قوله تعالی: قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ یعنی آمرکم و اوصیکم بکلمة واحدة و هی قول لا اله الا اللَّه، قال: و هل جزاء لا اله الّا اللَّه الا الجنّة؟ فذلک قوله: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ‌

و عن عبد الرحمن القرشی عن عیاض الانصاری انّ رسول اللَّه (ص) قال: ان لا اله الا اللَّه کلمة عند اللَّه کریمة و لها عند اللَّه مکان من قالها صادقا بها ادخله اللَّه بها الجنة و من قالها کاذبا حقنت دمه و احرزت ماله و لقی اللَّه غدا فحاسبه.

و قیل معناه: اعظکم بخصلة واحدة و هی أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ ای لا جل اللَّه، لیس المراد من القیام الذی هو ضدّ الجلوس و انّما هو القیام بالامر الذی هو طلب الحق، کقوله: وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتامی‌ بِالْقِسْطِ مَثْنی‌ یعنی اثنین اثنین متناظرین، وَ فُرادی‌ یعنی واحدا واحدا متفکّرین.

التفکّر طلب المعنی بالقلب تفکّر جست و جوی دل است در طلب معنی، و آن سه قسم است: یکی حرام یکی مستحبّ یکی واجب، تفکّر در صفات حق جلّ جلاله و در چرای کار وی حرام است که از ان تخم حیرت و نقمت زاید و همچنین تفکّر در اسرار خلق حرام است که از آن تخم خصومت زاید، و آن تفکّر که مستحبّ است تفکّر در صنع صانع است و در آلا و نعماء او. عبد اللَّه عباس گفت: تفکّروا فی آلاء اللَّه و لا تفکّروا فی ذات اللَّه. و تفکّر که واجب است تفکّر در کردار خویش است و در جستن عیب خویش و عرض نامه جرم خویش. و فرق میان تفکّر و تذکّر آنست که تفکّر جستن است و تذکّر یافتن.

ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ الصاحب ها هنا هو الرسول و الجنّة الجنون و ما، نفی و جحد إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ ای ما هو الّا نذیر لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ العذاب هاهنا هو الساعة.

قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ کان رسول اللَّه (ص) قال لمشرکی مکة: لا تؤذونی فی قرابتی، فقالوا لقد سأل غیر شطط فلا تؤذوه فی قرابته، فلمّا سبّ آلهتهم قالوا لا ینصفنا یسألنا ان لا نؤذیه فی قرابته و هو یؤذینا فی آلهتنا، فنزلت: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ.

و قیل: ما سألتکم فی تبلیغ الرّسالة و النصیحة من جعل فهو لکم، إِنْ أَجْرِیَ ای ما ثوابی إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ من اعمالکم شَهِیدٌ علیم الشّهید و الخبیر و العلیم متقاربة المعنی غیر انّ العلم اذا اضیف الی الخفایا الباطنة یسمّی صاحبه خبیرا و اذا اضیف الی الامور الظاهرة یسمّی صاحبه شهیدا و اذا اضیف الی الکلّ یسمّی صاحبه علیما. و قیل: الشهید هو الذی یشهد علی الخلق یوم القیامة. بما علم و شاهد منهم.

قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ، فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره: قل انّ ربّی علام الغیوب یقذف بالحقّ، ای ینزل الوحی من السماء فیقذفه الی خیر الانبیاء، هذا کقوله: وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی‌ إِلَیْکَ الْکِتابُ.

قُلْ جاءَ الْحَقُّ ای القرآن و الاسلام. و قال الباقر: یعنی السیف‌، وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ ای ذهب الباطل و زهق فلم یبق له بقیّة یبدی بها و لا یعید، هذا کقوله: بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ. قال قتادة: الباطل هاهنا ابلیس، ای ما یخلق ابلیس و ما یبعث و عن ابن مسعود قال: دخل رسول اللَّه (ص) مکة و حول الکعبة ثلاثمائة و ستّون صنما فجعل یطعنها بعود معه و یقول: جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً، جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ.

قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ عن الحقّ و الهدی، فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی‌ نَفْسِی ای عقوبة ذلک علی نفسی و اوخذ بجنایتی، وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ الی الحقّ و الهدی، فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی اهتدیت، إِنَّهُ سَمِیعٌ لمن دعاه قَرِیبٌ بالاجابة لمن وحّده یسمع حمد الحامدین فیجازیهم و دعاء الداعین فیستجیب لهم.وَ لَوْ تَری‌ جواب لو محذوف، إِذْ فَزِعُوا هذا الفزع عند الموت حین یرون الملائکة، فَلا فَوْتَ هذا کقوله: وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ. وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ یعنی من تحت اقدامهم. و قیل: هو یوم بدر یروی ان فی هذه الامّة مسخا و خسفا و قذفا. و روی انّ رجلا من هذه الامّة یمسخ فیحدق به الناس فیرجمونه بالحجارة حتی یقتلوه.

و قیل: هم خسف بالبیداء، و ذلک فی الخبر انّ جیشا یغزون الکعبة لیخرّبوها ثمانون الفا فبینا هم ببیداء من الارض اذ خسف بهم فلا ینجوا منهم الّا الشرید الذی یخبر عنهم و هو من جهینة فلذلک قیل: و عند جهینة الخبر الیقین. و قال قتادة ذلک حین یخرجون من قبورهم و انّما قال أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ لانّهم حیث کانوا فهم من اللَّه قریب لا یبعدون عنه و لا یفوتونه.

وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ یعنی حین عاینوا العذاب فی الدّنیا او فی الآخرة وقت البأس کقوله: حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ و کقوله: فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ. وَ أَنَّی لَهُمُ التَّناوُشُ یعنی من این لهم تناول التّوبة و نیل ما یتمنّون؟

قال ابن عباس: یسئلون الرّدّ و لیس بحین الردّ. التّناوش التّناول من النّوش، تقول: ناش، ینوش، نوشا اذا تناول میگوید: چون تواند بود ایشان را دسترس بچیزی دور؟ و اگر بمدّ و همز خوانی بر قراءت ابو عمرو و حمزه و کسایی معنی آنست که: چون تواند بود ایشان را فرا چیزی یازیدن از جایی دور، من النئیش و هو الحرکة البطیئة، یقال: تناش اذا تحرّک لطلب شی‌ء بعد فوته، و المعنی: انّی لهم منال التوبة و الایمان بعد ما عاینوا الآخرة.

وَ قَدْ کَفَرُوا بِهِ ای بمحمد و القرآن مِنْ قَبْلُ نزول العذاب، وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ الغیب هاهنا الظّنّ، یعنی یرمون محمدا (ص) بالظّنّ لا بالیقین و هو قولهم له: ساحر بل کاهن بل شاعر. و قال قتاده: یقولون بالظّنّ ان لا بعث و لا جنة و لا نار.

وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ، قال الحسن البصریّ: حیل بینهم و بین الایمان و التّوبة و الرّجوع الی الدّنیا، کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ ای اهل دینهم و موافقیهم من الامم الماضیة حین لم یقبل منهم الایمان و التّوبة. فی وقت البأس، إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ ظاهر الشرک.