سلطان ولد » ولدنامه » بخش ۱۶ - استشهاد آوردن حکایت سلطان محمود که امیرانش از حسد می‌گفتند که چرا پیش سلطان، ایاز از ما مقرب‌تر باشد و دریافتن سلطان ضمیر ایشان و بشکستنِ گوهر شب‌افروزشان امتحان کردن و ناشکستن ایشان گوهر را و تحسین کردن پادشاه و عاقبت به دست ایاز رسیدن و شکستن ایاز آن گوهر شب‌افروز را

همچنین بود قصۀ محمود

با ایاز گزیدۀ مسعود

باژگون نعل‌ها نگر به جهان

شاه اندر لباس بنده نهان

بنده بر تخت شسته همچو شهان

شاه همچون غلام بسته میان

نی غلط گفتم این نبود نکو

که یکند آن دو شه مبین‌شان دو

بگذر از جسم و بنگر اندر جان

همچو در صد وجود یک ایمان

بنده بر تخت پر ز صورت شاه

پس دو را یک ببین گذر ز کلاه

نام او بنده است و معنی شاه

گذر از ابر نام و بین رخ ماه

دارد این سرهای بی‌حد و عد

در دل و جان خود بجو ز احد

شاه محمود ایاز را چون جان

داشتی دوست آشکار و نهان

شب ز عشقش دمی نخفتی او

جز حدیثش سخن نگفتی او

گفته تا هم وزیر و جمله کبار

از چه از ما ایاز شد مختار؟

پیش شه به ز ماست یک مویش

ای عجب شه چه دید در رویش

شاه چون فهم کرد راز همه

کرد بر چنگ عشق ساز همه

خواند ایاز و وزیر را بسزا

جمله ارکان دولت خود را

چون همه نزد شاه جمع شدند

از امیر و وزیر و هرکه بدند

گوهر شب‌فروز پیش آورد

نوش بنمودشان و نیش آورد

شاه فرمود با وزیر که گیر

این گهر را که نیست هیچ نظیر

بشکنش خرد و پس برون انداز

دل خود را ز مهر در پرداز

گفت با شه، وزیر کای سلطان

گرچه من چون تنم تو همچون جان

گرچه تو حاکمی و من محکوم

حکم تو آتش است و من چون موم

کی روا دارم اینکه گوهر را

شکنم گر بود خرد سر را

در جهان گر بدی چنین گوهر

سهل بودی بجستمی دیگر

دادمی زر خریدمی از جان

کردمی من فدای شاه جهان

کرد شاه آفرینش اندر حال

گفت از تست منتظر احوال

مهربانی و عاقل و خوش رای

خلق خلقت بود جهان آرای

هر امیری که بد به حضرت او

از که و از مه و بد و نیکو

هر یکی را بخواند و داد گهر

گفت این را تو بشکنش زوتر

گفت همچون وزیر شمع صدور

از شکستن شدند جمله نفور

همه را کرد شاه بس تحسین

هر یکی را نهاد صد تمکین

همه خوشدل شدند و شاد شدند

همه سرمست ار(؟از) قباد شدند

شاه فرمود ایاز را پیش آ

چون تو کافر نئی سوی کیش آ

این گهر را بگیر و بشکن زود

بی‌توقف ز دست شاه ربود

زد بر آن گوهر او یکی سنگی

تا نماندش ز گوهری رنگی

کرد چون سرمه خرد آن دُر را

همچو سنگ آسیا جو و بر را

بعد از آنش چو گرد داد بباد

پیش شه بندگانه سر بنهاد

شاه گفتش بگوی حکمت این

چون شکستی بسنگ دُر ثمین

گفت او زانکه امر شه شکنم

بر دُر آن به بود که سنگ زنم

خود در امر شه است و آن سنگ است

بهر روپوش بروی آن رنگ است

تا از آن رنگ گوهرش دانند

بر سرش زر ز جهل افشانند

لیک آنکس که در امر شناخت

بهر آن صد هزار گوهر باخت

هرچه زاد از جهان فنایش دان

گرچه باشد زر و در و مرجان

گونه‌گون جامه از بد و زیبا

همچو برد و بطانه و دیبا

همچنین هم طعام‌های جهان

لون لون از برنج و از بریان

سرخ و زرد و سپید اندر خوان

ترش و شیرین به نزد هر مهمان

رسته از خاک دان تو این همه را

گشته مطلوب خلق چون رمه را

هرچه از خاک زاد خاکش بین

گر ترا هست بوی ز اهل یقین

گذر از رنگ و بوی و نقش و نشان

چون تو جانی برو سوی جانان

سوی بی سوی تازه چون مردان

جود کن خویش چون جوانمردان

مکن از بوی و رنگ ره را گم

کان بود عاریت چو می در خم

روشنی از خور است نه از خانه

در تنت جان بود ز جانانه

زاده‌ی خاک اگر نه خاک بود

عاقبت از چه روی خاک شود

نیک و بد جمله اندر آخر کار

خاک گردند همچو اول بار

بیضه‌ی جوز را چو رنگ بود

طفل نادان پیش ز جهل دود

دهد افزون بها خرد آن را

کی پذیرد بگو خرد آن را

انکسی را که شد خرد پیشش

رنگ و بی‌رنگ یک بود پیشش

همچنین رنگهای خاک دژم

می‌فریبند خلق را هر دم

پس یقین‌دان که جمله خاک بدند

گرچه در رنگ‌ها نهفته شدند

خاک و باد است قوت نفس چو مار

کمترک خور از آن مخور بسیار

تا که مار چو مور اژدرها

نشود عاقبت از این دو هلا

پیش از آنکه شود چو کوه کلان

بکش او را به خنجر ایمان

زانکه چون نفس سرکشت از نان

جاه را میشود ز جان جویان

نان بود خاک و باد باشد جاه

جاه چاه است دور شو از چاه

زین دو شد سرکش و عدو فرعون

چون نبودش ز حق عنایت و عون

قوت مار است خاک و باد بدان

تو همان قوت می‌خوری به جهان

چونکه نان و خورش شود افزون

طلب جاه سر کند ز درون

سروری را طلب کنی از جان

بهر میری شوی غلام شهان

دان حقیقت غذای نفس اینست

نخورد زین دو آنکه حق‌بین است

غیر این لقمه خور گر انسانی

میل کم کن به قوت حیوانی

حکمت و علم اگر شود خور تو

نبُوَد غیر عشق در خور تو

زان خورش‌ها شوی ز سلک ملک

چون ملک بر روی به بام فلک

از چنان قوت قوتی زاید

که بدان روح تا ابد باید

بی‌سلاحی مصاف‌ها شکنی

دشمنان را ز بیخ و بن بکنی

هرچه خواهی ترا شود مقدور

دائماً بی‌غمی روی مسرور

در ره عشق بی‌قدم پویی

یار را در درون خود جویی

خود نبینی برون خود چیزی

از تر و خشک و نیک و بد چیزی

همه باشی تو و دگر نبود

تا نمیری ز خود چنین نشود

چون شود در تو نیست وصف بشر

ذات تو بگذرد ز خیر و ز شر

زانکه این هر دو وصف اضدادند

سر زده از جهان اعدادند

ضد و ند و عدد بود اینجا

این دو را نیست در یکی گنجا

زانکه اعداد جمله لا گردند

چون در آخر سوی خدا گردند

زود گو لا اله الا اللّه

تا ز وحدت شوی تمام آگاه

چونکه از لا کنی تولا تو

شوی آگه ز سر الا تو

زانکه لا پرده است حق الا

پرده بر دار تا شوی اعلا

خورش و جاه خاک و باد بود

مار نفس اژدها از این دو شود

چون از این دو همی‌خوری شب و روز

کی شوی همچو مقبلان پیروز

هم همین مار عاقبت کشدت

همچو کفار در سقر کشدت

همچو لقمان غذا ز حکمت خور

تا شوی عین نور همچون خور

چشمه‌ی نور لایزال شوی

معدن علم ذوالجلال شوی

علم و حکمت غذای املاک است

سفره و خوان آن بر افلاک است

گرد آن خوان پاک بی‌پایان

عاشقانند نشسته جاویدان

پیششان بی‌شمار نقل و شراب

ساز و آواز و نای و چنگ و رباب

در چنان جنتی که هست در او

حوریان شکر لب و مه‌رو

چار جوی است اندر او چو روان

شهد و شیر و شراب و آب روان

زان نوا برگ و بر شده رقصان

گشته پر بار از آن هوا اغصان

طرب و ذوق و عشرتش باقی است

عاشقان را در آن خدا ساقی است

هرکه در خاک پاک را طلبید

اینچنین عیش را همیشه سزید

جنت و حور اجر او آمد

که ز جان رام امر هو آمد

هرکه در خویش دید ساقی را

یافت او نقد ملک باقی را

هر که او جان پاک در تن خاک

یافت، رست از زیان و نقص و هلاک

در زمین دژم ز خاک رهید

بر فلک رفت و آن قمر را دید

کم خور از خاک تا نگردی خاک

ساز همچون فرشته قوت از پاک

تا شود نفس دون مطیع خرد

روح را از بلا و رنج خرد

چونکه غالب شود خرد بر تن

فرش و عرشت نماید اندر تن

بی‌حجابی جمال جان بینی

سِر بنهفته را عیان بینی

وارهی زین جهان چون زندان

پا نهی در بهشت جاویدان

همچو عیسی روی فراز فلک

زیر پای تو سر نهند ملک

اولیا را که عاقلند بدان

نفریبد نقوش کون و مکان

همه را آنچنانکه هست به علم

دیده‌اند از بلند و پست به علم

نبودشان نظر به ظاهر کار

چون از ایشان نهان نشد اسرار

دیده در رنج گنج‌ها مدفون

یافته در کمی نهفته فزون

شرح این راز بشنو از قرآن

آنچه مکروه تست خیرش دان

وانچه باشد به نزد تو محبوب

هست آن شر محض نامطلوب

پیش بینا بود بد و زیبا

همچو خورشید آسمان پیدا

شبه را از گهر شناسد او

کی بود یکْ برش بد و نیکو؟

علم حق را چو مظهرند ایشان

پیششان رو که رهبرند ایشان

برترند از سما و عرش علا

همه هستند پر ز نور خدا

ببرندت ورای هفت فلک

تا شوی رشک جن و انس و ملک

هم فلک هم ملک شوند غلام

چونکه ایشان نهند آن‌سو گام

همه زان گام کام‌ها یابند

چون مه و مهر و بی فلک تابند

پیش گفتارشان گهر چه بوَد؟

پیش رخسارشان قمر چه بوَد؟

آن جهان عکس نور ایشان است

گرچه بی‌جسم آن جهان جان است

آن جهان قدیم پاینده

کین جهان از وی است زاینده

عقل جزوی کجا رسد سوی آن

چونکه عقل کل است سرگردان

وصف مردان اگر کنم صد سال

بود از کانشان کم از مثقال

دامن شیخ را مهل از دست

تا شوی عالی و نمانی پست

تا برد او ترا ورای سپهر

تا ز مهرش شوی چو چشمه‌ی مهر

امر او را مده به گوهرها

امر او را چو نیست هیچ بها

بشکن از بهر امر او چو ایاز

گوهر هستیت به سنگ نیاز