پاسبانا تا به چند این مستی و خواب گران

پاسبان‌را نیست‌ خواب،‌از خواب‌ سر بردار، هان‌!

گلهٔ خود را نگر بی‌پاسبان و بی‌شبان

یک‌طرف گرگ دمان و یک‌طرف شیر ژیان

آن ز چنگ این رباید طعمه‌، این از چنگ آن

هریک آلوده به خون این گله چنگ و دهان

پند بپذیر ای ملک زین پاک گوهر دایگان

نیکی از زشتان مجوی و یاری از همسایگان

وانگه از سر دورکن گفتار این بی‌مایگان

پایداری چند خواهی جست ازین بی‌پایگان

کشور تو خسروا گنجی است‌، گنجی شایگان

ترسم این گنج از کفت شاها برآید رایگان

گنجی آمد در کفت بیش از سپهرش فر و جاه

صیت قدر و حشمتش بگذشته از ماهی و ماه

خسروان کرده در او از دیدهٔ حسرت نگاه

حدش از آنسوی دجله تا بدین سوی هراه

دست اندر دست مانده تاکنون از دیرگاه

وندر او زین دیرگه بیگانگان نابرده راه

شه کیومرث از نخست این گنج را گنجور بود

وز سیامک چهر بیداد و ستم مستور بود

هم ز هوشنگش بسی پیرایه و دستور بود

هم ز تهمورس دد و دیو فتن مقهور بود

هم ز جم جان رعیت خرم و مسرور بود

باری این کشور از اینان سال‌ها معمور بود

جم در آغاز شهی بگرفت راه و رسم داد

لیک در آخر به استبداد و خودرایی فتاد

هم در استبداد شد تا ملک خود بر باد داد

آری آری ملک از استبداد خواهد شد به‌باد

زان سپس ضحاک تازی افسر شاهی نهاد

بر شهنشاه و رعیت دست عدوان برگشاد

چون ز استبداد آنان ملک شد ویران و پست

کاوه و دیگر هنرمندان برآوردند دست

بر امیر تازیان آمد در آن غوغا شکست

پس فریدون آمد و بر مسند شاهی نشست

بر رخ مردم در عدل و ستم بگشود و بست

کشور اندر عهد او از پنجهٔ بیداد رست

شاه افریدون به «‌ایرج‌» داد ایرانشهر را

کرد بخش «‌تور» ملک ماوراء‌النهر را

«‌سلم‌» را روم و خزر تا بازیابد بهر را

لیک پر چین ساختند اینان جبین قهر را

ساختند آماده چون افعی به دندان زهر را

در عزا بنشاندند از مرگ ایرج دهر را

زان سپس ایران به چنگ سلم و تور اندر فتاد

و ایرج والاگهر خاطر نکرد از ملک شاد

پس منوچهر امد و دیهیم شاهی برنهاد

کینهٔ ایرج کشید از آن دو دیو بدنهاد

از پس او نوذر و زو را رسید آئین وداد

لیک خود افراسیاب این ملک را بر باد داد

کیقباد آمد، چو بیرون شد ز ملک افراسیاب

کرد آباد آنچه بود از فتنهٔ ترکان خراب

زان سپس کاوس کی شد ملک را مالک رقاب

وندر آغاز شهی شد کشور از او کامیاب

لیک‌از آن‌پس کرد از استبداد و نخوت فتح باب

هم ز استبداد و نخوت کرد زی گردون شتاب

سوی ایران شد سپس کیخسرو پیروزبخت

عدل کرد آغاز و بگرفت آن کیانی تاج و تخت

کرد با سلطان توران کار رزم وکینه سخت

باز جست از راستی کین پدر زان شوربخت

پس به لهراسب‌ سپرد آن‌ ملک‌ و خود بربست‌ رخت

و آن ملک چون کِشت‌ در این گلشن از نیکی درخت

درگه گشتاسب شه‌، دین کرد پیدا زردهشت

کرد یزدان را جدا از دیو و دوزخ از بهشت

گفت بیداد و دروغ و ریمنی زشت ست، زشت

راستی جو در منشت و درگوشت و درکنشت

پارسا مرد آنکه ورزد مهر و داد و یار و کشت

راستی و ورزش و دادند درهای بهشت

دینش از بلخ و خراسان اندر ایران پرگشاد

با زر گشتاسب شاه و نیزهٔ اسفندیاد

شاه توران و سکستان در بداندیشی ستاد

قافیه گودال شو، بر پای شد جنگ و جهاد

اندرین پیکارها اسفندیار از پا فتاد

کشته اندر بلخ شد هم زرد هشت پاکزاد

باری ازگشتاسب شه وز بهمن و اسفندیار

وز دگر شاهان بماند از نیک و بد بس یادگار

وآن کزین شاهان به استبداد و جور انداخت کار

چرخ چون دارای بن داراکشید از وی دمار

الغرض کبر و نفاق آمد در این ملک آشکار

تا شد از پور فیلیپ این‌ملک‌،‌بی‌مقدار و خوار

داستان گوی گرگ باز این‌چنین فرمود یاد

واین ‌چنین ز استخر و نقش بیستو‌ن مطلب گشاد

کز مهابادی شد ایران سال‌ها بهروز و شاد

بد نخستینشان دژوسس خسرو با فر و داد

شهر اکباتان به آئینی عجب بنیان نهاد

خود مهابادی مِدی‌دان سرزمین ماه‌، ماد

داستان کورش و کیخسرو والاگهر

سخت نزدیکند از عهد صبی با یکدگر

دخت استیهاژ «‌مندان‌» بود مام آن پسر

نیز شاه پارس « کمبیز» است کورش را پدر

از مدی و فارس‌، کورش ساخت هم‌پیمان حشر

ملک آشوری گرفت و یافت بر بابل ظفر

کورش آئین‌های نیک آورد درکشور پدبد

شیوهٔ قانون‌گزاری او به عالم گسترید

جاده‌ها افکند و در فرسنگ‌ها خرسنگ چید

نیز او ایجاد کرد آئین چاپار و برید

در نخستین جنگ چون بی‌نظمی لشگر بدید

نقشهٔ تنظیم و تقسیمات لشگرها کشید

از پس او پور اوکمبیز شاهنشاه شد

سرزمین مصر او را فتح بر دلخواه شد

بعد مرگش مملکت آشفته و گمراه شد

نیز اسمردیس غاصب بر گزافه شاه شد

زان میان دارای بن گشتاسب زیب‌گاه شد

دست شاهان دروغی هر طرف کوتاه شد

خاتم آن خسروان دارای کدمانوس شد

آنکه عهدش در وطن سرمایهٔ افسوس شد

ملک ایران بهرهٔ اسکندر منحوس شد

وز پس مرگ سکندر بخش سولوکوس شد

زانطیوخس شام ‌و مصر از آن بطلمیوس شد

سند و کابل هم به‌ سرداری دگر مرئوس شد

نهضت اشکانیان گشت از خراسان آشکار

اشک اول کرد بنیاد آن بنای استوار

نام آنان پهلوی بد، پهلوانیشان شعار

یافت خط پهلوی ز آنان رواج اندر دیار

جیش یونان را براندند از وطن زآغاز کار

بر سپاه رم ظفر جستند در هر کارزار

این ره نیز از ستم این ملک را پیراستند

روی ایران را چو روی نیکوان آراستند

بر نکوکاری فزودند از تطاول کاشتند

تا ابد زین ره به طبع اندر خوش و زیباستند

یافتند آخر هرآنچ از پادشاهی خواستند

ور از اینان چند تن استمگر و ناشاستند

از پس بابک مر او را بد یکی شاپور پور

تاج ملک پارس او را گشت از تایید هور

اردشیر از خطه دارابجرد آورد زور

مردم استخر کز شاپور بودندی نفور

تاج راکردند بخش اردشیر از راه دور

رزم ناکرده بشد شاپور مسکین روزکور

اردشیر بابکان آمد ز ساسان یادگار

بود ساسان از نژاد بهمن اسفندیار

در زمین فارس می گشتند چندین روزگار

همره گردان شده هرجا چراگه خواستار

بابک اندر شیرمردی بود مرد صد سوار

جمله اندر پارس مر دین مغان را پاسدار

داستان کارنامه این‌چنین گوید خبر

کاردشیر از پشت دارا بود و ساسانش پدر

بود ساسان خود شبان پایک پیروزگر

مرزبان اردوان بد پاپک اندر پارس در

بهر ساسان‌دید خوابی خوش سه شب آن تاجو‌ر

کز برپیلی سپید آراسته جسته مقر

شاه پاپی سر به‌سر اخترشماران را بخواست

خواب‌های خود یکایک گفتشان بی کم وکاست

جملگی گفتند مردی راکه دیدی پادشاست

یا ز فرزندانش یک تن پادشاهی را سزاست

زانکه پیل و هرسه آتش دولت و دین و دهاست

خواست‌ساسان را به‌بر پاپک وزو پرسید راست

شد چو از این راز آگه پاپک فرخ‌نژاد

دختر خود را بدو پیوست و جاه و مال داد

و اردشیر بابکان از دختر پاپک بزاد

پاپکش آموزگار آورد و پروردش به داد

شد به‌ زودی اردشیر اندر هنرها اوستاد

شهرت فرهنگ و هنگش اندر ایران اوفتاد

اردشیر از فارس شد با عدتی زی اردوان

جای دادش اردوان در صف رادان و گوان

در شکار و رزم شد همدوش خیل خسروان

در همه‌فرهنگ و هنگ از همگنان‌سر شد جوان

اردوان با خیل بهر صید شد روزی روان

هر طرف راندند مردان بهر صید آهوان

تاخت پور اردوان آنجا که بود آن شیرمرد

گفت ‌هان بر دشت من‌ رفت این هنر وین کار کرد

اردشیرش گفت گرد کذب و رعنائی مگرد

آن تو و تیر و کمان و آن گور و آن دشت نبرد

اردوان آنجا شد و برتافت زان گفتار سرد

گفت با فرزند من جوئی ستیز و دار و برد؟

اردشیر از آن سخن پیچید و دم اندر کشید

پیش شاهنشه جز از فرمانبری راهی ندید

سوی‌ بابک نامه‌ای بنوشت و کرد آن غم پدید

بابک او را پندها بنوشت و دادش بس نوید

نوجوان نزد ستوران پایگاهی برگزید

ساز رامش کرد و سرخوش بود با جام نبید

هم درین احوال روزی اردوان پادشا

در بر خود داشت مر اخترشماران را بپا

گفت هان بینید راز اختران را برملا

آن کسان رفتند و بنشستند در مهمان‌سرا

بود بر ایشان کنیزی ز اردوان فرمانروا

پس بسنجیدند راز اختران را بارها

آن کنیزک را به پنهان بود ره با شیرمرد

رفت و راز اختران را در بر او فاش کرد

اردشیرش گفت‌ باید جست ‌و رست از رنج و درد

شب چو خرگاه سیه زد زیر طاق لاجورد

زین نهادند از بر دو تازی اسب رهنورد

هر دو سوی پارس بگرفتند ره بی‌دار و برد

چه‌رن که‌شد روز، اردوان‌جست‌و کنیزک را ندید

هم درآن ساعت حدیث رفتن آنان شنید

در پی آنان فراوان تاخت لیکن کم رسید

پور او بهمن ز ملک پارس لشکرها کشید

اردشیر آمد به دریا بار و منزل برگزید

جیش پور اردوان زان‌شه شکستی سخت دید

داد عدل و داد داد از آن میان نوشیروان

زان بدو گیتی مر او را شاد شد روشنروان

دولت ایران ز عدلش یافت نیروی و توان

خلق را آزاد کرد از محنت و ذل و هوان

کس نبودی در زمان عدل او زار و نوان

دست در زنجیر عدلش داشتی پیر و جوان

زین سخن جان و دل دانا برافروزد همی

جور را زین گفته خان و مان فرو سوزد همی

پادشاهی کاین نصیحت را بیندوزد همی

دیدهٔ دشمن به تیر عدل بردوزد همی

گفته این‌، تا خسروان را عدل آموزد همی

قصهٔ آنکو به چونین شاه کین توزد همی

زان شهنشاهان به آخر خسرو پرویز بود

خسروی هشیار و صاحب‌رای و با تمییز بود

با زبانی نرم‌، او را خنجری خونریز بود

کشور اندر عهد او شایسته در هر چیز بود

لیکن او را بدگمانی‌‌های خوف‌آمیز بود

وین گمان بد به ملک اندر نفاق‌انگیز بود

از پس مرگ شهنشه خسروی معدوم شد

خون آن شاهنشه دانا بر ایران شوم شد

فتنه‌ها برپا شد و هر حاکمی محکوم شد

اه این وکاه آن دارای مرز و بوم شد

عرصهٔ ایوان کسری آشیان بوم شد

دیرگاهی کشور از امن و امان محروم شد

خیل عریان عرب غالب نیامد در نبرد

کاختلافات بزرگان کرد با ما هرچه کرد

هشت بغی زیردستان دردها بر روی درد

خاک یاغی شد کجا خون دل پرویز خورد

چهر ملک از قتل آذرمی و پوران کشت زرد

زین مصائب تیغ هندی چوب شد در دست مرد

ایزد احمد را به شوری مرسل و مأمور کرد

تا به دست‌آویز شوری خصم را مقهور کرد

عدل و شوری بود کان ساحات را معمور کرد

پور عفان را ستبداد از خلافت دور کرد

و آل سفیان ‌را ز ملک این خو‌دسری‌ مهجور کرد

وانکه زینان خلق را از نیکوئی مسرور کرد

آل عباس ارچه دیری سید و سلطان بدند

لیک تا بودند دست‌آویز این و آن بدند

گه ز طغیان عدوی خانگی حیران بدند

گه ز بیم فتنهٔ بیگانه سرگردان بدند

زان میان گر چند تن فرمانده کیهان بدند

از ره عدل و کمال و رادی احسان بدند

خود شنیدی ای ملک اخبار هارون‌الرشید

کز کمال و عدل و رادی بوده در گیتی وحید

درگه بخشش نگفتی کاین طریف است آن تلید

در ره جنبش نگفتی کاین قریب است آن بعید

نیز عبدالله مأمون بود در دانش فرید

خسروی کردند با روی خوش و بخت سعید

ز امر مامون لشکر طاهر سوی بغداد شد

بر امین از آن گروه جنگجو بیدادشد

تا تنش در خاک رفت وکشورش بر باد شد

گرچه مامون را دل از قتل امین ناشاد شد

لیک خود ملکش ز قید همسری آزاد شد

مرو و آن سامان به عهدش خرم و آباد شد

زان سپس یک روز مامون روی شادی برگشاد

نیز در آن بزم طاهر را به خدمت بار داد

چون به طاهر دید، مامون برکشید آه از نهاد

گوهر اشکش ز درج دیده در دامان فتاد

گفت از طاهر مرا قتل امین آمد بهٔاد

پس به طاهر داد منشوری ز راه دین و داد

رفت طاهر زی خراسان واندر انجا داد کرد

وز ره احسان و داد آن ملک را آباد کرد

خاطر آن قوم را از قید رنج آزاد کرد

ملک را خرم چو باغ اندر مه خرداد کرد

پس به خطبه نام مامون را به‌ عمد از یاد کرد

هم به‌ شب جان داد و مامون آل او را شاد کرد

چون محمد آنکه طاهر را بدی سیم پسر

شد قرین عیش وگشت ازکارکشور بی‌خبر

آل زید اندر ری وگرگان برآوردند سر

هم خراسان را ستد یعقوب لیث رویگر

پس به پور زید جست آن رویگرزاده ظفر

فارس را هم در زمان بستد به نیروی هنر

چون شکسته شد از انره منزلی واپس نشست

هم در آن منزل ز رنج و درد شد نالان و پست

پس خلیفه کس فرستادش که جای صلح هست

رویگر بنهاد تیغ و پاره‌ئی نان پیش دست

گفت کاو برهد ز من گر جان من زین غم نرست

ورنه زین تیغ افکنم درکشور و ملکش شکست

گرچه خود بدرود گیتی گفت با خواری خوار

لیک نامش زنده ماند اندر بسیط روزگار

خود سزد، زینان اگر جویند شاهان اعتبار

مکرمت آرند پیش و عزم سازند آشکار

کار پاس ملک را بخشند با مردان کار

تا به کار آیند اینان روز جنگ و کارزار

ازپس او عمرولیث آمد برون زی سیستان

رفت شیر سیستان در جند شاپور از میان

بر خراسان و عراق و پارس تا مازندران

وآمدش منشور شاهی از خلیفهٔ تازیان

بودش اندر نظم لشکر سیرت نوشیروان

بود شاهی بر دل و لشکرکش و بسیاردان

وان امیران خراسان و بزرگان عراق

ملک را دریافتند از فر عدل و اتفاق

مملکت را آل سامان باز جستند از وفاق

وز دهش محمود غازی یافت از شاهان سباق

نیز خود ویران و بی‌بنیان شد از کبر و نفاق

دولت مسعود و آن آراسته کاخ و رواق

چون سر سامانیان از ماوراء‌النهر خاست

هم خراسان و ری وگرگان مر او را گشت راست

گفت‌ یک‌ تن ای ملک سنگ خراج ری جداست

هم فزون است از دگر معیارها وین کی رواست

پادشاه دادگر معیار وی را بازخواست

با دگر معیارها سنجید و افزونیش کاست

خود چنین بودند آن شاهان با تاج و کلاه

ملک را آری ملک باید چنین دارد نگاه

گنج بخشودند و افزودند بر خیل و سپاه

ملک بگرفتند و بربستند بر بیگانه راه

تا به هنگام محمد، خسرو خوارزم شاه

گشت این ملک قدیم از غفلت سلطان تباه

ملک را چنگیز خود از طالع میمون گرفت

کز ره یاسا گرفت و از ره قانون گرفت

در پی اجرای یاسا پیشی از گردون گرفت

خون آن را ریخت کو یاسای دیگرگون گرفت

بود حجام طبیعت‌، زان بیامد خون گرفت

سیل خون کشتگانش بیشی از جیحون گرفت

شد چرا خوارزمشاه از وی گریزان، ای دریغ

با چنان لشکر که بودش زیر فرمان‌، ای دریغ

ماند بی‌سردار از این معنی خراسان‌، ای دریغ

زان قبل جان‌های شیرین گشت قربان‌، ای دریغ

ای دریغ آن ‌ملک همچون باغ رضوان‌، ای دریغ

کانچنان شد درکف کفار ویران‌، ای دریغ

شد سپس اوکتای قاآن مملکت را پیشبر

بود سلطانی کریم و پادشاهی دادگر

صیت عدل و جود او شد در همه کیتی سمر

در جهانداری و شاهی داشت آیین دگر

کرد آباد آنچه ویران کرد پیش از او پدر

زان پدر نشگفت اگر آید چنین فرخ‌پسر

تا گهی کاین ملک در چنگ هلاکوخان فتاد

از مغولان رخنه‌ها در کشور ایران فتاد

نیز از او مستعصم اندر پنجهٔ خذلان فتاد

ملک اسمعیلیان در عهدش از بنیان فتاد

جای بومان بود تا در پنجهٔ غازان فتاد

زین ملک آسایشی درکشور ویران فتاد

سرور احرار ایرانند، آل سربدار

کز فشار ظلم آشفتند اندر سبزوار

شهر نیشابور بگرفتند و بس شهر و دیار

وز دهاقین لشکری کردند بیرون از شمار

بعد طغاتیمور چنگیزی به گرگان شهریار

و آخرین خرس مغول او بود در این مرغزار