بدان که آنجا که سماع مباح گفتیم، به پنج سبب حرام شود، باید که از آن حذر کند:

سبب اول

آن که از زنی شنود یا از کودکی که در محل، شهوت بود که این حرام بود.اگر چه کسی را که دل به کار حق مستغرق بود، چه شهوت در اصل آفرینش هست و چون صورتی نیکو در چشم آید، شیطان به معاونت آن برخیزد و سماع به حکم شهوت شنود و سماع از کودکی که محل فتنه نباشد مباح است و از زنی که زشترو بود مباح نیست، چه وی را می بیند، و نظر بر زنان به هر صفت که باشد حرام است. اما اگر آواز شنود از پشت پرده، اگر بیم فتنه بود حرام بود و اگر نی مباح بود و دلیل آن که دو زن در خانه عایشه رضی الله عنها سرود می گفتند و بی شک رسول (ص) آواز ایشان می شیند. پس آواز زنان عورت نیست چون روی کودکان، ولیکن نگریستن در کودکان در شهوت و جایی که بیم فتنه باد حرام است و آواز زنان نیر همچنین است. و این احوال بگردد. کس باشد که بر خویشتن ایمن باشد و کس باشد که بترسد و این همچنان باشد که حلال خویش را بوسه دادن در ماه رمضان حلال بود کسی را که از شهوت خویش ایمن بود و حرام بود کسی را که بترسد که شهوت وی را در مباشرت افکند یا از انزال ترسد به مجرد بوسه دادن.

سبب دوم

آن که با سرود و رباب و چنگ و بربط بود و رودها باشد یا نای عراقی باشد که در وی نهی آمده است، نه به سبب آن خوش باشد که اگر کسی ناخوش و ناموزون زند هم حرام بود، لیکن به سبب آن که این عادت شراب خوارگان است و هر چه به ایشان مخصوص باشد حرام کرده اند به تبعیت شراب. و بدان سبب که شراب به یاد دهد و آرزوی آن بجنباند، اما طبل و شاهین و دف، اگر چه در وی جلاجل بود حرام نیست که اندر این چیزی نیامده است و این چون رودها نیست. این نه شعار شراب خوارگان است پس بر آن قیاس نتوان کرد، بلکه دف خود زده اند پیش رسول (ص) و فرمود است زدن آن در عروسی، و بدانکه جلال در افزایند حرام نشود.

و طبل حاجیان را و غازیان را خود رسم است زدن، اما طبل مخنثان خود حرام بود، که آن شعار ایشان است و آن طبلی دراز بود میانه باریک و هر دو سر پهن، اما شاهین اگر به سر فرو بود و اگر نه حرام نیست که شبانان را عادت بوده است که می زده اند. و شافعی می گوید، « دلیل بر آن که شاهین حلال است آن است که آواز آن به گوش رسول (ص) آمد. انگشت در گوش کرد و ابن عمر را گفت، « گوش دار، چون دست بدارد مرا خبر ده. » پس رخصت دادن ابن عمر را تا گوش دارد، دلیل آن است که مباح است، اما انگشت در گوش کردن وی دلیل آن است که او را در آن وقت حالی بوده باشد شریف و بزرگوار که دانسته باشد که آن آواز او را مشغول کند که سماع اثری دارد در جنبانیدن شوق حق تعالی تا نزدیکتر رساند کسی را که در عین آن کار نباشد. و این بزرگ بود به اضافت با ضعفا که ایشان را خود این حال نبود، اما کسی که در عین کار باشد بود که سماع او را شاغل بود و در حق وی نقصان بود، پس ناکردن سماع دلیل حرامی نکند که بسیار مباح باشد که دست بدارند، اما دستوری دادن دلیل مباحی کند قطعا که آن را وجهی دیگر نباشد.

سبب سوم

آن که در سرود فحش باشد یا هجا باشد یا طعن بود در اهل دین، چون شعر روافض که در صحابه گویند. یا صفت زنی باشد معروف که صفت زنان پیش مردان گفتن روا نباشد. این همه شعرها گفتن و شنیدن وی حرام است؛ اما شعری که در وی صفت زلف و خال و جمال بود و حدیث وصال و فراق و آنچه عادت عشاق است گفتن و شنیدن آن حرام نیست و حرام بدان گردد که کسی در اندیشه خویش آن بر زنی که وی را دوست دارد یا بر کودکی فرود آرد، آنگاه اندیشه وی حرام بود، اما اگر بر زن و کنیزک خویش سماع کند حرام نبود.

اما صوفیان و کسانی که ایشان به دوستی جق تعالی مستغرق باشند و سماع بر آن کنند، این بیتها ایشان را زیان ندارد که ایشان از هر یکی معنی ای فهم کنند که در خور حال ایشان باشد تا باشد که از زلف ظلمت کفر فهم کنند و از نور روی نور ایمان فهم کنند و باشد که زلف سلسله اشکال حضرت الهیت فهم کنند، چنان که شاعر گوید:

که از این زلف سلسه اشکال حضرت الهیت فهم کنند که کسی که خواهد که به تصرف عقل به وی رسد. به آن که سر مویی از عجایب حضرت الهیت بشناسد، به یک پیچ که بر وی افتد همه شمارها غلط شود و همه عقلها مدهوش شود.

و چون حدیث شراب و مستی بود در شعر، نه آن ظاهر فهم کنند، مثلا چون شاعر گوید:

آن فهم کنند که کار دین به حدیث و تعلم راست نیاید که به ذوق راست آید. اگر بسیاری حدیث محبت و عشق و زهد و توکل و دیگر معانی بگویی و در این کتاب تصنیف کنی و کاغذ بسیار در این سیاه کنی، هیچ سودت نکند تا بدان صفت نگردی.

و آنچه از بیتهای خرابات گویند هم چیزی دیگر فهم کنند، مثلا چون گویند:

ایشان از این خرابات خرابی صفات بشریت فهم کنند که اصول دین آن است که این صفات که آبادان است خراب شود تا آن که ناپیدا است در گوهر آدمی پیدا آید و آبادان شود.

و شرح و فهم آن دراز بود که هر کسی را در خود نظر خود فهم دیگر باشد، ولیکن سبب گفتن آن است که گروهی ابلهان و گروهی از مبتدعان بر ایشان تشنیع می زنند که ایشان حدیث صنم و زلف و خال و مستی و خرابات می گویند و می شنوند و این حرام باشد و می پندارند که این خود حجتی عظیم است که بگفتند و طعنی عظیم بکردند که از حال ایشان خبر ندارند بلکه سماع ایشان خود باشد که نه بر معنی بیت باشد که بر مجرد آواز باشد که از آواز شاهین خود سماع افتد، اگر چه معنی ندارد.

و از این بود که کسانی که تازی ندانند، ایشان را بر بیتهای تازی سماع افتد و ابلهان می خندند که وی این را نداند، سماع چرا می کند؟ و این ابله این مقدار نداند که شتر نیز تازی نداند و باشد که به سبب حداء عرب بر ماندگی چندان بدود و به قوت سماع و نشاط با آن بارگران که چون به منزل رسد و از سماع دست بدارند، در حال بیفتد و هلاک شود. باید که این ابله با شتر جنگ و مناظره کند که تو تازی نمی دانی، این چه نشاط است که در تو پیدا می آید؟

و باشد نیز که از بیت تازی چیزی فهم کنند که آن نه معنی تازی بود، لیکن چنان که ایشان را خیال افتد که نه مقصود ایشان تفسیر شعر است. یکی می گفت: « و ما زارنی فی النوم الا خیالکم » صوفیی حال کرد. گفتند، « حال چرا کردی که خود ندانی که وی چه می گوید؟ » گفت، « چرا ندانم؟ » می گوید مازاریم. راست می گوید که همه زاریم و درمانده ایم و در خطریم.» پس سماع ایشان باشد که چنین بود و هر که را کاری بر دل غلبه گرفت، هر چه شنود آن شنود و هر چه بیند آن بیند و کسی که آتش عشق، در حق یا در باطل ندیده باشد، این وی را معلوم نشده باشد.

سبب چهارم

آن که شنونده جوان باشد و شهوت بر وی غالب و دوستی حق تعالی خود نشناسد که غالب آن بود که چون حدیث زلف و خال و صورت نیکو شنود، شیطان پای بر گردن او نهد و شهوت وی را بجنباند و عشق نیکوان را در دل وی آراسته گرداند و آن احوال عاشقان که می شنود و را نیز خوش آید و آرزو کند و در طلب آن ایستد تا وی نیز به طریق عشق برخیزد.

و بسیارند از زنان و مردان که جامه صوفیان دارند و بدین کار مشغول شده اند و آنگاه هم به عبارت طامات این عذرها نهند و گویند فلان را سودایی و شوری پدید آمده است و خاشاکی در راه او افتاده. و گویند که عشق دام حق است، وی را در دام کشیده اند، و گویند دل وی نگاه داشتن و جهد کردن تا وی معشوق خویش را بیند خیری بزرگ است قوادگی را ظریفی و نیکو خویی نام کنند و فسق را و لواطت را شور و سودا نام کنند و باشد که این عذر خویش را گویند که فلان پیر ما را به فلان کودک نظری بود و این همیشه در راه بزرگان افتاده است و این نه لواطت است که شاهد بازی است و باشد که گویند عین روح بازی باشد و از این ترهات به هم باز نهند تا فضیلت خویش به چنین بیهده ها بپوشند هر که اعتقاد ندارد که این حرام است فسق است، اباحتی است و خون وی مباح است.

و آنچه از پیران حکایت کنند که ایشان به کودکی نگریستند یا دروغ باشد که می گویند که عذر خویش را یا اگر نگریسته باشند شهوت نبوده باشد، بلکه چنان که کسی در سیب سرخ نگرد یا در شکوفه نگرد. و یا باشد که این پیر را نیز خطایی افتاده باشد که نه معصوم باشد و بدانکه پیری را خطایی افتد و یا بر وی معصیتی رود، آن معصیت مباح نشود و حکایت قصه داوود برای آن گفته اند تا تو گمان نبری که هیچ کس از چنین صغایر ایمن شود، اگرچه بزرگ بود. و آن نوحه و گریستن و توبه وی از آن حکایت کرده اند تا آن به حجت نگیری و خود را معذور نداری.

و یک سبب دیگر هست و آن نادر باشد که کسی باشد که وی را در آن حالت که صوفیان را باشد چیزها نمایند و باشد که جواهر ملایکه و ارواح انبیا ایشان را کشف افتد به مثالی و آنگاه آن کشف باشد که بر صورت آدمی باشد بغایت جمال که مثال لابد در خور حقیقت معنی بود و چون آن معنی بغایت کمال است در میان معانی عالم ارواح، مثال وی از عالم صورت بغایت جمال باشد در عرب هیچ کس نیکوتر از دحیه الکلبی نبود و رسول (ص) جبرئیل را (ص) به صورت وی دید آنگاه باشد که چیزی از آن کشف افتد بر صورت امردی نیکو و از آن لذتی عظیم باشد چون از آن حال باز درآید، آن معنی باز در حجاب شود و وی در شوق و طلب آن معنی افتد که آن صورت مثال وی بود و باشد که آن معنی باز نیاید. آنگاه اگر چشم ظاهر وی بر صورت نیکو افتد که با آن صورت مناسب دارد، آن حالت بر وی تازه شود و آن معنی گمشده را باز یابد و وی را از آن وجدی و حالتی پدید آید، پس روا باشد که کسی رغبت نموده باشد در آن که صورت نیکو بیند برای بازیافتن این حالت و کسی که از این اسرار خبر ندارد، چون رغبت وی بیند، پندارد که وی هم از آن صفت می نگرد که صفت وی است که از آن دیگر خود خبر ندارد.

و در جمله کار صوفیان عظیم و باخطر است و بغایت پوشیده است و در هیچ چیز چندان غلط راه نیابد که در آن این مقدار اشارت کرده آمد تا معلوم شود که ایشان مظلومند که مردمان پندارند که ایشان از این جنس بوده اند که در این روزگار پدید آمده اند و در حقیقت مظلوم آن کس بود که چنین پندارد که بر خویشتن ظلم کرده باشد که در ایشان تصرف کند یا بر دیگران قیاس کند.

سبب پنجم

آن که عوام که سماع به عادت کنند بر طریق عشرت و بازی، این مباح باشد، لیکن به شرط آن که پیشه نگیرد و بر آن مواظبت نکند که چنان که بعضی از گناهان صغیره است، چون بسیار شود به درجه کبیره رسد. بعضی از چیزها مباح است به شرط آن که گاه گاه بود و اندک بود. چون بسیار شود حرام شود که زنگیان یک بار در مسجد بازی کردند. رسول (ص) منع نکرد. اگر آن مسجد را بازی گاه ساختندی منع کردی و عایشه رضی الله عنها از نظاره منع نکرد. اگر همیشه عادت کردی منع کردی. اگر کسی همیشه با ایشان می گردد و پیشه گیرد روا نباشد و مزاح کردن گاهگاه مباح است، ولیکن اگر کسی همیشه عادت گیرد. مسخره باشد و نشاید.