قوله: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی» یعنی عن القران. اعراض الجحود و التکذیب. فیکون هذا وعیدا للکفار. «فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً» فی نار جهنم الزّقوم و الغسلین و الضّریع. باین قول این آیت وعید کافرانست و اعراض جحود و تکذیب است. گاهی می‌گفتند: «هذا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» و گاهی میگفتند: «إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ». گاهی میگفتند: «إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ». میگوید آنان که قرآن را دروغ شمرند و پیغام رسان را دروغ‌زن گیرند، فردا در دوزخ ایشان را عیشی است با تنگی و سختی میان زقوم و غسلین و ضریع، و هر چند که ایشان را در دنیا فراخی وسعت باشد اما از اللَّه تعالی ایشان را خذلان باشد تا همه حرام گیرند و حرام خورند، و سرانجام کار ایشان فردا تنگ عیشی باشد و ناخوش عذاب و عقوبت و سخط اللَّه تعالی.

این همچنانست که ربّ العزة خورندگان مال یتیم را گفت: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی‌ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً». قومی آیت بر عموم براندند و گفتند اعراض هم از کافرانست هم از مؤمن، اعراض کافر ترک ایمانست، و اعراض مؤمن ترک عمل و عقوبت ایشان باین اعراض که کردند اینست که گفت: «فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً».

ابن مسعود و ابو هریره و ابو سعید خدری و جماعتی مفسران گفتند که عیش ضنک عذاب قبر است، کافر را بر اندازه کفر و مؤمن را بر اندازه معصیت.

و خبری درستست که عایشه گفت: یا رسول اللَّه انّی منذ حدثتنی بصوت منکر و نکیر و ضغطة القبر لیس ینفعنی شی‌ء، فقال: «یا عائشة انّ صوت منکر و نکیر فی اسماع المؤمنین کالاثمد فی العین، و انّ ضغطة القبر علی المؤمن کالامّ الشّفیقة یشکو الیها ابنها الصداع فتقوم الیه فتغمّز رأسه غمزا رفیقا، و لکن یا عائشة ویل للشاکین فی اللَّه کیف یضغطون فی قبورهم ضغطة البیض علی الصّخرة».

و قال ابن جریر: «مَعِیشَةً ضَنْکاً» ای یسلب القناعة حتّی لا یشبع، و قیل کسبا خبیثا و عملا سیّئا فی الدّنیا، و قیل اراد به عیش الدّنیا، لانّ عیش الدنیا ضنک ضیق لانقضائه و قصر مدّته و کثرة توابعه.

و انّما العیش الواسع عیش الآخرة، قال اللَّه تعالی: «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ».

«وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی‌» اختلفوا فیه، فقال بعضهم اعمی عن الحجّة و الاعتذار، لانّه لا یکون حجّة یحتج بها، و لا عذر یعتذر به، و انّما قال اعمی لانّه لا یری فی القیمة ما یسره و ینتفع به، و لا عذر یعتذر به، و لذلک یسمّی الکفار عمیا لانّهم لا ینتفعون بابصارهم. و قیل یحشرهم اللَّه القیامة اعمی البصر، فان قیل کیف یقرءون الکتب؟

قلنا انّ اللَّه تعالی یزد علیهم البصر لیقرءوا الکتب فاذا فرغوا من القراءة یرد علیهم العمی، قال ابن عباس: یحشر بصیرا ثم اذا سیق الی المحشر عمی. و قیل اعمی عن کل شی‌ء الّا عن جهنم.

«قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی‌ وَ قَدْ کُنْتُ» فی دار الدّنیا، «بَصِیراً».

«قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها» یعنی فترکتها و لم تؤمن بها، و قیل معناه فترکتها و لم تعمل بها، فیلحق الکافر الوعید علی ترک الایمان بها، و المؤمن علی ترک العمل بها، و قیل علی نسیان آیات اللَّه. «وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی‌» ای تترک فی العمی و العذاب، و قیل نعاملک معاملة المنسی. «وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ» ای کما جازینا المعرض، نجزی المسرف و هو المشرک الّذی «لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ» ممّا نعذّبهم به فی الدّنیا و القبر، «وَ أَبْقی‌» ای ادوم.

«أَ فَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ» یعنی أ فلم یبین لهم القرآن، یرید کفّار مکة، و قیل معناه أ فلم یبین لهم الامر اهلاک من قبلهم من القرون السّالفة و الامم الماضیة فلا یتعظون و لا یعتبرون. «یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ» یعنی اهلکناهم و هم یمشون فی مساکنهم، کقوله: «تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ». باین قول معنی آنست که باز ننمود قرآن و پیدا نکرد کفّار مکّه را که چند هلاک کردیم ازین گروه گروه پیشینیان که در جایگاه و خانه خویش آمن میرفتند و غافل بودند که ناگاه گرفتیم ایشان را و هلاک کردیم؟ چون که اینان عبرت نمیگیرند و پند نمی‌پذیرند با هلاک ایشان؟ و قیل معناه اهلکناهم و انّ قومک یمشون فی مساکنهم، و ذلک انّ قریشا کانوا یسافرون الی الشّام فیرون دیار المهلکین من اصحاب الحجر ثمود و قریات قوم لوط، و هو نظیر قوله: «وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ». «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی‌» ای انّ فی اهلاکنا ایّاهم مع کثرة عددهم و عدّتهم و شدّة قوّتهم و شوکتهم لدلالات لذوی العقول.

«وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَکانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی». فیها تقدیم و تأخیر، و تقدیره: «و لو لا کلمة سبقت من ربک و اجل مسمی لکان لزاما» یعنی للزمهم العذاب عاجلا، و الکلمة قوله ینالهم نصیبهم من الکتاب. و المعنی لو لا ما قضاه اللَّه لکلّ احد من عمر و رزق لا یموت حتّی یستوفیه، لکان العذاب و هو القتل ببدر لازما لهم، حتّی لا یبقی منهم احد ای لو لا انّه سبق لکلّ واحد منهم رزق لا بدّ ان یستوفیه، و عمر لا بدّ ان یعیشه و انّه اجل لهم اجلا مسمی یعاقبهم فیه، و هو یوم القیامة، لکان العذاب لازمهم لزاما. و قیل المراد بالاجل المسمی الموت، و قیل المراد به عذاب القبر، و قیل الکلمة التی سبقت، هی انّه لا یعذبهم و محمد (ص) بینهم، لانّه قال: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ». معنی آیت بدو قول باز می‌آید. خلاصه یک قول آنست که اگر نه آن بودی که اللَّه تعالی حکم کرده و گفته هر کسی را عمر چند است و روزی چند و زمان عقوبت وی کی، مشرکان را روز بدر همه هلاک کردمی و بیخ ایشان بر آوردمی تا ازیشان کس نماندی، لکن زمان عقوبت ایشان روز قیامتست چنان که گفت: «بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهی‌ وَ أَمَرُّ». خلاصه قول دیگر آنست که ای محمد اگر نه حرمت و حشمت و شرف و جاه تو بودی و حکمی که کرده‌ام و گفته که: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» ما ایشان را هم در دنیا عذاب کردیمی و بیخ ایشان بر آوردیمی.

قوله: «فَاصْبِرْ عَلی‌ ما یَقُولُونَ» من الافتراء بانّک مجنون و انّک ساحر، و قیل هو منسوخ بآیة السّیف. «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» السبحة من أسماء الصّلاة ای صل بامر ربّک، و قیل صل بمنة ربّک و منه یقال فی المثل. بحمد اللَّه لا بحمدک. «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها» یعنی صلاة الصّبح و صلاة العصر. و فی الخبر: «من صلی البردین دخل الجنة».

«وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ» ای من ساعاته. و واحد الآناء انی و انّی و هی صلاة المغرب و العشاء. «وَ أَطْرافَ النَّهارِ» یعنی صلاة الظهر، و سمّی وقت الظهر اطراف النّهار لانّ وقته عند الزوال و هو طرف النصف الاوّل انتهاء، و طرف النصف الآخر ابتداء.

و قیل المراد من آناء اللیل صلاة العشاء و من اطراف النّهار، صلاة الظّهر و المغرب، لانّ الظهر فی آخر الطّرف الاول من النّهار و فی اول الطرف الآخر، فهو فی طرفین منه، و الطرف الثالث غروب الشّمس و عند ذلک یصلّی المغرب. «لَعَلَّکَ تَرْضی‌» ثوابه فی المیعاد، و قیل مرضی بالشّفاعة و مثله قوله: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی‌» و قرأ الکسائی و ابو بکر عن عاصم. ترضی بضم التّاء ای یرضیک اللَّه بکرامته. و فی الخبر الصّحیح عن جریر بن عبد اللَّه قال: کنا جلوسا عند رسول اللَّه (ص) فرأی القمر لیلة البدر فقال: «انّکم ترون ربّکم کما ترون هذا القمر لا تضامون فی رؤیته، فان استطعتم ان لا تغلبوا علی صلاة، قبل طلوع الشمس و قبل غروبها، فافعلوا، ثم قرأ «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها».

و قال بعض اهل العلم من تهاون بالصلاة عاقبه اللَّه بخمس عشرة عقوبة: ستّ فی الدّنیا و ثلاث عند الموت، و ثلاث فی القبر، و ثلاث یوم القیامة. فامّا اللواتی فی الدنیا فاحدیهنّ ان یرفع اللَّه من حیاته البرکة، و الثانی یرفع اللَّه من وجهه سیما الصّالحین، و الثالثة لا یأجره اللَّه علی شی‌ء من طاعته، و الرابعة لا یجعل اللَّه له نصیبا فی دعاء الصّالحین، و الخامسة. لا یسمع له دعاء. و السّادسة لا تدفع عنه البلایا. و اما اللّاتی عند الموت، فاحدیهنّ ان تقع علیه شدة، و الثانیة لو سقی ماء البحر مات و هو عطشان. و الثالثة لو اطعم ما فی الارض مات جائعا. و اما اللاتی فی القبر، فاحدیهن ان یقع فی غمّ طویل، و الثانیة ان یخرج من قبره فیبقی فی ظلمة لا یبصره، و الثّالثة ان یضیق علیه لحده، و امّا اللاتی فی القیامة فاولیهن شدة الحساب، و الثانیة غضب الجبّار، و الثالثة عذاب النار.

قوله: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» در سبب نزول این آیت ابو رافع روایت کند مولی رسول اللَّه (ص) گفت: مهمانی برسول خدای فرود آمد و در خانه رسول هیچ طعام نبود مرا فرستاد بجهودی تا طعام خرم از وی بسلف تا ماه رجب، جهود گفت لا ابیعه و لا اسلفه الا برهن. طعام بسلف نفروشم مگر برهن، بو رافع بازگشت و رسول را گفت که جهود گرو میخواهد تا طعام بدهد. رسول گفت و اللَّه لئن باعنی او اسلفنی لقضیته و انّی لامین فی السّماء، امین فی الارض، اذهب بدرعی الحدید الیه‌، فنزلت هذه الایة: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» ای لا تنظر، «إِلی‌ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ» ای اصنافا و هم الرّجال و النساء، و قیل ازواجا منهم اشکالا منهم لانّهم اشکال فی الذّهاب عن الصّواب.

«زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» ای زینتها و بهجتها، شبّهها بزهرة الشّجرة لانّها تروق و لا تبقی.

قرأ یعقوب زهرة بفتح الهاء، و الباقون بسکونها و هما لغتان. «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ» ای لنجعل ذلک فتنة لهم بان ازید لهم النعمة و یزیدوا کفرانا و طغیانا «وَ رِزْقُ رَبِّکَ» فی الجنة، «خَیْرٌ وَ أَبْقی‌» و ذلک بانّ الدّنیا بما فیها قلیل، لقوله تعالی: «قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ» و نصیب الواحد منها قلیل عن قلیل، ثمّ یؤخذ عنه کلّه و یسئل عن کلّ ذرة بعد ذرة، بخلاف نعیم الآخرة فانّها مع کثرتها و تمامها و صفائها و خلوها عما ینغّصها و یکدّرها، لا یخاف نقصانها و لا فناؤها، و لا یخاف علیها حساب و لا عقاب.

«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» ای واظب علیها، حتّی یأخذ عنک اهلک، بیّن اللَّه انّه لا ینبغی لاحد ان یأمر غیره بما لا یفعل. «لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً» لخلقنا و لا لنفسک «نَحْنُ نَرْزُقُکَ» فالتمس منّا فانّ اللَّه رازق الجمیع. «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی‌» ای العاقبة الجمیلة المحمودة لاهل التّقوی. قال ابن عباس: یعنی الّذین صدقوک و اتبعوک و اتقونی. و فی بعض المسانید انّ النبی (ص) کان اذا اصاب اهله ضرّ، امرهم بالصّلاة و تلا هذه الآیة.

و کان بکر بن عبد اللَّه المزنی اذا اصابت اهله خصاصة یقول قوموا فصلّوا، ثمّ یقول بهذا امر اللَّه و رسوله، و یتلوا هذه الآیة. و کان هشام بن عروة اذا رأی ما عند السّلاطین، دخل داره فقرأ. «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» الی قوله «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی‌.»

ثمّ ینادی الصلاة یرحمکم اللَّه.

«وَ قالُوا» یعنی المشرکین، «لَوْ لا یَأْتِینا بِآیَةٍ مِنْ رَبِّهِ» یعنی آیة تدلّ علی صدق محمّد (ص). قال الزجاج: قد اتتهم الآیات و البیّنات و لکنّهم طلبوا ان یؤتوا ما کانوا یقترحون فی سورة بنی اسرائیل و هو قوله تعالی اخبارا عنهم: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً» الآیات. فقال اللَّه عز و جل: «أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ»؟ قرأ اهل المدینة و البصرة و حفص عن عاصم: تأتهم بالتّاء لتأنیث البیّنة و قرأ الآخرون بالیاء لتقدم الفعل، و لانّ البینة هی البیان، فردّ الی المعنی یقول اللَّه تعالی: «أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ» یعنی فی القرآن «بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی‌» ای بیان ما فی التوراة و الانجیل و الزّبور من انباء الامم انهم اقترحوا الآیات فلما اتتهم و لم یؤمنوا بها کیف عجلنا لهم العذاب و الهلاک فما یؤمنهم ان اتتهم الآیة، ان یکون حالهم کحال اولئک.

«وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ» ای اهلکنا المکذبین بهذا القرآن. «بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ» ای من قبل نزول القران، «لَقالُوا» یعنی یوم القیامة اذا عذبوا. «رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ» ای هلّا ارسلت، «إِلَیْنا رَسُولًا» یدعونا الی طاعتک، «فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ» ای امرک و نهیک، «مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ» بالعذاب، «وَ نَخْزی‌» فی جهنّم.

«قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ» ای قل یا محمد کل منتظر لمن یکون النّصر و الغلبة، و قیل معناه کلّ منتظر دوائر الزّمان، و ذلک انّ المشرکین قالوا نتربّص بمحمد حوادث الدّهر، فاذا مات تخلصنا، قال اللَّه: «فَتَرَبَّصُوا» ای فانتظروا. «فَسَتَعْلَمُونَ» اذا جاء امر اللَّه و قامت القیامة. «مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ» المستقیم، «وَ مَنِ اهْتَدی‌» من الضّلالة أ نحن ام انتم؟