این سوره تنزیل السجده گویند و سورة المضاجع گویند. سی آیت است و سیصد و هشتاد کلمه و هزار و پانصد و هژده حرف. جمله بمکه فرو آمد مگر سه آیت که بمدینه فرو آمد در شأن علی بن ابی طالب (ع) و در شأن ولید بن عقبة بن ابی معیط، بعضی مفسّران گفتند: تَتَجافی‌ جُنُوبُهُمْ تا آخر پنج آیت مدنی است و باقی مکّی و درین سوره منسوخ یک آیت است در آخر سوره فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ بآیت سیف منسوخ گشت. و در بیان فضیلت سوره ابی بن کعب روایت کرد از رسول خدا (ص) قال: من قرأ الم تنزیل اعطی من الاجر کانما احیا لیلة القدر و روی جابر انّ رسول اللَّه (ص) کان لا ینام حتی یقرأ الم تنزیل السجدة و تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ و یقول هما تفضلان کلّ سورة فی القرآن سبعین حسنة فمن قرأهما کتبت له سبعون حسنة و محی عنه سبعون سیّئة و رفع له سبعون درجة.

الم تَنْزِیلُ الْکِتابِ ای هذه الحروف تنزیل الکتاب، یعنی منزل من ربّ العالمین لا شکّ فیه. قومی گفتند الم سخنی است بنفس خویش مستقل از ما بعد منفصل، مدح است و ثنا از خداوند عزّ و جلّ مر خود را در ابتداء سوره: الف اشارتست به انا و لام اشارتست باللّه و میم اشارتست با علم ای انا اللَّه اعلم. و ابن عباس تفسیر کرده و برین نیفزوده. قومی گفتند الم قسم است از خداوند جلّ جلاله بجمله حروف تهجی و اختصار را این سه حرف گفت و مراد همه حروف است چنانک کودک را گویند الف با تا نوشت و مراد همه حروف است نه این سه حرف تنها. قسم است از خداوند جلّ جلاله، بجواب کافران و ردّ طعن ایشان که گفتند این قرآن فرا نهاده و ساخته محمد است. اللَّه سوگند یاد فرمود بحروف که کلام اوست و نامهای او که: الذی یتلوا محمد تنزیل الکتاب لا شک فیه عند اهل الاعتبار انّه من ربّ العالمین.

و روا باشد که نفی بمعنی نهی باشد ای لا ترتابوا فیه کقوله: فلا رفث و لا فسوق و قیل معنی لا رَیْبَ فِیهِ ای لا کهانة و لا سحر و لا شعر فیه.

أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ ام ابتداء کلام تجد تکراره فی مواضع من القرآن. و قیل هو متّصل و تقدیره ا یصدّقون انّه تنزیل من ربّ العالمین أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ ای اختلقه محمد من تلقاء نفسه. کافران میگویند این قرآن ساخته و فرا نهاده محمد است از خویشتن، ربّ العالمین فرمود: بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ ای لیس کما زعموا نه چنان است که ایشان گفتند بلکه این سخن خداوند است، سخنی راست درست بآن فرستاد بتو ای محمد تا تو قریش را بآن آگاه کنی که پیش از تو هیچ آگاه کننده بایشان نیامد، یعنی بعد رفع عیسی و پیش از بعثت محمد و الناس کانوا محجوجین بعیسی لزمتهم حجة اللَّه حتی بعث محمد (ص)، نظیره قوله: وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ، لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ الی الرشاد بانذارک و یرتدعون عن کفرهم.

اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ ای اللَّه الذی انزل علیک هذا الکتاب هو الذی خلق السماوات السبع و الارضین السبع، وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ کلّ یوم الف سنة، و قیل: فی ستّة ایّام هی الایّام المعتادة، ثُمَّ اسْتَوی‌ عَلَی الْعَرْشِ یعنی فی الیوم السابع و الاستواء فی اللغة العلوّ و الاستقرار و قد ذکرنا وجوهه فیما سبق، ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ ای لا احد یتولّی تدبیرکم فی الدنیا سواه و لا احد یدفع عذابه عن العصاة فی الآخرة لا قویّ بقوته و لا شفیع بمسألته، أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ ا فلا تتعظون و تعتبرون.

و قیل ا فلا تعرفونه بعقولکم.

یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ ای یقضی اللَّه ما یرید ان یقضیه فی السماء فینزل الملائکة به الی الارض. و قیل ینزل الوحی مع جبرئیل من السماء الی الارض، ثُمَّ یَعْرُجُ ای یصعد، إِلَیْهِ جبرئیل، فِی یَوْمٍ یعنی فی مسافة یوم، مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ نازلا و صاعدا مما یعد الناس من ایام الدنیا میان آسمان و زمین پانصد سال راهست بسال این جهانی، فریشته چون فرو آید و بر شود در نزول و در صعود هزار ساله راه باز باید برید. معنی آیت آنست که ربّ العزه وحی پاک و فرمان روان از آسمان بزمین میفرستد بزبان جبرئیل و جبرئیل بعد از گزارد وحی و رسانیدن پیغام باز بر آسمان میشود، آن نزول و این صعود و بریدن این مسافت هزار ساله در روزی‌ است از روزهای این جهانی، اگر یکی از بنی آدم خواهد که این مسافت باز برد بهزار سال باز تواند برید و فریشته بیک روز باز می‌برد و این مقدار از زمین است تا بآسمان. امّا آنچه گفت در سورة المعارج: تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ آن مقدار مسافت است از زمین تا بسدره منتهی که مقام جبرئیل است یعنی که جبرئیل و فریشتگان که مقام معلوم ایشان سدره منتهی است مسافت پنجاه هزار ساله از زمین تا بسدره منتهی بیک روز از روزهای این جهانی باز می‌برند و برین تأویل إِلَیْهِ بامکان ملک شود یعنی الی المکان الذی امره اللَّه عزّ و جلّ ان یعرج الیه. و قیل فِی یَوْمٍ هو ظرف لقوله یُدَبِّرُ لا لقوله یَعْرُجُ و المعنی یدبّر امر السماء و الارض فی یوم کالف سنة من ایامکم اللَّه کار آسمان و زمین میسازد و حکم میکند در روزی که اندازه آن در شمار هزار سال است، یعنی یقضی امر کلّ شی‌ء الف سنة الی الملائکة ثم کذلک ابدا فسمّی ما یقضی الی الملائکة الف سنة یوما کما شاء. خلاصه این قول آنست که مجاهد گفت: یقضی قضاء الف سنة فینزل به الملک ثم یعرج لالف آخر اذا مضی الالف. و قال بعضهم: الف سنة فی هذه الآیة و خمسون الف سنة فی سورة المعارج کلّها فی القیامة و المراد بالیوم الوقت و اوقات القیامة مختلفة تکون علی بعضهم اطول و علی بعضهم اقصر. و معنی الآیة یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ مدّة ایّام الدنیا الی ان تقوم السّاعة و یبعث الناس للحساب، ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ ای یرجع الامر و التدبیر الیه بعد فناء الدنیا و انقطاع امر الامراء و حکم الحکّام، فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ و هو یوم القیامة. و امّا قوله خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ فانّه اراد علی الکافر یجعل اللَّه ذلک الیوم علیه مقدار خمسین الف سنة و علی المؤمن کقدر صلاة مکتوبة صلاها فی الدنیا. هکذا ورد به الخبر، و قال ابرهیم التیمی لا یکون علی المؤمن الّا کما بین الظهر و العصر. و قال بعضهم لیس لیوم القیامة آخر و فیه اوقات شتّی بعضها الف سنة و بعضها خمسون الف سنة علی قدر منازل الناس فی الکفر و الایمان و الصلاح و الفساد ثم لا ینتهی الیوم الی لیل بل یرد النهار الی اهل الجنّة مخلّدا و اللیل الی اهل النار مخلّدا. و قال بعضهم. فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ متصل بقوله ثُمَّ اسْتَوی‌ عَلَی الْعَرْشِ ای استوی علی العرش فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ و هو الیوم السّابع و دلیل هذا الوجه قوله فی صدر سورة یونس: ثُمَّ اسْتَوی‌ عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ. و سئل عن ابن عباس و سعید بن المسیب عن هذه الآیة و عن قوله: خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ فقالا لا ندری ما هی و نکره ان نقول فی کتاب اللَّه ما لا نعلم.

ذلِکَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ ای ذلک الذی صنع ما ذکر من خلق السماوات و الارض، عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الغیب الآخرة، و الشهادة الدنیا. و قیل الغیب ما غاب عن الخلق و الشهادة ما ظهر لکم. و قیل الغیب ما سیوجد و الشهادة الموجود.

و قیل الغیب خفاء الشی‌ء عن الادراک و الشهادة ظهوره للادراک، الْعَزِیزُ علی اعدائه، الرَّحِیمُ باولیائه.

الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ بفتح لام قراءت نافع است و عاصم و حمزه و کسایی و معنی آنست که نیکو آفرید هر چه آفرید، باقی بسکون لام خوانند، یعنی که نیکو کرد آفرینش هر چیز. و قیل معناه علم کلّ شی‌ء قبل خلقه فخلقه بعد علمه به و منه‌

قول علی بن ابی طالب (ع): قیمة کلّ امرئ ما یحسنه ای یعلمه.

و قال مقاتل: علم کیف یخلق کلّ شی‌ء و اللَّه عزّ و جلّ خالق الحسن و القبیح لکن القبیح کان فی علمه ان تکون قبیحا فلمّا کان ینبغی تقبیحه کان الاحسن و الاصوب فی خلقته تقبیحه علی ما ینبغی فی علم اللَّه عز و جل فیه لانّ المستحسنات انّما حسنت فی مقابلة المستقبحات، فلمّا احتاج الحسن الی قبیح یقابله لیظهر حسنه کان تقبیحه حسنا، وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ یعنی آدم و هو اوّل حیّ خلق من طین.

ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ ذریّته، مِنْ سُلالَةٍ ای قطعة، سمیت سلالة لانّها تسل من الانسان مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ای ضعیف و هو نطفة الرجل.

ثُمَّ سَوَّاهُ ای سوی خلقه. وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ ثم عاد الی ذریته فقال: وَ جَعَلَ لَکُمُ بعد ان کنتم نطفا، السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لتسمعوا و تبصروا و تعقلوا، قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ ای لا تشکرون ربّ هذه النعم فتوحّدونه.

وَ قالُوا یعنی منکری البعث، أَ إِذا ضَلَلْنا علی الخبر أَ إِنَّا بالاستفهام شامی و ضدّه نافع و الکسائی و یعقوب. الباقون بالاستفهام فیهما جمیعا و المعنی أَ إِذا ضَلَلْنا ای بلینا و هلکت اجسادنا، فِی الْأَرْضِ و صرنا ترابا و ذهبنا عن اعین الناس کما یضلّ الماء فی اللبن، أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ نحیا کما کنّا قبل موتنا یعنی هذا عجب منکر، فقال تعالی: بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ ای بالبعث و النشور جاحدون، و قرئ فی الشواذ: اذا صللنا بالصّاد المهملة معناه انتنّا من قولهم صل اللحم اذا انتن.

قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ التوفّی استیفاء العدد، یقال مائة وافیة و الف واف. قال اللَّه تعالی: فَوَفَّاهُ حِسابَهُ ای اعطاه جزاؤه وافیا، و منه قوله عز و جلّ عن قول عیسی (ع): فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی یعنی سلّمت الیّ رزقی فی الدنیا وافیا، فقوله یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ ای یتم ارزاقکم بقبض ارواحکم. و قیل معناه: یقبض ارواحکم حتی لا یبقی احدا من العدد الذی کتب علیهم الموت. و روی انّ ملک الموت جعلت له الدنیا مثل راحة الید یأخذ منها صاحبها ما احبّ من غیر مشقّة فهو یقبض انفس الخلق فی مشارق الارض و مغاربها و له اعوان من ملائکة الرّحمة و ملائکة العذاب. و قال ابن عباس: انّ خطوة ملک الموت ما بین المشرق و المغرب. و قال مجاهد: جعلت له الارض مثل طست یتناول منها حیث یشاء. و فی بعض الاخبار انّ ملک الموت علی معراج بین السماء و الارض فینزع اعوانه روح الانسان فاذا بلغ‌ ثغرة نحره قبضه ملک الموت.

و عن معاذ بن جبل قال: انّ لملک الموت حربة تبلغ ما بین المشرق و المغرب و هو یتصفّح وجوه الناس، فما من اهل بیت الّا و ملک الموت یتصفّحهم فی کلّ یوم مرّتین، فاذا رای انسانا قد انقضی اجله ضرب رأسه بتلک الحربة. و قال الآن یزار بک عسکر الاموات و قد اضاف اللَّه تعالی توفّی الانفس تارة الی ملک الموت فقال یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ و الی الملائکة مرّة، فقال الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ و الی نفسه جلّ جلاله مرّة فقال: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها و معنی الآیات کلّها انّ القادر علی الاماتة هو اللَّه وحده لا شریک له و لا معین.

ثمّ جعل قبض الارواح الی ملک الموت عند القضاء الآجال التی اجّلها اللَّه لا یقدر ملک الموت علی تقدیم ذلک و لا تأخیره بل یقبض الارواح علی ما اطلقه اللَّه علیه من غیر تفریط و لا افراط. ثمّ جعل الملائکة اعوانا لملک الموت ینزعون الارواح من الاجساد و یقبضها ملک الموت و کلّهم متعبّدون بذلک، ثُمَّ إِلی‌ رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ عند البعث للثواب و العقاب.

وَ لَوْ تَری‌ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ. لو هاهنا للتعظیم لا للشرط و المعنی و لو تری یا محمّد هؤلاء الکافرین بالبعث و هم وقوف بین یدی اللَّه یوم القیامة، ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ ای مطرقون خاضعون لا یرفعون طرفا من شدة ما هم فیه من الغم و الحزن و الندم و الخزی، رَبَّنا أَبْصَرْنا القول فیه مضمر یعنی یقولون رَبَّنا أَبْصَرْنا ما کنا نکذب به من عقابک، وَ سَمِعْنا منک تصدیق ما کانت رسلک تامرنا به فی الدّنیا، فَارْجِعْنا رجع اذا صرف و رجع اذا انصرف، قال اللَّه تعالی: فَإِنْ رَجَعَکَ اللَّهُ ای صرفک اللَّه، فَارْجِعْنا ای فارددنا الی الدّنیا، نَعْمَلْ بطاعتک إِنَّا مُوقِنُونَ الآن.

وَ لَوْ تری شِئْنا لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ فی الدّنیا هُداها ای رشدها و توفیقها للایمان و ما یهتدون به الی النجاة. و قیل: لارشدنا کل نفس الی طریق الجنّة، وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی ای سبق و عدی و وجب القول منّی، لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ ای من کفرة الجن و الانس و ذلک قوله لابلیس: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ. و قیل سبق الحکم منّی بادخال اهل الجنّة الجنّة و اهل النّار النّار. ثمّ یقال لاهل النّار: فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ قال مقاتل اذا دخلوا النار قال لهم الخزنة: فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ یعنی فذوقوا العذاب بما ترکتم، لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا فلم تعملوا له. و قیل: ترکتم الایمان به فی الدّنیا، إِنَّا نَسِیناکُمْ ترکناکم فی النّار، و قوله عزّ و جلّ: فَنَسِیَ ای ترک الطاعة، و قوله: نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ ای ترکوهم فترکهم و النسی المنسیّ، الشی‌ء الملقی المتروک، وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ من الکفر و تکذیب الرسل. و عن کعب الحبر قال: اذا کان یوم القیامة تقوم الملائکة فیشفعون ثم یقوم الانبیاء فیشفعون، ثم یقوم الشهداء فیشفعون ثم یقوم المؤمنون فیشفعون، حتی اذا انصرمت الشفاعة کلها خرجت الرّحمة فتشفع حتی لا یبقی فی النار احد یعبأ اللَّه به شیئا ثم یعظم اهلها ثم یؤمر بالباب فیقبض علیهم فلا یدخل فیها روح و لا یخرج منها غم ابدا.

إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها ای وعظوا بها، خَرُّوا سُجَّداً سقطوا علی وجوههم ساجدین خوفا من عذاب اللَّه و لقائه. و قیل: إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً ای اذا دعوا الی الصلوات الخمس بالاذان اجابوا، وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ ای صلّوا بامر ربّهم.

و قیل: سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ ای قالوا سبحان اللَّه و بحمده.

روی عن ابی هریرة رضی اللَّه عنه قال قال رسول اللَّه (ص): «کلمتان خفیفتان علی اللسان ثقیلتان فی المیزان حبیبتان الی الرحمن: سبحان اللَّه و بحمده، سبحان اللَّه العظیم».

وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ ای لا یستنکفون عن اتّباع اوامره بل یتقرّبون الیه بالایمان به‌ و السجود له و قیل فی الآیة تقدیم و تأخیر و المعنی انما یخرّ ساجدا مسبّحا اذا ذکر بآیاتنا من یؤمن بها و لا یستکبر. روی انّ بعض المنافقین کانوا اذا نودوا بالصلاة و خفوا عن اعین المسلمین ترکوها فقال اللَّه تعالی: المؤمن اذا دعی الی الصلاة اتی و رکع و سجد و لم یستکبر.