« مشورت می‌کرد، شخصی با یکی

تا یقینش رو نماید، بی‌شکی

گفت: ای خوشنام! غیر من بجو

ماجرای مشورت، با من بگو

من عدوم مر تو را، با من مپیچ

نبود از رأی عدو، پیروز هیچ

رو کسی جو که تو را او هست دوست

دوست بهر دوست، لاشک خیر جوست

من عدوم، چاره نبود کز منی

کژ روم، با تو نمایم دشمنی

حارسی از گرگ جستن، شرط نیست

جستن از غیر محل، ناجستنی است

من تو را، بی‌هیچ شکی، دشمنم

من تو را کی ره نمایم؟ ره زنم

هر که باشد همنشین دوستان

هست در گلخن، میان بوستان

هر که با دشمن نشیند، در ز من

هست اندر بوستان، در گولخن

دوست را مازار، از ما و منت

تا نگردد دوست، خصم و دشمنت

خیر کن با خلق، از بهر خدا

یا برای جان خود، ای کدخدا

تا هماره دوست بینی در نظر

در دلت ناید ز کین، ناخوش صور

چون که کردی دشمنی، پرهیز کن

مشورت با یار مهرانگیز کن

گفت: می‌دانم تو را ای بوالحسن

که تویی دیرینه دشمن دار من

لیک مرد عاقلی و معنوی

عقل تو نگذاردت که کج روی

طبع خواهد تا کشد از خصم کین

عقل بر نفس است بند آهنین

آید و منعش کند، واداردش

عقل، چون شحنه است، در نیک و بدش

عقل ایمانی، چو شحنهٔ عادل است

پاسبان و حاکم شهر دل است

همچو گربه باشد او بیدار هوش

دزد در سوراخ ماند، همچو موش

در هر آنجا که برآرد موش دست

نیست گربه، ور بود، آن مرده است

گربهٔ چون شیر، شیرافکن بود

عقل ایمانی که اندر تن بود

غرهٔ او حاکم درندگان

نعرهٔ او، مانع چرندگان

شهر پر دزد است و پر جامه کنی

خواه شحنه باش گو و خواه نی

عقل در تن، حاکم ایمان بود

که ز بیمش، نفس در زندان بود

عقل دو عقل است اول مکسبی

که در آموزی، چو در مکتب صبی

از کتاب و اوستاد و فکر و ذکر

وز معانی و علوم خوب و بکر

عقل تو افزون شود بر دیگران

لیک، تو باشی ز حفظ آن گران

لوح حافظ، تو شوی در دور و گشت

لوح محفوظ است، کاو زین در گذشت

عقل دیگر، بخشش یزدان بود

چشمهٔ آن، در میان جان بود

چون ز سینه، آب دانش، جوش کرد

نی شود گنده، نه دیرینه، نه زرد

ور ره نقبش بود بسته، چه غم؟

کو همی جوشد ز خانه، دم به دم

عقل تحصیلی، مثال جویها

کان رود در خانه‌ای، از کویها

چون که راهش، بسته شد، شد بینوا

تشنه ماند و زار، با صد ابتلا

از درون خویشتن جو چشمه را

تا رهی از منت هر ناسزا

جهد کن تا پیر عقل و دین شوی

تا چو عقل کل، تو باطن بین شوی

از عدم، چون عقل زیبا رو نمود

خلقتش داد و هزاران عز فزود

عقل، چون از عالم غیبی گشاد

رفت افزود و هزاران نام داد

کمترین زان نامهای خوش نفس

این که نبود هیچ او محتاج کس

گر به صورت، وا نماید عقل رو

تیره باشد روز، پیش نور او

ور مثال احمقی، پیدا شود

ظلمت شب، پیش او روشن بود

کاو ز شب مظلم‌تر و تاری‌تر است

لیک، خفاش شقی، ظلمت خر است

اندک اندک، خوی کن با نور روز

ورنه چون خفاش، مانی بی‌فروز

عاشقی هر جا، شکال و مشکلی است

دشمنی هرجا چراغ مقبلی است

ظلمت اشکال، زان جوید دلش

تا که افزونتر نماید حاصلش

تا تو را مشغول آن مشکل کند

وز نهاد زشت خود غافل کند

عقل ضد شهوت است، ای پهلوان

آنکه شهوت می‌تند، عقلش مخوان

وهم خوانش آنکه شهوت را گداست

وهم قلب و نقد، زر عقلهاست

بی‌محک، پیدا نگردد وهم و عقل

هر دو را سوی محک کن زود نقل

این محک، قرآن و حال انبیا

چون محک، هر قلب را گوید: بیا

تا ببینی خویش را ز آسیب من

که نه‌ای اهل فراز و شیب من

عقل را، گر اره‌ای سازد دو نیم

همچو زر باشد در آتش او به سیم»