پس از آنکه سخن اندر حدث عالم به قدر کفایت گفته شد، قول اندر اثبات صانع حکیم واجب آمد گفتن. و هر چند که اندر بیان حدث عالم، ایجاب صانع مر عقلا را ظاهر کردیم، خواهیم که قولی شافی اندر اثبات صانع بگوییم به تصریح، تا چو خردمندان بر این قول مطلع بباشند، دامن دین حق را به دست اعتقاد درست بگیرند وز مکر و کید و دام معطلان بپرهیزند و بدانند که آن کس ها که مر حکمت را از رسول (حق) نیاموختند، پس از آنکه خدای تعالی گفته بود (، قوله) : ( ویعلمهم الکتب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلل مبین ) ، و از ذات ناقص خویش سخنان بی اصل الفغدند و مر آن را اندر تعطیل و تهمیل مرتب کردند تا مر ضعفای خلق را بدان (صید خویش گرفتند و اندر هلاک و رنج جاویدی افکندند، مانند عنکبوتان بودند، از بهر آنکه عنکبوت خانه ضعیف را از ذات خویش پدید آرد و بسازد بی هیچ اصلی تا بدان مر جانوران ضعیف را از) مگس و پشه صید کند و به هلاک اندر (افکندشان. و خدای تعالی اندر این گروه همی گوید) بدین آیت، قوله : ( مثل الذین اتخذوا من دون الله اولیاء کمثل العنکبوت اتخذت بیتا و ان اوهن البیوت لبیت العنکبوت لو کانوا یعلمون ).
پس ما گوییم اندر اثبات صانع، که جسم منفعل است- چنانکه شرح آن پیش از این گفتیم- و مفعولات و مصنوعات ( به جملگی اجسام است ) مصور. و صورت بر اجسام بر آن دو روی است که پیش از این یاد کردیم کز او یکی بر صورتی است کز او بدان صورت فعلی همی نیاید (، چو پاره سنگ یا جز آن، و دیگر صورتی است کز او فعلی همی آید) که آن فعل از او جز (بدان صورت) نیاید و آن صورت جز به قصد قاصدی نباشد بر آن جسم، چو دست افزارهای صانع که از هر یکی از آن به صورت او فعلی آید و چو دست مردم (که چندین) افعال از او بدین صورت که دارد همی بیاید. و چو اجسام بزرگ عالم بر صورت هایی است – اعنی خاک و آب و باد و آتش و افلاک و فلکیات – کز ایشان (هر یکی) همی فعلی آید که آن فعل از یاران او همی نیاید و (مر) هر یکی را از آن صورتی مفرد است که آن را همی طبع گویند، پس پدید آمد که از هر صورتی همی فعلی آید که آن (فعل) از آن جسم جز بدان صورت نیاید، از بهر آنکه آتش و هوا و آب و خاک همه یک جوهرند که آن جسم است، وز آن آتش بدان صورت که یافته است همی فعلی آید (که آن) فعل از دیگر یاران او نیاید – هر چند که همه اجسام اند – وز آن جسم که مر صورت آب را یافته است بدان صورت نیز همی فعلی آید که آن فعل از آن جسم که مر صورت آتش را یافته است همی نیاید. و چو حال این است، ظاهر شد که مر این اجسام را بدین صورت ها صانعی حکیم نگاشته است از بهر حاصل آمدن (این) افعال از ایشان.
و اکنون که صانع را ثابت کردیم و واجب، (گوییم) که چو مر هر جسمی را صورتی است و صورت بر اجسام بر این دو روی است که یاد کردیم، (لازم) آید که صانع عالم جسم نباشد، از بهر آنکه اگر صانع عالم جسم باشد، از این دو صورت یکی بر او باشد، و نشاید که بر او آن صورت بی فعل باشد، از بهر آنکه فعل ظاهر است، و اگر صانع با صورت قصدی باشد، مر او را نیز صانعی لازم آید که مر او را بر آن صورت نهاده باشد، آن گاه باز آن صانع صانع (عالم) اگر جسم باشد، هم این سخن بر او لازم آید و اگر صانعان بی نهایت شوند، صنع به مصنوع عالمی نرسد و مصنوع عالمی ظاهر است. پس ظاهر کردیم بدین فعل که صانع هست و نه جسم است.
و دلیل دیگر بر هستی صانع آن است که گوییم : پدید آمدن مصنوعات از حیوان و نبات اندر عالم، به یاری دادن اجسام است مر یکدیگر را و منازعت ایشان با یکدیگر اندر پذیرفتن صنع- سپس از آنکه مر ایشان را ترکیب از طبایع متضاد است- نیست مگر منازعتی که اندر آن صلاح است مر پدید آینده را از این اجسام، و آن پدید آینده اشخاص موالید است و اجسام اندر فعل و انفعال و طاعت و عصیان گردن داده اند مر صانع را که او نه جسم است. و شرح این قول و تفصیل این مجمل آن است که گوییم : مصنوعات و مصورات جزوی بر جوهر خاک همی پدید آید به آمیختن او با آب که مر آن آمیخته را گل گویند، چنانکه خدای تعالی همی گوید (،قوله) : ( هو الذی خلقکم من طین ثم قضی اجلا )، و گشتن چیزی از حالی که بر آن حال باشد از چیزی دیگر که بدو پیوندد، دلیل است بر منازعتی که میان ایشان بیفتد تا بدان منازعت از حال خویش بگردند. پس خاک و آب چو به هم بیامیزند، هر یکی از ایشان از حال خویش (همی) بگردد و هر یکی از ایشان مر یار خویش (را) همی متغیر کند. و اندر این منازعت که میان ایشان است، صلاح است مر آن صورت را کز آن گل همی ظاهر شود بدان قوت فاعله که او نه جسم است (و) اندر دانه نبات و نطفه حیوان نهفته است از حس و ظاهر است مر عقل را. و هم چنین گرم کردن آتش مر هوا را و آب و خاک را، منازعت است از او با ایشان ( و آمیختن است با ایشان،) و بر کشیدن آتش مر اجزای آب را سوی هوا و جدا کردن مر او را از حیز او وز کل او، منازعتی ظاهر است. و نیز این فعل از آتش چو عصیانی است مر صانع خویش را بدانچه مر دیگر اجسام را همی جز چنان کند که صانع مر ایشان را چنان کرده است و مر هر یکی را جز آنجا همی برد (و نهد) که او نهاده است. و اندر این منازعت و عصیان ظاهر، طاعتی و صلاحی عظیم است به باطن اندر پدید آمدن مکونات جزوی. و هم چنین اندر تخم های نبات و نطفه های حیوان قوت فاعله است که آن نه جسم است و لیکن مر جسم را صورتگر است به صورتی که مر او را صانع حکیم بر او قدرت داده است. و این قوت که ما یاد کردیم، (اندر آن جسم است که او دانه یا نطفه است و نگاه دارنده است این قوت مر آن جسم را از فساد، مگر فسادی کاندر او صلاحی) باشد مر او را به نگاهداشت نوع خویش، اعنی آن قوت فاعله که اندر تخم نبات است، چو تخم اندر خاک با او (آمیخته شود از بهر صلاح به نگاهداشت) نوع خویش، اندر ذات آن دانه فساد کند تا بگدازد بدان گرمی کز برسو بدو رسد، و آن قوت فاعله نخست (مر آن دانه را خورد، آن گاه مر خاک) و آب بیرونی را مژیدن گیرد و مر پاکیزگی های خاک و آب را به خویشتن کشد، و مر آن پاکیزگی ها را به تازی (سلاله) گویند. و این (منازعتی باشد) کز او بدان جا حاصل شود با آن دانه و جز آن، و عصیانی باشد از او مر صانع را به رویی، و طاعتی باشد به دیگر روی. اما عصیان بدان (روی) باشد که مر طبایع را جز چنان (همی) کند که بوده است و صانع مر آن را بر آن نهاده است، و اما طاعت بر آن روی باشد که آن فعل همی کند که صانع (مر آن را) بر آن قدرات داده است. آن گاه آن نفس نامیه – که مر او را قوت فاعله نباتی گوییم که اندر تخم است و نه جسم است، بل صورتگر جسم است به صورتی که مر او را بر آن قدرت است – چو مر آن گل لطیف را به خویشتن کشد و مر او را از خاکی و آبی و صورت گلی بگرداند و گرمی آتش به میانجی هوا (مر آن) خلاصه خاک و آب را که او فراز آورده باشد و مر آن را به غایت لطیفی و نرمی کرده، بر برسو کشد، آن قوت فاعله از بیم هلاک شدن (خویش) وز شفقت که بر آن صورت دارد که اندر اوست، قصد فراسوی خاک کند و مر آن جسم لطیف را شاخ شاخ کند و دست افزار سازد تا به خاک (اندر آویزد) و غذا از او همی کشد، و گرمی آتش مر یک سر او را سوی هوا برکشد و دیگر سرش سوی مرکز فرو شود. و هر چند که آن جسم قوی تر شود (آن قوت) فاعله بدو (کار) بیشتر تواند کردن و مر همگی آن را نگاه دارد، از بهر آنکه (او) جسم نیست تا جایی از او پر شود و جایی خالی ماند. و این نیز منازعتی (باشد)که آنجا حاصل شود، از بهر آنکه (نبات) اندر حال زیادت پذیرفتن خویش بر مثال رسنی باشد که به دو تن مر او را همی کشند یکی سوی مرکز (عالم) و دیگر سوی حاشیت عالم، تا دراز همی شود. پس گوییم که تباه شدن آب به خاک و خاک به آب فسادی است که اندر آن صلاح است و تباه کردن خاک و آب مر دانه را نیز فسادی است که اندر آن صلاح است، و بر آمدن یک سر (از) نبات سوی حاشیت عالم چو طاعتی است از او مر بر کشنده خویش را و چو عصیانی است مر فروکشنده (او را از دیگر سر، هم چنانکه فرو شدن از دیگر سر چو طاعت است مر فرو کشنده خویش را و چو عصیان است مر فرا کشنده) آن دیگر سر را، و اندر جملگی آن منازعت ها و متابعت ها و طاعت ها و عصیان ها و فساد ها صلاح عالم است. و چو حال این است که اندر منازعت و متابعت و طاعت و عصیان فاعلات و منفعلات اجسام و جز آن مر موالید عالم را ظهور و کون است و اندر (این) فسادهای ظاهر – که یاد کردیم و همی بینیم – این صلاح ها پوشیده است، این حال دلیل است بر آنکه این افعال مختلف از فاعلات (مختلف و ) متفاوت (صورت) بر فعل اندر ظهور نبات و حیوان به خواست صانعی متفق شده است که مر این فاعلان را بر این افعال معلوم و محدود، قدرت او داده است. و این حال نیز دلیل است بر آنکه جز بدین افعال مختلف ممکن نیست تمام شدن این مفعولات، چنانکه از زرگر استاد انگشتری تمام جز به دست افزارهایی که مر هر یکی را از آن صورتی و فعلی دیگر است و آن استاد مر هر یکی را به جایگاه و هنگام خویش کار بندد (به)حاصل نیاید. و شرح اندر منازعت ها و موافقت ها و عصیان ها و طاعت ها که میان فاعلان و منفعلان عالم است که ظهور حیوان و نبات از میان ایشان است هم بر این مثال است، بل (که) بیشتر و پوشیده تر از این، از بهر آنکه آن مصنوع شریف تر از این مصنوع است و هر چند مصنوع شریف تر باشد، آلت اندر آن بیشتر باشد مر صانع را. و اگر به تفصیل آن مشغول گشتمی، کتاب دراز شدی و مر نفس خردمندان را این (شرح) کفایت است.
و سه دیگر دلیل بر هستی صانع حکیم است که چو جسم که او جوهری متجزی (است) و صورت پذیر است، به غایت تجزی و نهایت انفعال پیش ما (حاضر است – و معنی این قول که گفتیم: جسم به غایت تجزی و انفعال است آن است که جزوهای او به غایت خردی تجزیت پذیرد تا هر چه خردتر صورتی از او مرکب شاید کردن و هر چه از او صورت خرد بیاید صورت بزرگ نیز بیاید – مر صورت ها را به دفعت های بی نهایت از پس یکدیگر بپذیرد و صورت ها بر این جوهر پدیدآینده) است. و اگر ما مر چیزی را از این مصورات نیافتیمی و مر جسم منفعل را ندیدیمی، ما را از این جوهر بر هستی (صانع مصور مقدر، دلیل پسندیده) بودی و بایستی که بدانستیمی که مر آن صانع را که او صنع خویش را بر این جوهر پدید آورد قوتی بی نهایت است، (از بهر آنکه)فعل پذیری دیدیم که مر فعل را همی به دفعات بی نهایت بپذیرد و هر خردمندی بداند که اندر اثبات فعل پذیر اثبات (فعل کننده) باشد، از بهر آنکه این دو چیز از متضایفان است که اندر اثبات یکی از آن اثبات آن دیگر پوشیده باشد، چو خداوند و بنده و پدر و پسر و جز آن، و چو جوهر منفعل ظاهر است، فاعل ثابت است و ظهور منفعل بر وجود فاعل دلیل است. و چو این جوهر منفعل سریشنده است و به دفعات از او همی صورت آید پس یکدیگر، بایستی که بدانستیمی که مصنوعات فاعل که بر این منفعل کار کند، میرنده باشد – چنین که هست - ، از بهر آنکه اگر مصنوعش میرنده نبودی، منفعلش سریشنده نبودی، بل (که) سخت بودی، چنانکه بتگر چو همی بخواهد که مصنوع او تباه نشود، منفعل خویش همی از سنگ و آهن و جز آن گیرد.
و چهارم دلیل بر هستی صانع آن است که اجزای طبایع بی هیچ معنی از این معانی که همی اندر موالید پدید آید، از کلیات خویش جدا شونده است و اجزای مطبوع از کل خویش جز به قسر جدا نشود، چنانکه پیوستن آن به طبع باشد. و آن اجزا به شکل های شخصی اندر اجناس و انواع پدید همی آید و مدت های زمانی بر آن شکل ها و صورت ها همی ماند و باز به اصول خویش همی باز گردد. و جدا شدن جزوهای طبایع از کلیات خویش و پذیرفتن آن (صورت ها را بر) صورت های کلیات خویش، ضد است مر بازگشتن آن جزوها را سوی کلیات خویش و دست باز داشتن مر این صورت های عاریتی را و نگاه داشتن مر آن صورت های اصلی را. و روا نباشد کز گوهری به طبع دو فعل متضاد بیاید. اگر جدا شدن این جزوهای طبایع را که مر صورت های موالید را همی پذیرند از کلیات خویش و پذیرفتن ایشان مر صورت های نباتی و حیوانی را، به طبع است، پس باز گشت آن سوی کلیات خویش و افکندن مر این صورت های نوعی را به بازگشتن بدان صورت های طبیعی، به قسر است. و اگر جدا شدن این جزوها از کلیات خویش و پذیرفتن ایشان مر صورت های موالیدی را به قسر است، پس بازگشتن باز سوی کلیات خویش به طبع است. و به هر دو روی از این دو حرکت یکی نه به طبع است، و هر کسی داند که بازگشتن جزویات مطبوعات سوی کلیات خویش به طبع است، پس جدا شدن آن از کلیات خویش و پذیرفتن مر صورت های شخصی را نه به طبع اوست، بل (که) به خواست صانع اوست که او نه جسم است و جسم مر او را مطیع است.
و پنجم دلیل بر هستی صانع آن است که بر این اجسام عالم از زندگی و حرکت به خواست و شناخت و خشنودی و خشم و شرم و جز آن از رنگ و بوی و مژه و جز آن نصیبی نیست. وز این اجسام جزوهایی مر این معنی ها را همی پذیرد بر آن صورت های طباعی که دارند از گرمی و سردی و تری و خشکی، و مر این معنی ها را که اندر جزوهای طبایع همی اید که به شکل های شخص های موالیدی مشکل اند، با آن صورت های طباعی مناسبتی نیست. پس گوییم که حال این معنی ها اندر موالید از دو بیرون نیست: یا اندر او جوهری است یا عرضی است. و به دو روی ظاهر است که این معنی ها که یاد (کردیم از زندگی و حس و عقل) و نطق و جز آن، مر موالید را جوهری (نیست: یکی بدان روی) که اگر این معنی ها مر این جزوها را جوهری بودی، (اندر اجسام کلی که این اشخاص) از آن جزوها اندکی است، این معنی ها ظاهرتر و بیشتر بودی، و چو اندر کلیات این اجزا این معانی نیست، ظاهر است (که این معانی مر این اجزا را) جوهری نیست. و دیگر بدان روی که اگر این معنی ها مر این اشخاص را جوهری بودی، روا نبودی که این اشخاص وقتی بی این معنی ها ماندی، (چنین) که همی ماند به مرگ طبعی و پوسیده شدن میوها و جز آن. و چو ظاهر کردیم که این معنی ها مر این اشخاص را جوهری نیست، ظاهر شد که این معنی ها اندر آن عرضی است. آن گاه گوییم که روا نباشد که معنی یی از معنی ها اندر چیزی به وجه عرضی پدید آید، مگر از چیزی که آن معنی اندر او جوهری باشد، بر مثال روشنایی که بر خاک همی به عرض پدید آید از قرص آفتاب که روشنایی مر او را جوهری است و بر مثال هوا که به عرض خوش بوی شود از مشک که مر او را بوی خوش جوهری است. پس درست کردیم که این معنی ها که یاد کردیم، اندر اشخاص مردم و جز آن از چیزی دیگر همی آید که مر او را جوهری است و آن چیز نه جسم است. و چو جسم مصنوع است و اندر او از چیزی دیگر (این) معنی ها آینده است، آن چیز دیگر به ضرورت صانع است، از بهر آنکه جز مصنوع به ضرورت صانع باشد.
و ششم دلیل بر هستی صانع آن است که چیزها اندر عالم سپس یکدیگر است بر ترتیب: نخست از اجسام عالم خاک است که او فعل پذیر است بی هیچ فعلی و اندر مرکز است، و برتر از او آب است (که) با پذیرفتن فعل اندکی فاعل است – چنانکه پیش از این یاد کردیم اندر این کتاب - ، و برتر از آب هواست که مر او را فعل قوی تر است از فعل آب، و برتر از هوا آتش است که فعل او بیشتر است و ظاهرتر از فعل هواست، و برتر از آتش فلک است با آنچه اندر اوست از کواکب که به ظاهر ایشان فاعلان محض اند و جز به استقصای عقلی انفعال اندر ایشان یافته نشود – چنانکه اندر باب فاعل و منفعل گفتیم - . و چو حال این است اندر اجسام که هر جسمی که آن از مرکز دورتر است مر او را از فعل بهره بیشتر است، این حال دلیل است بر آنکه آن اجسام برین (به) فاعل محض که مر او را از انفعال هیچ نصیبی نیست نزدیکند، هم چنانکه این جوهر که از حاشیت عالم به غایت دور است – و آن خاک است که بر مرکز است – منفعل محض است. و چو منفعل محض مر خرد را ظاهر است و آنچه او به رویی منفعل است و به رویی فاعل است نیز ظاهر است، فاعل محض مر خرد را به این دو دلیل ظاهر شده است. و اگر مر کسی را گمان اوفتد که فلک با آنچه اندر اوست یک فاعل است مر مصنوعات جزوی را، صورت های مختلف و مقدارهای متفاوت فلک و فلکیات که فعل ایشان بدان همی آید، مر او را بر مصنوع ایشان دلیل بس است، از بهر آنکه هر مصوری به حقیقت مصنوع است و مصنوعات جز این چیزی نیست و فلک جسمی مصور است، پس مصنوع است.
و هفتم دلیل بر هستی صانع آن است که موالید کز این اجسام حاصل آمده است بر این ترتیب است که گفتیم، و لیکن ترتیب اجسام اندر دوری و نزدیکی مکانی ایشان است از صانع حکیم، چنانکه گفتیم که هر گوهری کز حاشیت این جسم کلی که عالم است دورتر است، فعل مر او را کمتر است و انفعالش بیشتر است (وهر گوهر که آن از مرکز این جسم کلی دورتر است، انفعال مر او را کمتر است و فعل او بیشتر است .) و ترتیب موالید اندر پذیرفتن ایشان است مر شرف صانع را به بیشی و کمی، و برتری ایشان از یکدیگر نه برتری مکانی است، بل برتری شرف است و پادشاهی.
و اندر شرح این قول گوییم که نخست (از موالید معادن است که آن اندر ترتیب شرفی به منزلت خاک است اندر ترتیب مکانی. و برتر از معادن نبات است کاندر ترتیب شرفی به منزلت آب است اندر ترتیب مکانی. نبینی که مر معدن را جز اندکی فعل فعلی نیست – هم چنانکه مر خاک را فعل نیست -؟ و آن فعل اندک مر معادن را از آن است که این منفعل که معدن است اندر) ترتیب شرفی ایستاده است نه اندر ترتیب مکانی از صانع حکیم، و فعل معادن اندر حیوان است (به داروها کز آن سازند.) و مر نبات را فعل بیشتر است بدانچه مر حیوان را غذاست وز طبایع غذا پذیر است و پادشاست بر طبایع بدانچه مر او را روح نماست و آن اثر است از صانع که آن اثر مر طبایع را نیست و پادشاهی او بر طبایع بدان اثر است. (و برتر) از نبات حیوان است که اندر ترتیب شرفی به منزلت هواست اندر ترتیب مکانی، لاجرم حیوان بر نبات پادشاست بدانچه او از صانع حکیم اثری قوی تر از (آن یافته است که) نبات یافته است و آن اثر روح حسی است که خداوند جنبش بخواسته است. و فعل حیوان بیشتر است از فعل نبات بدانچه او به صانع کلی نزدیک تر است، نزدیکی شرفی نه مکانی. و برتر از حیوان مردم است که اندر ترتیب شرفی به منزلت آتش اندر ترتیب مکانی و بهره او از صانع حکیم روح ناطقه است که آن برتر از (آن) بهره هاست که مر حیوان و نبات راست، از این است که مردم پادشاهی یافته است بر نبات و حیوان. و فعل مردم بیشتر و نیکوتر و برتر است از فعل نبات و حیوان. نبینی که مردم مر نبات و حیوان را کارفرمای است اندر فعل های خویش؟ و این قوت مر او را بدان است که او به صانع حکیم نزدیک تر است از آن دیگران، نزدیکی شرفی نه مکانی. آن گاه گوییم که فلک و آنچه اندر اوست از اجرام از جوهر آتش اند، لیکن خلاصه و پاکیزگی اند از جوهر آتش، لاجرم برترند از این هر چهار قسم جسم. و حکم و قوت آن برینان که افلاک و کواکب اند اندر این فرودینان که طبایع اند رونده است و انفعال آن برینان جز مر عقلا را به استقصای بلیغ پیدا نیست و از اجسام به فاعل محض نزدیکترند، نزدیکی مکانی.
پس واجب است به حکم عقل وز این ترتیب آفرینشی که یاد کردیم، کز نوع مردم که او اندر ترتیب شرفی به منزلت آتش است از ترتیب مکانی، گروهی باشند که ایشان پاکیزه تر و داناتر از نوع خویش باشند – چنانکه آسمان ها و کواکب از جوهر آتش اند و لیکن پاکیزه تر از اصل خویش اند – و حکم ها و فرمان های این گروه کز مردمان پاکیزگان باشند وز ایشان به منزلت (آسمان ها) باشند از جوهر آتش، اندر مردم و آنچه فرود از اوست رونده است (- چنانکه حکم و قوت و آسمان ها و انجم که خلاصه آتش اندر آتش و انچه فرود از اوست رونده است - .) پس گوییم که مر خردمند را ظاهر است که حکم و فرمان پیغامبران (ع) اندر مردم و حیوان و نبات و معادن رونده است، هم چنانکه قوت آسمان ها اندر آتش و باد و آب و خاک رونده است، ازبهر آنکه خلق بر حکم های ایشان کار کننده اند و مر امر و نهی ایشان را گردن داده اند و امام گرفته اند. پس پیغامبران (ع) اندر ترتیب شرفی از آفرینش به منزلت آسمان ها اند اندر ترتیب مکانی از صانع حکیم، وز جوهر مردم اند، هم چنانکه آسمان ها از جوهر آتشند، و برتر از مردم اند برتری شرفی، هم چنانکه آسمان ها برتر (از آتش) اند (برتری مکانی،) و بر مردم پادشاه اند، هم چنان که مردم بر حیوان پادشاست و آسمان بر امهات محیط است. پس واجب آید که نصیب ایشان (ع) از صانع عالم قوی تر باشد از آن اثر که به مردم رسیده است. پس آن نصیب (که مر ایشان راست روح القدس است، چنانکه خدای تعالی اندر عیسی (ع) گفت، قوله: (و ایدنه بروح القدس)، و اندر محمد مصطفی (ص) گفت، قوله: (هو الذی ایدک بنصره)، و دیگر جای گفت، قوله: (نزل به الروح الامین علی قلبک)، و دیگر جای گفت، قوله: (و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا). و چو) فعل از افلاک و انجم آینده است (به مرکز و غایت آن) تمام کردن شخص مردم است، لازم آید که فعل (از پیغامبران که مر ایشان را منزلت افلاک) و انجم است آینده باشد و غایت آن تمام کردن نفس مردم باشد نه چیزی دیگر، از بهر آنکه همه مکونات تمام (همی شود مگر نفس مردم که) علم پذیر است (و) نا تمام است، و ناتمام به تمامی حاجتمند باشد. و اگر کسی را ظن اوفتد اندر این حدیث بر این ترتیب، و گوید: اگر چنین بودی بایستی که هیچ کس مر پیغامبران را منکر نشدی وز طاعت ایشان سر نکشیدی، این ظن او به خطا باشد، از بهر آنکه بدانچه سنگ های سخت و شورستان ها و ریگ ها همی مر قوت افلاک و فلکیات را نپذیرند، شرف مکانی همی تبه نشود چو بیشتر از طبایع مر آثار ایشان را پذیرنده است، و هم چنین بدانچه بعضی از حیوان مردم را همی طاعت ندارند و به کوه و بیابان اندر گریخته اند شرف مردم و نزدیکی او به صانع حکیم بدین بهره شریف که یافته است از او نیفتاده است. پس حال عاصیان و بی فرمانان همین است با پیغامبران، و شرف ایشان (ع) بدین سبب کم نشده است و اندر خرد ثابت است و برتری ایشان بر خلق به جملگی پوشیده نیست، و به جای خویش اندر این معنی (به شرح) سخن بگوییم.
و بر این جایگاه سخن از ترتیب موالید واجب آمد گفتن. پس گوییم که (چو) این همگان موالیدند و بدین ترتیب بر یکدیگر پادشا اند، این حال مشاهد دلیل است بر آنکه هر یکی از این که بر دیگری مسلط است، او به صانع کل نزدیک تر است از آن دیگر، نزدیکی شرفی، و چو هر مولودی که آن از حکمت و علم بهره مندتر است شریف تر است و بر آنچه از حکمت و علم بی بهره است پادشاست، چنانکه حیوان که او حس دارد وز دشمن خویش بگریزد و جفت خویش را بجوید تا نوع او هلاک نشود، از حکمت بهره مندتر است از نبات که مر او را از این دانش ها چیزی نیست، لاجرم حیوان بر نبات پادشاست، و باز مردم که مر او را نفس سخن گوی و حکمت پذیر است، بر حیوان و نبات پادشاست و پیغامبران (ع) که ایشان حکما (و داناتران) خلق بودند، بر مردمان پادشا شده اند. پس این حال دلیل است بر آنکه صانع عالم اندر حکمت و علم اندر حکمت و علم به نهایت و غایت کمال است. و هستی صانع و حکمت او بدین دلیل که یاد کردیم، ثابت شد.
و هشتم دلیل بر هستی صانع آن است کز مصنوعات بعضی دانستنی و خوردنی و دیدنی و جز آن است و بعضی داننده و خورنده و بیننده و جز آن است. پس صنع اندر این دو مصنوع به خلاف یکدیگر رونده است و فعل به خلاف یکدیگر جز به دانش نباشد از فاعل، و صنع اندر جسم که اثر پذیر است اثر است و اثر اندر اثر پذیر از اثر کننده دلیل باشد و اثر کننده جز اثر پذیرنده باشد. پس اکنون تو مر آن اثر کننده را که اثر کردن او به (دانش) ظاهر کردیم، خواهی صانع گوی و خواهی نامی دیگر نهش چو دانستی که او جسم نیست، از بهر آنکه اگر جسم بودی اثر پذیر بودی و اندر او اثرکننده ای دیگر لازم آمدی.
و نهم دلیل بر هستی صانع آن است که چیزهای تکوینی اندر عالم از ضعیفی قوی شونده است و از حال نقص سوی کمال خویش رونده است و کلیات آن (اجزا) از کمال ها که جزوهای تکوینی بدان همی رسند – چو رسیدن مردم به نطق و عقل و تمیز و بیرون آوردن صناعات الوان و رسیدن حیوانات به نگاهداشت نوع خویش (به تناسل و رسیدن به پدید آوردن برها و تخم های خویش و جز آن – بی بهره اند و روا نیست کز ناقص دیگر ناقصی تمام شود یا از چیزی به چیزی دیگر اثری رسد کز آن اثر مر آن اثر کننده را بهره نباشد. و چو حال این است، ثابت شد صانعی که اوست به کمال رساننده ی این جزویات و اثر) اندر اثر پذیرندگان (مر او راست. و چو اثر اندر متاثرات) ظاهر است، سوی خردمند موثر هرچند که از حواس غایب است حاضر است.
و دهم دلیل بر هستی صانع آن است که چو (محسوس ظاهر و آراسته است) مر پذیرفتن استحالت را به صورت های بسیار و مر او را به ذات خویش خواستی نیست تا روا باشد که استحالت به خواست (خویش) بپذیرد و توانایی ندارد کز این هستی سوی نیستی شود و چو بر نیست شدن قادر نیست، روا نباشد که گوییم: از نیستی (سوی) هستی به ذات خویش آمده است، از بهر آنکه این جسمی با صورت است و بی صورت شدن مر مصورات را طبع است و صورت پذیرفتن مر او را به تکلیف است، و (چو) این جسم بر آنچه آسان تر است از دست باز داشتن صورت قدرت ندارد و عاجز است، از آنچه دشوارتر است از صورت پذیرفتن عاجزتر باشد، پس این حال ها دلیل بر آنکه هست شدن او نه به ذات او بوده است. و آراسته بودن او مر استحالت را به پذیرفتن صورت ها، دلیل است بر آنکه مر این صورت را که او بر آن است امروز، از دیگری پذیرفته است و به استحالت بدین صورت رسیده است. پس گوییم که صورت کننده ی او مر او را بدین صورت که هستی او بدان است، صانع اوست. و این خواستیم که بگوییم. و لله الحمد.
با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.
هوش مصنوعی: در این متن به اثبات وجود خالق حکیم پرداخته شده است. نویسنده به خوبی از دلایل مختلفی استفاده می‌کند تا نشان دهد که وجود صانع (خالق) ضروری است و این خالق نباید جسم باشد.
نویسنده ابتدا به موضوع آفرینش موجودات و ویژگی‌های آنها اشاره کرده و توضیح می‌دهد که هر جسمی به شکل خاص خود عمل می‌کند و این به سبب وجود صانعی حکیم است که آنها را به این صورت آفریده است. او بیان می‌کند که اگر صانع خود جسم باشد، نمی‌تواند به درستی عمل کند و وجود نقصی در اوست، بنابراین باید صانعی غیر جسمانی وجود داشته باشد.
سپس نویسنده به بررسی درجات وجود و تأثیرگذاری اشیاء می‌پردازد و استدلال می‌کند که هر چه از مرکز دنیا دورتر برویم، تأثیر آن جسم بیشتر می‌شود و این نشان‌دهنده وجود یک فاعل قوی‌تر و بالاتر است.
نویسنده در ادامه با دلایلی چون وجود تفاوت‌های محسوس در اشیاء، تاثیرات متقابل و پیچیدگی آفرینش در موجودات زنده و غیر زنده، ضرورت وجود صانع حکیم را تأیید می‌کند. او به آموزه‌های دینی و مراحل آفرینش نیز اشاره می‌کند و از دلایل عقلی استفاده می‌نماید تا وجود خالق را اثبات کند.
در نهایت، نویسنده تأکید دارد که وجود خالق حکیم نه تنها لازم است، بلکه این خالق باید از ماهیت جسمانی جدا باشد و وجودش به کیفیت و حکمت بستگی دارد.
هوش مصنوعی: بعد از اینکه به اندازه کافی درباره ظهور عالم صحبت شد، نیاز به بیان وضعیت وجود خالق حکیم احساس می‌شود. هرچند که در توضیح ظهور عالم، ضرورت وجود خالق برای عقل‌ها روشن گردید، اما قصد داریم تا به‌طور شفاف و واضح، دلیلی قوی برای اثبات خالق بیان کنیم، تا خردمندان از این دلایل آگاه شوند و به اصول دین حق با اعتقادی صحیح پایبند باشند و از دسیسه‌ها و فریب‌های معاندان دوری کنند. همچنین باید بدانند که کسانی که حکمت را از پیامبر آموخته‌اند، به دلیل اینکه خداوند متعال فرمود: «و به آنها کتاب و حکمت می‌آموزد، در حالی که پیش از آن در گمراهی آشکار بودند»، هر گونه نظری که بر اساس ناتوانی خود وضع کنند، بی‌پایه و اساس است. این افراد به کم‌اعتباری و سستی آرا خود در تلاشند که ضعیفان را فریب دهند و به ورطه هلاکت بیفکنند. آنها مانند عنکبوت هستند که خانه‌ای ضعیف می‌سازد تا موجودات ناتوان را صید کند و به هلاکت برساند. خداوند متعال درباره این افراد می‌فرماید: «مثل کسانی که به جای خدا اولیاءی را انتخاب کردند، مانند عنکبوت است که خانه‌ای را برمی‌سازد، و بی‌پایه‌ترین خانه‌ها، خانه عنکبوت است اگر آنها می‌دانستند».
هوش مصنوعی: ما در اثبات وجود صانع می‌گوییم که اجسام منفعل هستند، همان‌طور که قبلاً توضیح دادیم. مفعولات و مصنوعات همگی اجسام هستند که دارای صورت‌هایی هستند. این صورت‌ها بر اجسام به دو شکل تقسیم می‌شوند. یکی از این شکل‌ها به گونه‌ای است که از آن هیچ عملی برنمی‌آید، مانند یک تکه سنگ، و دیگری به گونه‌ای است که بر اثر آن عملی به وجود می‌آید. این عمل تنها به همان صورت خاصی که دارد، ناشی می‌شود و این صورت، بدون قصد یک قاصد بر آن جسم وجود ندارد، مانند ابزارهای صانع که از هر یک عمل خاصی ایجاد می‌شود و همچنین دست‌های انسان که از آنها چندین عمل به همان شکلی که دارند، بیرون می‌آید. اجسام بزرگ عالم نیز دارای صورت‌های خاصی هستند، مانند خاک، آب، باد، آتش و سایر عناصر، که از هر یک عملی ناشی می‌شود که این عمل از سایر اجسام غیرقابل تولید است. هر یک از این عناصر دارای صورت خاصی هستند که به آن "طبع" می‌گویند. از این رو، از هر صورت عملی به وجود می‌آید که آن عمل تنها از همان جسم به وجود می‌آید، زیرا آتش و هوا و آب و خاک همه یک جوهر دارند. برای مثال، از آتش به آن شکلی که هست، عملی ایجاد می‌شود که از سایر اجسام نمی‌آید، گرچه همه اجسام هستند. همچنین از جسمی که صورت آب را دارد، عملی ایجاد می‌شود که از جسمی که صورت آتش را دارد، نمی‌تواند به وجود بیاید. با توجه به این وضعیت، روشن می‌شود که این اجسام با این صورت‌ها به دست یک صانع حکیم خلق شده‌اند تا این اعمال از آنها حاصل شود.
هوش مصنوعی: اکنون که وجود خداوند را ثابت کردیم و او را واجب الوجود دانستیم، باید بگوییم که هر جسم دارای صورتی است و این صورت‌ها به دو شکل که اشاره کردیم وجود دارند. بنابراین، لازم است که خالق جهان جسمانی نباشد. اگر خالق جهان، خود جسم باشد، یکی از این دو صورت باید بر او حاکم باشد و نمی‌تواند بی‌عمل باشد، زیرا فعل همیشه آشکار است. اگر خالق دارای صورتی باشد، باز هم وجود خالق دیگری لازم می‌آید که او را در آن صورت قرار داده باشد. در این حال، اگر خالق عالم نیز جسم باشد، همان پیچیدگی برای او نیز مطرح می‌شود. اگر سازندگان بی‌نهایت باشند، آفرینش به موجودی نمی‌رسد و موجودات در جهان محسوس هستند. بنابراین، با این استدلال نشان دادیم که خالق وجود دارد و او جسم نیست.
هوش مصنوعی: دلیل دیگری که وجود سازنده را ثابت می‌کند این است که می‌توانیم بگوییم پدید آمدن مصنوعات از گیاهان و حیوانات در دنیا به واسطه تعامل اجسام با یکدیگر است. این تعامل ممکن است به دلیل منازعت یا همکاری آنها باشد و در این میان، دو عنصر متفاوت به یکدیگر پیوند می‌خورند؛ این پیوند در واقع به وجود آمدن چیزی جدید می‌انجامد. اجسام تحت تأثیر سازنده‌ای هستی بخش قرار دارند که خود جسم نیست. برای مثال، در فرآیند شکل‌گیری گل، خاک و آب با یکدیگر ترکیب می‌شوند و به شکل جدیدی درمی‌آیند که در اینجا واسطه سازنده قرار دارد. همچنین فرآیندهای مشابهی در عناصر دیگر طبیعت مانند دانه‌های گیاه و نطفه‌های حیوانی وجود دارد که در آنها قدرت فاعله نهفته است و این قدرت، سازنده‌ای غیرمادی به شمار می‌آید. فعالیت‌های مختلف این اجسام نیز به گونه‌ای است که می‌تواند به نابودی یا نمو آنها منجر شود؛ این خود نشانه‌ای از سازنده‌ای است که همه چیز را به طوری حکیمانه خلق کرده است. پدید آمدن موجودات از طریق این تعاملات در طبیعت، خود دلیلی بر وجود قانونمندی و هدفمند بودن فرآیندهای طبیعی است. اگر بخواهیم به این موضوع به طور دقیق‌تر بپردازیم، به کتابی نیاز داریم که تفصیل بیشتری از این منازعت‌ها و تعاملات نمایانده شود.
هوش مصنوعی: سه دلیل دیگر بر وجودخدای حکیم وجود دارد. جسم، که ماهیتی تجزیه‌پذیر و قابلیت شکل‌پذیری دارد، به بالاترین حد تجزیه و انفعال در برابر ما حاضر است. این به این معناست که اجزای آن به حدی کوچک تقسیم می‌شوند که هر چه ریزتر می‌شوند، می‌توانند اشکال جدیدی به خود بگیرند و هر شکل کوچک می‌تواند به شکل‌های بزرگ‌تر نیز تبدیل شود. این فرایند می‌تواند به طور نامحدود ادامه یابد و اشکال مختلفی از این جوهر ظهور کنند. اگر ما از این اشکال چیزی نمی‌یافتیم و جسم منفعل را نمی‌دیدیم، با این حال از وجود جوهر نتیجه‌گیری می‌کردیم که صانعی وجود دارد که قدرتی نامحدود دارد و می‌تواند آثار خود را بر این جوهر پدید آورد. مشاهده کردیم که این جوهر به صورت نامحدود واکنش‌پذیر است و هر خردمندی می‌داند که اثبات این خاصیت، به نوعی اثبات وجود یک فاعل است. چون این دو مفهوم متضاد یکدیگرند و اثبات یکی، به معنای وجود دیگری است. بنابراین، با توجه به اینکه جوهر منفعل به وضوح وجود دارد، وجود فاعل نیز ثابت است و ظهور این جوهر دلیلی بر وجود فاعل است. همچنان که این جوهر منفعل به طور مداوم اشکال جدید ایجاد می‌کند، در نتیجه باید بدانیم که آنچه که فاعل تولید می‌کند، طبیعتی فانی دارد. به عبارت دیگر، اگر مصنوع فانی نبود، جوهر منفعل نمی‌توانست به این صورت دگرگون شود. مانند یک سازنده که اگر بخواهد مصنوعات او نابود نشود، از موادی مانند سنگ و آهن و غیره استفاده می‌کند تا ماندگاری بیشتری داشته باشد.
هوش مصنوعی: دلیل چهارم بر وجود خالق این است که اجزای طبیعت به طور طبیعی و بدون هیچ دلیلی از کلیات خود جدا می‌شوند، در حالی که اجزای اصلی تنها با زور و فشار از کل خود جدا می‌شوند. پیوستگی اجزا به طبیعت، باعث شکل‌گیری آنها در انواع و اقسام مختلف می‌شود و آنها برای مدتی به همین شکل و حالت باقی می‌مانند و سپس به اصول خود برمی‌گردند. جدا شدن اجزا از کلیات و پذیرش اشکال جدید، در تضاد با بازگشت آنها به کلیات است. این موضوع نشان می‌دهد که از یک عنصر نمی‌تواند دو عمل متضاد ناشی شود. اگر جدا شدن اجزای طبیعت و پذیرش اشکال جدید، به طور طبیعی باشد، پس بازگشت آنها به کلیات و کنار گذاشتن اشکال جدید، باید به زور و اجبار صورت گیرد. و اگر جدا شدن اجزا به اجبار باشد، آنگاه بازگشت آنها به کلیات به طور طبیعی خواهد بود. بنابراین در هر دو حالت، یکی از این دو حرکت، طبیعی نیست. هر کس می‌داند که بازگشت اجزای طبیعی به کلیات، به طور طبیعی اتفاق می‌افتد، در نتیجه جدا شدن آنها از کلیات و پذیرش اشکال فردی، ناشی از خواست خالق است و نه از ذات آنها، زیرا خالق جسم نیست و اجسام به او تسلیمند.
هوش مصنوعی: پنجمین دلیل بر وجود آفریدگار این است که اجسام زنده و متحرک هیچ‌گونه خواست، شناخت، خشنودی، خشم، شرم یا ویژگی‌های دیگری مانند رنگ و بو ندارند. این اجسام فقط به خاطر ویژگی‌های طبیعی خود مانند گرمی، سردی، رطوبت و خشکی قدرت پذیرش این ویژگی‌ها را دارند. بنابراین می‌گوییم که این ویژگی‌ها در موجودات زنده به دو شکل می‌توانند وجود داشته باشند: یا به عنوان جوهر یا به عنوان صفت. اگر این ویژگی‌ها جوهر باشند، باید در اجسام بسیاری از آنها بیشتر و واضح‌تر دیده شوند، ولی چون در اجزای کلی موجودات این ویژگی‌ها وجود ندارد، به روشنی می‌توان گفت که این ویژگی‌ها جوهر نیستند. همچنین اگر این ویژگی‌ها جوهر بودند، نمی‌توانستیم موجودات را بدون آنها ببینیم، زیرا آنها باید با مرگ یا از بین رفتن نابود شوند. پس به این نتیجه می‌رسیم که این ویژگی‌ها، صفتی هستند. لذا نمی‌توان گفت که ویژگی‌ای به صورت صفت در چیزی پدید آید مگر اینکه آن ویژگی از چیزی ناشی شود که خود جوهر باشد، مانند نور که به صورت صفت از خورشید به زمین می‌تابد. بنابراین مشخص می‌شود که این ویژگی‌ها در انسان‌ها و موجودات دیگر از چیزی ناشی می‌شود که جوهر دارد، و آن چیز هم جسم نیست. حال که جسم ساخته‌شده است و این ویژگی‌ها از چیزی دیگر ناشی می‌شود، ضرورتاً باید این چیز دیگر دارای یک صانع باشد، چرا که هر مصنوع نیاز به یک صانع دارد.
هوش مصنوعی: در عالم هستی، موجودات به صورت منظمی نسبت به یکدیگر وجود دارند. نخستین مرحله، جسم زمین است که به هیچ فعلی وابسته نیست و در مرکز قرار دارد. سپس آب قرار دارد که با قبول فعل، به نوعی فاعل محسوب می‌شود. بعد از آن، هوا قرار دارد که اثرگذاری بیشتری نسبت به آب دارد. آتش نیز برتر از هوا است و فعل آن بیشتر و نمایان‌تر است. سپس فلک و اجرام آسمانی قرار دارند که به نظر می‌رسد فاعلان خالصی هستند، اما در واقع انفعال در آنها بر اساس استدلال عقلانی قابل درک است. با این توضیحات، هر جسمی که از مرکز دورتر باشد، فعّال‌تر است، که دلیلی بر وجود یک فاعل محض است. از این رو، جسمی که به مرکز نزدیک‌تر است، به طور کامل منفعل است. لذا وجود فاعل محض در این سلسله‌مراتب، از طریق ظرفیت‌های آنها مشخص می‌شود. اگر کسی تصور کند که فلک و اجرام آن فقط به عنوان یک فاعل وجود دارند، باید به این نکته توجه کند که هر شکل و ماده‌ای که در این آسمان وجود دارد، به نوعی مصنوع است و فلک خود یک جسم تصویری و مصنوع است.
هوش مصنوعی: هفتمین دلیل بر وجود خالق، ارتباطی است که بین موجودات و اجسام وجود دارد. این ارتباط به این شکل است که هر چه یک گوهر از مرکز وجودی خود دورتر باشد، تأثیرگذاری آن کمتر و تأثیرپذیری‌اش بیشتر می‌شود. به عبارت دیگر، هر چه یک موجود از مرکز عالم دورتر باشد، قدرت اثرگذاری آن بیشتر و نفوذ پذیری‌اش کمتر است. ترتیب موجودات نیز به این نحو است که برتری آنها نسبت به یکدیگر بر اساس مقام و شخصیت آنهاست، نه فقط بر اساس فاصله مکانی.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که معادن و اشکال مختلف زندگی و وجود، به ترتیب شرافت و منزلت خود بررسی می‌شوند. معادن از نظر شرافت و جایگاه در سلسله طبیعت به خاک نزدیکترند و کمترین فعل و اثر را دارند. گیاهان بالاتر از معادن هستند زیرا به آب و غذا وابسته‌اند و فعالیت بیشتری نیز دارند. حیوانات به سبب داشتن روح و حرکتی که از خالق خود دریافت کرده‌اند، در رتبه‌ای بالاتر از گیاهان قرار می‌گیرند و آثار بیشتری از خود نشان می‌دهند. انسان‌ها نیز به دلیل داشتن روح ناطقه و توانایی‌هایی که از خالق خود دریافت کرده‌اند، دارای مقام بالاتری از حیوانات و گیاهان هستند و در حقیقت، بر آنها تسلط دارند. هر یک از این سطوح در ارتباط با خالق خود قرار دارند و به همین دلیل، پادشاهی و تأثیرگذاری انسان‌ها بیشتر دیده می‌شود. در نهایت، درباره فلک و اجرام آسمانی نیز گفته می‌شود که از جوهر آتش تشکیل شده‌اند ولی از آن پاک‌تر و برترند و به همین دلیل، از دیگر اجسام نفوس و قدرت نزدیک‌تری به خالق خود دارند.
هوش مصنوعی: در این متن بیان شده است که بر اساس عقل و نحوه آفرینش، باید گروهی از انسان‌ها وجود داشته باشند که از دیگران پاک‌تر و داناتر باشند، مانند آسمان‌ها که از جوهر آتش شکل گرفته‌اند و از آن خالص‌تر هستند. این افراد دارای فرمان و حکم هستند و مردم باید به دستورات آنان عمل کنند. پیامبران در این نظم آفرینش مشابه آسمان‌ها هستند و مقام بالاتری نسبت به دیگران دارند، همان‌طور که انسان‌ها بر حیوانات سلطه دارند. بنابراین، مقام و نصیب پیامبران از خداوند باید قوی‌تر باشد و با روح القدس تأیید می‌شود. همچنین می‌گوید که اگر کسی در این مورد شک کند، باید بداند که برخی از موجودات طبیعت قدرت آسمان‌ها را نمی‌پذیرند و این باعث نمی‌شود که مقام آسمان‌ها کاهش یابد. به همین ترتیب، برخی از انسان‌ها نیز از طاعت پیامبران سرپیچی می‌کنند، اما این باعث نمی‌شود که مقام پیامبران کمتر شود. در نهایت، برتری پیامبران بر دیگر موجودات کاملاً واضح است و در این مورد به تفصیل بیشتری صحبت خواهد شد.
هوش مصنوعی: در این متن به بررسی ترتیب و درجات وجود موجودات پرداخته می‌شود. بیان می‌شود که همه موجودات به نوعی به یکدیگر وابسته‌اند و هر کدام از آنها بر دیگری تسلط دارند. در حقیقت، هر موجودی که به علم و حکمت بیشتری دست یافته، مقام والاتری دارد و بر موجودات کمتر بهره‌مند از علم حاکم است. به‌عنوان مثال، حیوانات که دارای حس و هوش هستند، می‌توانند از خطرات بگریزند و جفت خود را پیدا کنند، لذا از گیاهان که فاقد چنین دانشی هستند، برترند. همچنین، انسان که قادر به تفکر و درک حکمت است نسبت به حیوانات و گیاهان برتری دارد و در نهایت، پیامبران، که از دانا‌ترین انسان‌ها هستند، بر دیگران تسلط دارند. این موارد گواهی بر کمال حکمت و علم خداوند به عنوان خالق جهان است.
هوش مصنوعی: هشتمین دلیل بر وجود خالق این است که برخی از موجودات قابل درک، خوردن، دیدن و مانند آن هستند و برخی دیگر دانند و می‌خورند و می‌بینند. بنابراین، خالق و مخلوق در این دو گروه به طور متفاوت عمل می‌کنند و فعل به جز از طریق دانایی فاعل ممکن نیست. آفرینش در اجسام که پذیرای اثر هستند، خود به عنوان اثر محسوب می‌شود و اثر در موجودات پذیرنده، دلیلی بر وجود اثرکننده است و اثرکننده نیز غیر از اثرپذیرنده نیست. اکنون اگر به اثرکننده‌ای که تاثیر او به دانش نمایان شده است، نگاه کنی، می‌توانی او را خالق نامگذاری کنی یا نام دیگری بر او بگذاری، چرا که او جسم نیست. اگر او جسم بود، نتیجتاً پذیرای اثر بود و وجود اثرکننده دیگری در او ضروری می‌شد.
هوش مصنوعی: دلیل دیگری بر وجود خالق این است که موجودات در جهان از ضعف به قوت تبدیل می‌شوند و از حالت نقص به سوی کمال خود حرکت می‌کنند. اجزای کلی از کمال‌هایی که به این اجزاء تعلق دارند بهره می‌برند؛ همان‌طور که انسان‌ها به عقل و نطق و توانایی تفکیک دست می‌یابند و حیوانات نیز نوع خود را حفظ می‌کنند و در فرآیند تولید مثل و زاد و ولد به ادامه نسل خود می‌پردازند. به هیچ عنوان نمی‌توان پذیرفت که یک موجود ناقص به وجود آوردن چیزی کامل را امکان‌پذیر کند یا از چیزی، تاثیری به وجود بیاید که خود آن اثر، هیچ فایده‌ای برای اثرگذار نداشته باشد. بنابراین، این واقعیت نشان‌دهنده وجود یک خالق است که این جزئیات را به کمال می‌رساند و اثرات در موجودات نشان‌دهنده وجود این خالق هستند، هرچند که این خالق از حواس ما دور باشد.
هوش مصنوعی: دلیل دهم بر وجود خالق این است که این موجود محسوس و زیبا نمی‌تواند به خواست خود تغییر حالت دهد، چرا که ذات او به گونه‌ای نیست که بتواند از هستی به نیستی برود. اگر قادر نباشد که از بین برود، نمی‌توان گفت که از نیستی به هستی به خودی خود آمده است. این موجود به دلیل داشتن شکل و صورت تحت تأثیر خواسته‌های بیرونی قرار می‌گیرد و نمی‌تواند بدون دلیلی شکل‌هایی جدید به خود بگیرد. بنابراین، چنانچه نمی‌تواند از حالت خود آزاد شود، به‌طور قطع نشان می‌دهد که وجود او صرفاً به خاطر ذات خود نیست. همچنین، این زیبایی و انبساطی که دارد، نشان‌دهنده این است که این شکل را از جایی دیگر پذیرفته و به این حالت رسیده است. در نتیجه، کسی که او را به این وضعیت رسانده است، خالق اوست. این همان چیزی است که می‌خواستیم بگوییم و همه حمد و ثنای خداوند است.
پیشنهاد تصاویر مرتبط از منابع اینترنتی
راهنمای نحوهٔ پیشنهاد تصاویر مرتبط از گنجینهٔ گنجور
معرفی ترانه‌هایی که در متن آنها از این شعر استفاده شده است
تا به حال حاشیه‌ای برای این شعر نوشته نشده است. 💬 من حاشیه بگذارم ...
برای حاشیه‌گذاری باید در گنجور نام‌نویسی کنید و با نام کاربری خود از طریق آیکون 👤 گوشهٔ پایین سمت چپ صفحات به آن وارد شوید.