگزارند. و فی الخبر انّ النبی (ص) قال: «من صلّی العشاء فی جماعة کان کقیام نصف لیلة و من صلّی الفجر فی جماعة کان کقیام لیلة.

و عن ابی هریرة انّ رسول اللَّه (ص): «قال لو یعلم الناس ما فی النّداء و الصف الاوّل ثم لم یجدوا الّا ان یستهموا علیه لاستهموا علیه و لو یعلمون ما فی التهجیر لاستبقوا الیه و لو یعلمون ما فی العتمة و الصبح لا توهما و لو حبوا.

یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً قال ابن عباس خوفا من النار و طمعا فی الجنّة، وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ قیل اراد به الزکاة المفروضة، و قیل عام من الواجب و التطوّع و ذلک علی ثلاثة اضرب: زکاة من نصاب و مواساة من فضل و ایثار من قوت، قوله: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ مذهب اهل سنّت و جماعت آن است که روزی‌داشت است از خداوند جلّ جلاله خواهد بغذا دارد و خواهد بلطف خود سیر دارد. و مذهب معتزله آنست که روزی ملک است لا غیر و گویند که خداوند تعالی بندگان را روزی حرام ندهد. و بدان که حقیقت حرامی بر فعل بنده افتد نه بر آن عین و آن عین را که حرام گویند بر سبیل مجاز گویند، بغصب ملک غاصب نگشت لکن چون خورد غذا و قوت در آن حرامی بوی رساند روزی وی گردد، و بمذهب ایشان حرام و شبهت ملک حلال نگردد، لا جرم بنزد ایشان روزی نبرد، و چون خداوند تعالی رازق وی نگردد، حرام را رازقی دیگر لازم آید و این کفر بود ازیشان، و حجّت ما بر ایشان آن است که حق جلّ جلاله رازق همه خلایق است و بسیار خلق است که روزی میخورند و ایشان را ملک نیست و از اهل ملک نه‌اند و هم الدّواب و الطیور و العبید و نحوها. اگر سؤال کنند که ربّ العزّة فرمود: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ اگر رزق غذا و داشت است از غذا و داشت نفقه کردن چون صورت بندد؟ جواب آنست که اسم رزق در قرآن بر وجوه است: یجی‌ء بمعنی الاعطاء کقوله: وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبی‌ وَ الْیَتامی‌ وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ ای اعطوهم. و یجی‌ء بمعنی المأکول و الغذاء کقوله: کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً، و قال تعالی: کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً. و یجی‌ء بمعنی المطر کقوله: وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ ای ماء، فقوله وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. و یجی‌ء بمعنی معناه و ممّا اعطیناهم یتصدّقون.

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ درین کلمه سه قراءت است: ما أُخْفِیَ لَهُمْ بفتح یا قراءت عامّه قرّاء است مگر حمزه و یعقوب بر فعل ماضی مجهول و معنی آنست که هیچ کس نداند که آن چه چیز است که پنهان کردند ایشان را از ثواب. ما أُخْفِیَ‌ بسکون یا بر فعل مستقبل قراءت حمزه و یعقوب است و معنی آنست که نداند هیچ کس که چه چیز پنهان دارم ایشان را از پاداش. ما أُخْفِیَ لَهُمْ بر فعل ماضی معروف قراءت شاذ است یعنی هیچ کس نداند که اللَّه ایشان را چه چیز پنهان کرد، مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ ای مما تقرّ به اعینهم، جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ قال الحسن نزلت فی قوم أخفوا للّه اعمالا فاخفی لهم ثوابا.

عن ابی هریرة عن النبی (ص) یقول اللَّه تبارک و تعالی اعددت لعبادی الصالحین ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر ذخرا بله ما اطلعتم علیه ثمّ قرأ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ، قال ابن عباس: هذا ما لا تفسیر له لانّ اللَّه تعالی یقول: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ قوله: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً نزلت فی علی بن ابی طالب (ع) و عقبة بن ابی معیط، و قیل الولید بن عقبة بن ابی معیط فقال الولید لعلیّ اسکت یا صبیّ فو اللّه لانا احد منک سنانا و ابسط منک لسانا و اشجع منک جنانا و أملأ منک حشوا فی الکتیبة، فقال له علیّ اسکت فانّک فاسق‌ فانزل اللَّه تعالی: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً یعنی علیا کَمَنْ کانَ فاسِقاً یعنی الولید بن عقبة لا یَسْتَوُونَ و لم یقل لا یستویان لانّه لم یرد قوما واحدا و فاسقا واحدا بل المراد جمیع المؤمنین و جمیع الفاسقین، و الفاسق ها هنا الکافر لانّ اللَّه سبحانه و تعالی اخبر انّه یخلّده فی النار و لا یستحق التخلید فی النار الّا الکافر و لانّه قابل به المؤمن و دخل کانَ فی اللفظ لانّه نفی استواهما فی الآخرة فکانّه قال: أ یستوی حال من کان مؤمنا فی الدّنیا و حال من کان کافرا فیها؟ و هذا الاستفهام بمعنی التقریر ای لیس هذا کذاک فی الجزاء و المحل ثم ذکر مآل الفریقین فقال: أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی‌ یأوون الیها فی الآخرة و لا ینتقلون عنها. فهی موضع سکون و قرار کقوله: جنّات عدن نُزُلًا ای منزلا، و قیل: هو ما یعد للنازل، و قیل هو اسم لاوّل ما ینزل علیه النازل، و قیل: نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ ای عطاء لهم علی اعمالهم.

وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا ای کفروا، فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها المراد بهذا الکلام انّهم لا یخرجون منها کقوله: کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً نار جهنّم لا تخبو یعنی کلّما قال قائلهم قد خبت زید فیها، و قیل: انّ الخزنة تطمعهم فی الخروج منها فاذا هموا بذلک ردّهم الخزنة الی قعرها و یکون ذلک نوعا ممّا یعذّبون به فیها، وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ و تقولون لا جنّة و لا نار.

وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی‌ یعنی مصائب الدّنیا و استقامها و بلاءها ممّا یبتلی اللَّه به العباد حتی یتوبوا. و قال مقاتل: العذاب الادنی هو الجوع سبع سنین ب: مکة حتی اکلوا الجیف و العظام و الکلاب. و قال ابن مسعود: هو القتل بالسیف یوم بدر دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ یعنی عذاب الآخرة، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ الی الایمان یعنی من بقی منهم بعد بدر و بعد القحط، و قیل: العذاب الادنی عذاب القبر و هو افسد الاقاویل، لقوله یَرْجِعُونَ و الرجوع بعد الموت الی الایمان غیر مقبول.

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها فلم یقبلها و لم یتدبّرها و لم یعمل بموجبها. و قیل: ذکر ابتداء خلقه الی انتهائه و تقلّب الاحوال به من جهة ربّه فلم یحمله ذلک علی الایمان به، إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ ای من الذین اجترحوا السیّئات و هم الکفّار، کقوله:انْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا. و قال زید بن رفیع: عنی بالمجرمین هاهنا اصحاب القدر، ثم قرأ انّ المجرمین فی ضلال و سعر الی قوله: إِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ و قال النبی (ص): «ثلاث من فعلهن فقد اجرم: من اعتقد لواء فی غیر حق، او عقّ والدیه، او مشی مع ظالم لینصره.

یقول اللَّه عز و جل: إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ.

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ یعنی التوریة، فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ ای لا تکن فی شک انّه هو موسی الذی رأیته فی السماء اللیلة التی اسری بک، عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه (ص): رأیت لیلة اسری بی موسی رجلا آدم طوالا جعدا کانّه من رجال شنوءة و رأیت عیسی رجلا مربوع الخلق الی الحمرة و البیاض سبط الرأس.

و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص): «لمّا اسری بی الی السّماء رأیت موسی یصلّی فی قبره».

و روی فی المعراج انّه رآه فی السماء السّادسه و راجعه فی امر الصلوات.

و قال السدی فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ ای من تلقی موسی کتاب اللَّه بالرضاء و القبول ای لا شک فی انّه اعطی الکتاب کما اعطیته و قیل فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ موسی ربّه فی الآخرة بعد ما قیل له لَنْ تَرانِی فی الدنیا، وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ یعنی الکتاب و هو التوریة و قیل جعلنا موسی هدی لبنی اسرائیل.

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ ای من بنی اسرائیل أَئِمَّةً قادة فی الخیر یقتدی بهم یعنی الانبیاء الذین کانوا فیهم، و قیل هم العلماء و اتباع الانبیاء یَهْدُونَ ای یدعون، بِأَمْرِنا و یدلّونهم علی الطریق المستقیم. و قیل یدعون بامرنا ایّاهم بذلک لَمَّا صَبَرُوا قرأ حمزة و الکسائی لما بکسر اللام و تخفیف المیم و قرأ الباقون لما بفتح اللام و تشدید المیم ای حین صبروا علی دینهم و علی البلاء من عدوّهم ب: مصر، وَ کانُوا بِآیاتِنا التی اتیناها موسی، یُوقِنُونَ لا یشکّون انّها من عندنا.

إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ای یحکم بین الانبیاء و اممهم فیما اختلفوا. و قیل: یقضی بین المؤمنین و المشرکین فیظهر المحق من المبطل، و قیل یَفْصِلُ ای یفرق بین المؤمنین و الکافرین بالمنازل فالمؤمنون فی الجنّة و الکافرین فی النّار.

أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ یعنی او لم یتبیّن لهم، کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ القرن اسم لسکّان الارض عصرا و القرون سکّانها علی الاعاصیر، یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ فی اسفارهم فلا یخفی علیهم ما حلّ بهم، أَ فَلا یَسْمَعُونَ ما یوعظون به یعنی قریشا.

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً یعنی او لم ینظروا الی سوقنا السحاب ذات المطر الی الارض الملساء التی لا نبات فیها، و فی بعض التفاسیر انّها ارض بالیمن بعینها لانقطاع الامطار عنها و هی فی اللغة الارض التی لا تنبت شیئا و کان اصلها انّها تأکل نباتها، یقال: امرأة جروز اذا کانت اکولا، تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ یعنی فیأکلون من حبوبها و یعلفون انعامهم من اوراقها و تبنها، أَ فَلا یُبْصِرُونَ ذلک باعینهم فیعلموا انّ من قدر علی هذا لا یتعذّر علیه احیاء الموتی.

وَ یَقُولُونَ مَتی‌ هذَا الْفَتْحُ ایتوا به، إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قیل: الفتح القضاء و المراد بیوم الفتح یوم القیامة الذی فیه الحکم بین العباد، قال قتادة: قال اصحاب النبیّ (ص) انّ لنا یوما ننعم فیه و نستریح و یحکم بیننا و بینکم فقالوا استهزاء متی هذا الفتح ای متی هذا القضاء و الحکم، و قال الکلبی یعنی فتح مکة و قال السدی یوم بدر لانّ اصحاب النبی (ص) کانوا یقولون لهم انّ اللَّه ناصرنا و مظهرنا علیکم فیقولون متی هذا الفتح؟

قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ هذا غایة الوعید لا یأتی فی القران الّا للکافر لانّ الکافر هو الذی لا ینظر اللَّه الیه و معنی لا هُمْ یُنْظَرُونَ لا یرحمون و لا یبرّ بهم. و من حمل الفتح علی فتح مکة و القتل یوم بدر قال معناه لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ اذا جاء هم العذاب و قتلوا، وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ لا یمهلون لیتوبوا او یعتذروا.

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ قال ابن عباس: نسختها ایة السیف وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ قیل: انتظر موعدی لک بالنصر، إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ بک حوادث الزمان. و قیل انتظر اذن اللَّه لک فی قتالهم، إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ ما یظنّونه من بطلان امرک وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ.

عن ابی هریرة قال: کان النبی (ص) یقرأ فی الفجر یوم الجمعة الم تنزیل و هل اتی علی الانسان.

و عن جابر قال کان النبی (ص) لا ینام حتی یقرأ تبارک و الم تنزیل.