قوله تعالی: وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ یعنی اتل یا محمد علی اهل مکه، خبر ابراهیم إِذْ قالَ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ ما تَعْبُدُونَ و ایّ شی‌ء تعبدون؟

قالُوا نَعْبُدُ هذه الاصنام التی ترانا مقیمین علی عبادتها و هی اثنان و سبعون صنما من ذهب و فضة و حدید و نحاس و خشب و انّما قال: فَنَظَلُّ لانهم کانوا یعبدونها بالنهار دون اللیل.

قالَ لهم ابراهیم: هَلْ یَسْمَعُونَکُمْ ای هل یسمعون دعائکم و هل یجیبکم اذ تدعونها.

أَوْ هل یَنْفَعُونَکُمْ فی شی‌ء اذ عبدتموها او یضرّونکم بشی‌ء اذ لم تعبدونها.

قالُوا بَلْ وَجَدْنا آباءَنا کَذلِکَ یَفْعَلُونَ یعبدون الاصنام فاتبعناهم، انّما کنی عنهم بکنایة العقلاء لانّه کان فی جملة المعبودین من یعقل کالملائکة و شیاطین الانس و الجنّ.

قالَ ابراهیم منکرا علی آبائهم فی عبادتها أَ فَرَأَیْتُمْ ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ.

أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمُ الْأَقْدَمُونَ فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی و انا منهم بری‌ء، یرید بالعدوّ الاصنام و عبادها لتصحّ العداوة، فانّ العداوة لا تصحّ من الجماد. و قیل انّهم عدوّ لی. یرید الاصنام، و المعنی انّهم عدوّ لی لو عبدتهم فی القیامة کما قال تعالی: کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا. قال الفرّاء: هذا من المقلوب و المعنی انّی عدوّ لهم اعادیهم و لا اعبدهم لانّ من عادینه عاداک و وحّد عدوّا لانّ فعولا صنعت للمبالغة و الکثرة فقام مقام الجمع.

و قیل معناه کلّ معبود لکم عدوّ لی الا ربّ العالمین یجوز ان یکون الاستثناء منقطعا بمعنی لکن، فیتمّ الکلام عند قوله فانّهم عدوّ لی ثم قال لکن رب العالمین لیس بعدوّ لی کقوله: إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ منکم فکلوا. قال الزجاج الاستثناء صحیح متصل لانّهم و ان انکروا العبادة المعروفة لم ینکروا انّه خالقهم و رازقهم و لهذا قال تعالی: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فکانوا بهذا عابدین فصحّ الاستثناء.

و قیل من کان جاحدا للَّه عابد له من حیث انّ اثر العبودیة فیه ظاهر، فالاستثناء صحیح.

و قیل الا بمعنی دون کقوله: لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی‌.

ثم ذکر ابراهیم رب العالمین فقال الَّذِی خَلَقَنِی فی الدنیا علی فطرته فَهُوَ یَهْدِینِ فی الآخرة الی جنته. و قیل الَّذِی خَلَقَنِی و لم اک شیئا فهو یهدینی الی الرشاد اذ عبدته و لم اشرک به شیئا.

وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ یرزقنی و یربّینی، یطعمنی ای طعام شاء و یسقینی ای شراب شاء. و دخل «هو» فی هذه الکلمات للتخصیص کما یقول: زید هو الضارب عمروا اذا کان هناک من یدّعی انّ غیر زید ضربه.

وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ یبرؤنی من المرض اضاف ابراهیم المرض الی نفسه و ان کان من اللَّه سبحانه لانّ قومه کانوا یعدّونه عیبا، فاستعمل حسن الادب کقول الخضر: فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها و قال: فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما. و قیل یشبه هذا ان یکون شاکیا للَّه عزّ و جلّ لو اضاف المرض الیه، فلذلک اضاف الی نفسه. و قال جعفر الصادق (ع) اذا مرضت بالذنوب شفانی بالتوبة.

وَ الَّذِی یُمِیتُنِی اذا شاء ثُمَّ یُحْیِینِ اذا اراد بعد الممات. ادخل ثُمَّ لانّ بینهما تراخیا، و انّما اراد بذلک الاحتجاج علیهم لانّ الالاهیة لا تصلح الا لمن یقدر علی هذه الاشیاء.

وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ، ای الذی ارجو ان یستر لی خطیئتی یوم الحساب، و المجازاة. این آیت دلیلیست که بر انبیا صغائر زلات رود اگر چه از کبائر معصوم باشند. و زلّت ابراهیم سه کلمه بود یکی آنست که گفت: إِنِّی سَقِیمٌ دیگر: بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ سوم: ساره را گفت: هذه اختی. قال مقاتل: ان ابراهیم کذب ثلاث کذبات و اخطأ ثلاث خطیات و ابتلی ثلاث و اسقط سقطة.

امّا الکذب فحین قال: هذه اختی و حین قال: إِنِّی سَقِیمٌ و حین قال: بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ و امّا الخطیئات الثلاث قوله للزهرة: هذا رَبِّی و للقمر: هذا رَبِّی و للشمس: هذا رَبِّی، و امّا البلیات فحین قذف فی النّار و الختان و ذبح ابنه، و اسقط سقطة حین قال: اغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کانَ مِنَ الضَّالِّینَ. و گفته‌اند أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی گناهان امّت میخواهد کقوله تعالی: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ.

و قیل تعبد ابراهیم بان یدعو بهذا الدعاء کما تعبد بقوله: وَ لا تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ.

و معلوم قطعا انّه لا یخزی لکنّه دعا اللَّه بهذه الادعیة اظهارا للعبودیّة و لیقتدی به غیره. قال اهل التوحید ان ابراهیم حکم بهذه الاشیاء حتی اذا انتهی الی المغفرة لم یحکم علیها فقال وَ الَّذِی أَطْمَعُ لیعلم ان العبد لیس له ان یحکم لنفسه بالامان و یکون بین الخوف و الرجاء.

روی عن عائشة انها قالت: یا رسول اللَّه انّ عبد اللَّه بن جدعان کان یقری الضیف و یصل الرحم و یفکّ العانی، و هل ینفعه ذلک؟ قال لا، لانّه لم یقل یوما قط: أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ.

رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً ای نبوة، و قیل فهما و علما و اصابة فی القول وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ ای وفّقنی للذی یؤدی الی الاجتماع مع الصالحین یعنی النبیین فی الثواب.

قال الحسن: لا مدح ابلغ من الصلاح و لا حالة اشرف عند اللَّه من الصلاح. و قیل هَبْ لِی حُکْماً فی الدنیا وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ فی العقبی.

وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ اکثر المفسرین علی انه الثناء الحسن الجیّد، و سمی لسانا لانه به یکون یعنی اجعل لی ثناء جمیلا و دعاء حسنا علی لسان الخلق الی یوم القیامة، فاستجاب اللَّه دعائه حتی یتولاه اهل الادیان کلّها فیقرون برسالته و یؤمنون به.

و قیل اراد ان لا ینقطع النبوّة من نسله. و قیل اراد ان یجعل من ولده من یقوم بالحقّ فی آخر الزّمان، فاستجاب اللَّه دعائه و جعله شجرة الانبیاء و بعث محمدا علیه السّلام فی آخر الزّمان من ذرّیّته. وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ، ای امتنی علی الحالة الّتی استوجب بها منک ان تدخلنی جنّة النعیم. و جاء لفظ الوراثة فی القرآن فی غیر موضع لانّ المؤمنین یرثون منازل الکفّار. و قیل لانّ الوراثة اقوی سبب یقع به الملک. و قیل لانّها تقع من غیر کسب.

قوله: وَ اغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کانَ مِنَ الضَّالِّینَ. قال الحسین بن الفضل: یعنی علی شریطة الاسلام، و کذلک قال فی قوم لوط: هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ، علی شریطة الاسلام یؤیّده قوله. و ما کان استغفار ابراهیم لابیه الا عن موعدة وعدها ایّاه، و قیل انّما دعی له وفاء بعهده و وعده الّذی وعده ایّاه من قوله: سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی.

و جایز ان یدعو لابیه فی حال حیاته و ان کان کافرا لانّه لا یعلم انّه یموت علی کفره و لم یکن منهیّا عنه، فلمّا تبیّن له انّه عدوّ للَّه تبرّأ منه.

روی سمرة بن جندب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من توضّأ فاسبغ الوضوء ثم خرج من بیته یرید المسجد فقال حین یخرج: بسم اللَّه الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ الا هداه لصواب الاعمال، وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ الا اطمعه اللَّه من طعام الجنّة و سقاه من شرابها وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ الا شفاه اللَّه، وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ الا احیاه اللَّه حیاة الشّهداء و اماته میتة الشهداء، وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ الا غفر اللَّه خطایاه و لو کانت اکثر من زبد البحر، رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ الّا وهب اللَّه له حکما و الحقه بصالح من مضی و صالح من بقی وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ الا کتب عند اللَّه صدّیقا، وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ الا جعل اللَّه له القصور و المنازل فی الجنّة قال سمرة و لقد سمعته من رسول اللَّه (ص) غیر مرّة و لا مرّتین و لا ثلاثا حتّی عدّ عشرا و کان الحسن یزید فیه و اغفر لوالدی کَما رَبَّیانِی صَغِیراً.

قوله تعالی: وَ لا تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ ای لا تفضحنی و لا تهتک ستری یوم القیامة و انّما قال ذلک مع علمه بانّه لا یخزیه حثّا لغیره علی الاقتداء به و قیل لا تخزنی، ای لا تدخلنی النّار یدلّ علیه قوله ربّنا: رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ، ثمّ فسّر یوم البعث و وصفه بانّه یوم لا ینفع فیه مالٌ وَ لا بَنُونَ یعنی لا ینفع ذا مال ماله الّذی کان له فی الدّنیا و لا ینفعه بنوه بمواساة شی‌ء من طاعتهم و لا بحمل شی‌ء من معاصیه.

إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ ای الا امرءا صار الی اللَّه و له قلب سلیم لا شرک فیه و لا کفر، و المعنی بنفس سلیم عن الکفر و المعاصی و انّما اضافه الی القلب لانّ الجوارح تابعة للقلب فتسلم بسلامته و تفسد بفساده. و فی الخبر: «انّ فی جسد ابن آدم لمضغة اذا صلحت صلح لها سایر الجسد و اذا فسدت فسد لها سایر الجسد، الا و هی القلب».

قال المبرد: الاستثناء هاهنا منقطع لانّ القلوب السّلیمة لیست من المال و البنین، و قیل هو متّصل، و المعنی الا من سلم قلبه فانّه ینفعه ماله الذی انفقه فی طاعة اللَّه و ینفعه بنوه لانّهم یشفعون فیه. و قیل ینفعونه بسروره بهم. قال ابن عباس: سلامة القلب شهادة ان لا اله الا اللَّه. و قال ابن المسیب: القلب السلیم هو الصحیح ضدّ المریض و هو قلب المؤمن لانّ قلب الکافر و المنافق مریض. قال اللَّه سبحانه تعالی: فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ و قیل القلب السّلیم الخالی من البدعة و المطمئنّ علی السّنّة. و قیل سلیم من آفة المال و البنین. و قیل السّلیم فی اللّغة اللدیغ فمعناه اللدیغ من خوف اللَّه سبحانه.

وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ ای ادنیت الجنّة من الّذین ینفون الشرک و یتّقون عقاب اللَّه بطاعتهم لینظروا الیها و یدخلوا آمنین.

وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ، ای اظهرت جهنّم للکفّار الضّالین عن الهدی لینظروا الیها و الی ما ما اعدّ اللَّه لهم من العذاب فیها فیزدادوا بذلک حسرة الی حسرة.

وَ قِیلَ لَهُمْ یعنی للکافرین فی ذلک الوقت تقریعا و تبکیتا: أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ من الاصنام و تزعمون انّها تشفق لکم و تقرّبکم الی اللَّه زلفی.

هَلْ یَنْصُرُونَکُمْ فتدفع عنکم او ینتصرون لانفسهم فهی فی النار معکم.

النّصر المعونة علی دفع الشّرّ و السّوء عن غیره و الانتصار ان یدفع عن نفسه. و انّما قال: أَوْ یَنْتَصِرُونَ بعد قوله: هَلْ یَنْصُرُونَکُمْ. لانّ رتبة النّصر بعد رتبة الانتصار، لانّ من نصر غیره فلا شکّ فی انتصاره و قد ینتصر من لا یقدر علی نصر غیره: فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ، ای قذفوا فیها و طرح بعضهم علی بعض منکوسین علی رؤسهم و اصله کبّوا ثمّ ضوعف کرّر للمبالغة و مثله. قولهم کففت و کفکفت.

و قوله: هُمْ یعنی الاصنام و ذکّروا حملا علی اللفظ و یعنی بالغاوین الکفّار.

و قیل الشّیاطین و الغاوی العامل بما یوجب الخیبة من الخیر.

وَ جُنُودُ إِبْلِیسَ أَجْمَعُونَ، ای متّبعوه من ولده و ولد آدم.

قالُوا ای العابدون غیر اللَّه و الاتباع و المتبوعون، مفعول قالوا تاللَّه الی آخر القصّة وَ هُمْ فِیها یَخْتَصِمُونَ حال عرضت بین الفاعل و المفعول و معنی یختصمون: انّ الاتباع یقولون للمتبوعین غزرتمونا و کذّبتمونا و اهلکتمونا. و یقول المتبوعون: بل ضللتم باختیارکم و کنتم عاقلین فهلا نظرتم لانفسکم فما ارینا لانفسنا، یقال اختصم القوم و تخاصموا بمعنی واحد. و نظیر الآیة قوله: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ. و قوله: إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا.

و قوله: تَاللَّهِ إِنْ کُنَّا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ، هذا من کلام التابعین و اکّدوا قولهم بالقسم، ای تاللّه ما کنّا الا فی ذهاب عن الصّواب بیّن اذ سوّینا بینکم و بین ربّ العالمین فی العبادة و التّسمیة یقال سوّیت الشی‌ء بالشّی‌ء ای جعلته یساویه عملا و حکما و تسمیة.

وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ. ای کبراؤنا الذین دعونا الی الضلال و امرونا به.

و قیل المجرمون ابلیس و جنده و قیل ابن آدم القاتل لانّه اوّل من سنّ القتل و انواع المعاصی.

فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ شافع من الأباعد وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ من الاقارب، ینفعنا و یشفع لنا.

روی فی بعض الاخبار: انّه یجی‌ء یوم القیامة عبد یحاسب فیستوی حسناته و سیّآته و یحتاج الی حسنة واحدة ترضی عنه خصومه. فیقول اللَّه: عبدی بقیت لک حسنة ان کانت ادخلتک الجنّة انظروا طلب من النّاس لعلّ واحدا یهب منک حسنة واحدة، فیاتی و یدخل فی الصفّین من ابیه و امّه ثمّ من اصحابه. فیقول لکلّ واحد فی بابه فلا یجیبه احد، و کلّ یقول له: انا الیوم فقیر الی حسنة واحدة فیرجع الی مکانه. فیسأله الحقّ، سبحانه و یقول: ما ذا جئت به؟ فیقول، یا ربّ لم یعطنی احد حسنة من حسناته. فیقول اللَّه: عبدی لم یکن لک صدیق فیّ. فیذکر العبد و یقول: فلان کان صدیقا لی. فیدلّه الحق علیه فیاتیه فیکلّمه فی بابه، فیقول: بلی، لی عبادات کثیرة قبلها الیوم عنّی فقد وهبتها منک، فیسرّ هذا العبد و یجی‌ء الی موضعه و یخبر بذلک ربّه فیقول اللَّه. قد قبلتها منه و لم انقص من حقّه شیئا و قد غفرت لک و له».

و هذا معنی قوله: فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ. و الحمیم القریب من قولهم حمّ الشی‌ء ای قرب. و قیل سمّی الصّدیق حمیما لانّه یحمیه و یدفع عنه. کافران این سخن آن گه گویند که فریشتگان را و پیغامبران و مؤمنان را بینند که اهل توحید را شفاعت میکنند و ایشان خود را شفیعی نبینند و نه هیچ فریادرس. و در خبرست که بهشتی گوید: ربّ ما فعل صدیقی فلان و صدیقه فی الجحیم. بار خدایا کار آن دوست من بچه رسید چه حالست او را و چه کردند با وی؟ و آن دوست وی بدوزخ باشد ربّ العزّة اکرام آن بهشتی را گوید: اخرجوا له صدیقه الی الجنّة آن دوست وی را از دوزخ بیرون آرید که او را بآن بهشتی بخشیدیم. کافران در دوزخ چون آن حال بینند و مؤمنان که شفاعت از بهر یکدیگر میکنند گویند: فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ. و قال الحسن: ما اجتمع ملاء علی ذکر اللَّه عزّ و جلّ فیهم عبد من اهل الجنّة الا شفّعه اللَّه فیهم، و انّ اهل الایمان شفعاء بعضهم لبعض و هم عند اللَّه شافعون مشفعون. و عن جابر بن عبد اللَّه قال قال رسول اللَّه (ص): «انّ الناس یمرّون یوم القیامة علی الصراط و الصّراط دحض مزّلة یتکفأ باهله و النّار تاخذ منهم و انّ جهنّم لتنطف علیهم ای تمطر علیهم مثل الثلج اذا وقع لها زفیر و شهیق فبیناهم کذلک اذ جاءهم نداء من الرّحمن: عبادی من کنتم تعبدون فی دار الدنیا؟ فیقولون ربّ انت تعلم انّا ایّاک کنّا نعبد فیجیبهم بصوت لم یسمع الخلائق مثله قطّ: عبادی حقّ علیّ ان لا اکلکم الیوم الی احد غیری فقد غفرت لکم و رضیت عنکم، فتقوم الملایکة عند ذلک بالشّفاعة فنجوا من ذلک المکان.

فیقول الذین تحتهم فی النّار: فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ.

قوله: فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً ای رجعة و عودة الی الدنیا لآمنّا باللّه و صدّقنا رسوله.

و قال اللَّه سبحانه: وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ، و انتصاب فَنَکُونَ لانّه جواب التّمنّی. اندر همه قرآن حمیم بر دو وجه است: یکی بمعنی قریب چنان که درین موضع گفت: وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ ای قریب، دیگر گفت: وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً ای قریب قریبا من الکفّار، و قال تعالی کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ ای قریب. وجه دیگر حمیم آب گرم است کقوله تعالی: وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً، ای حارّا یصبّ من فوق رؤسهم الحمیم. و قال تعالی: ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ ای ماء حارّ قوله: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً ای انّ فی اخبارنا باختصام اهل النّار و تبرّؤ بعضهم عن البعض لعظة و عبرة للعقلاء، وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ مع وضوح الحجّة و انتفاء الشبهة.

وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ المقتدر علی اعدائه بالانتقام منهم، المنعم علی اولیائه بالاحسان الیهم.