ملکا و پادشاها، آتش‌های حرص ما را به آب رحمت خویش بنشان. جان مشتاقان را شراب وحدت بچشان. ضمیر دل ما را به انوار معرفت و اسرار وحدت، منور و روشن دار. دام‌های امید ما را که در صحرای سعت رحمت تو بازگشاده‌ایم به مرغان سعادت و شکارهای کرامت مشرفّ و مکرمّ گردان، آه سحرگاه سوختگانِ راه را به سمع قبول و عاطفت استماع کن. دود دل بی‌دلان را که از سوز فراق آن مجمعِ ارواح، هر دم آن دود بر تابخانهٔ فلک بر‌می‌آید به عطر وصال معطر گردان. قال و قیل ما را و گفت و شنود ما را که چون پاسبانان بر بام سلطنت عشق، نصیبِ مدام بخشش فرما. قال ما را خلاصهٔ حال « یوفیهم اجورهم بغیرحساب » چوبک می‌زنند از اجرای گردان. حال ما را از شرفات قال درگذران ما را از دشمن‌کامی هر دو جهان نگاه دار. آنچه دشمنان می‌خواهند بر ما، از ما دور دار. آنچه دوستان می‌خواهند و گمان می‌برند، ما را عالی‌تر و بهتر از آن گردان. ای خزانهٔ لطف تو بی‌پایان و ای دریای با پهنای با کرم تو بیکران. ابتدای تذکیر به خبری کنیم از اخبار مصطفوی صلی الله علیه و سلم آن بشیر نذیر و آن نذیر بی‌نظیر، سید‌المرسلین چراغ آسمان و زمین، لقد جاء فی اصح الانباء عن افصح الانبیاء علیه افضل الصلوات و اعلاها و کساد امّتی عند فساد امّتی، الا من تمسکّ بسنتّی عند فساد امّتی فله اجرمائة » : اکمل التحیات و اسناها انهّ قال صدق اﻟﻒ شهید» صدق رسول اللهّ.
رسول کونین، پیشوای ثقلین، خاص الخاص « لعمرک »، مشرف تشریف « لولاک» ، فصیح « انا افصح العرب والعجم »، پیشوای «آدم و من دونه تحت لوائی یوم القیمه و لافخر الفقر فخری» چنین می‌فرماید که: کساد امت من به هنگام فساد امت من باشد. یعنی هیچ نبی‌یی نیست بعد از من که امت او تفضیل یابند بر امت من، چنانکه امت من تفضیل یافت بر امت عیسی و موسی و هیچ دینی نیست که دین مرا منسوخ کند و کاسد کند، چنانکه دین من، دین‌های ما‌تقدم را منسوخ کرد.
گفتند: یا رسول الله امت تو به چه کاسد شوند؟
فرمود که چون امت من فساد آغاز کنند، این شرفی که یافته‌اند و این خلعت اطلس تقوی که پوشیده‌اند که در کونین تابان است که :« ولباس التقوی ذلک خیر»چون دود معصیت برآید، آن خلعت اطلس آسمانی را و آن تشریف دیبای زیبای محمدی را متغیر گرداند و دود‌آلود کند و کاسد شود.
گفتند: یا رسول اللهّ! چون چنین دود آلود و کاسد شود و از دود معصیت بی‌قیمت و قدر گردد، مشتری «ان اللّه اشتری من المؤمنین انفسهم» خریداری نکند و کالهٔ اعمال کاسد شدهٔ ایشان را نخرد و بهایٍ «لیوفیهم اجورهم» ندهد، بی‌برگ و کاسد بمانند فریاد کنند. شعر:
مَثَلَت هست در سرایِ غرور
مَثَلِ یخ‌فروش نیشابور
در تموز آن یخک نهاده به پیش کس خریدار نی و او درویش
یخ گدازان شده ز گرمی و مَرد با دل دردناک و با دم سرد
این همی‌گفت و اشک می‌بارید که بسی مان نماند و کس نخرید»
گفتند: چون این یخ وجود ما کاسد شود و از تاب آفتاب معصیت گداختن گیرد چارهٔ ما یخ‌فروشان چه باشد؟ تا متاع ما قیمت گیرد و کیسه‌های امید ما پر شود؟ جواب فرمود که:« الامن تمسک بسنتی عند فساد امتی» فرمود:
«هرکس که به کار خویش سرگشته شود آن بهٔ باشد که بر سر رشته شود»
سنت من این است که چون دوستان من راه غلط کنند و پای در خارستان معصیت نهند، اثر زخم خار بیابند بستیزهم در آن خارزار ندوانند که:« اللجاج شوم».
«درهای گلستان ز پی تو گشاده‌ایم در خارزار چند روی؟ ای برهنه‌پا»
«هرکه در کارها ستیزه کند، دور هفت آسیاش ریزه کند»
چون زخم خار دیدند، بدانند که راه غلط کردند و در خارزار افتادند پیش و پس بنگرند علامات راه ببینند که من در این راه بی‌فریاد بی‌نشان، علامت‌ها و نشان‌ها در هوا کرده‌ام و در این بیابان چوب‌ها فرو برده‌ام و سنگ‌ها درهم نهاده تا مسافران، آن نشان‌ها را بجویند و در این بیابان سرگشته نشوند و اثر قدم من که نامش سنّت است در راه بجویند چنانکه اثر قدم شکار را طلبند صیادان در برف و در پی صید دوند، همچنانکه در برف ضلالت و غوایت اثر قدم‌های هدایت و نهایت و بدایت مرا بجویند و بکوبند که چون بر قدم من رانند و عنان از خارستان معصیت بگردانند تا در گلستان قبول افتند و با شاهدان و شهیدان که معاشران عشرت ابدند و پادشاهان مملکت سرمد، هم‌عنان و هم‌نشین و هم‌جام و هم‌حریف گردند که:« اولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیّین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین» چه جای این است بلکه تفضیل یابند بر فاضلان شهدا که:« فله اجرمائة اﻟﻒ شهید».
یا رسول الله! چرا تفضیل یابند؟ چو ایشان عاملند و اینها عامل و ترازوی عدل آویخته است. کدام ترازوی عدل؟! ترازوی «و ان لیس للانسان الاّ ماسعی» ترازوی «انما اجرک علی قدرتعبک و نصبک» ترازوی «فاما من ثقلت موازینه».
تو که ذره‌ای عقل داری، مزد مزدوران را به کار می‌داری که فلان مزدور در باغ دَه روز بیل زد و فلان مزدور پنج روز و فلان، یک روز و هر یکی را بر قدر کار خود اجرت می‌دهی و غلط نمی‌کنی عالم «انی اعلم مالاتعلمون». دانای «و ما یعزب عن ربک من مثقال ذرة فی الارض و لافی السماء» آن دانا خداوندی که مور سیاه را بر سنگ سیاه، بدان پای باریک، در شب تاریک، می‌افتد و می‌خیزد و می‌رود آن بینای مطلق تعالی و تقدس می‌بیندش که آن مور، در آن شب دیجور، در رفتار تیز یا آهسته می‌رود یا میانه؛ سوی خانه می‌رود یا سوی دانه می رود. پس آن دانا خداوند، اندازهٔ رنج و کوشش بندگان خویش و عدد اشک چشم عاصیان پرحسرت و آه، و عدد قطره‌های خون‌ِ جگر‌ِ خون‌چکان‌ِ عارفان بارگاه و عدد انفاس پاس مسبحان تسبیح سحرگاه و عدد اقدام باقدام سالکان مالکان مملکت مجاهده که روز و شب به بارگاه و پیشگاه «مقعد صدق»رقصان و ترانه‌گویانند، شعر:
«ما شب‌روان که در شب خلوت سفر کنیم در تاج خسروان به حقارت نظر کنیم»
می‌روند به‌جان نه سوار و نه پیاده، بی‌دل و دلداده، بی‌مرکب و زواده، بر قدم توکّل، بر مالک جزو و کل، پس آن دانا خداوند، شمارِ جان‌نثار تمام‌عیار، آن بندگان را در نسخهٔ علم قدیم خود، یک به یک، ذره به ذره، موی به موی، نشمرده باشد و ننوشته باشد؟! که:« و نکتب ما قدموا و آثارهم»و چون شمرده باشد و نوشته باشد قدم‌ها و دم‌ها و ندم‌های اولیان و آخریان را، پس آن عادل خداوندی که زخم تیر عدلش بر آماج اصابت، موی را دو‌نیم کند، چون روا باشد از عدلِ چنین عادلی از انصاف چنین منصفی که این یک عامل را صد دهد و صدهزار دهد و آن عامل را که او همین کار کرده باشد، یکی دهد!؟ یا رسول‌الله! ای مشکل‌گشای اهل آسمان و زمین، ای «رحمةً للعالمین»، مشکل ما را حل فرما که مشکل‌گشای مشکلات اهل آسمان و زمین امروز تویی. شعر:
«اگر مرد حقیقت را در این عالم نشانستی همه رمز الهی را ز خاطر ترجمانستی
وگر مرغان صحرا را بدان عالم رهی بودی ز پر و بال هر مرغی همه مشکل عیانستی
مسلم نیست هر کس را که در بازار عشق آید وگرنه زیر هر سنگی هزاران کاروان‌ستی»
رسول الله صلی الله علیه و سلم آن ترجمان بارگاه قدم، آن افصح عرب و عجم آن معدن علم و کرم، آن شهنشاه بی‌طبل و علَم، سید کائنات، سلطان موجودات، جواب فرمود که:
ای یاران صادق و ای صحابهٔ موافق بدانید که اگر سیل با قوّت از کوهسار، غلط‌غلطان عاشق‌وار به دریا باز رود، و به دریا پیوندد، با چندین دست و پا که آب‌ها دست و پای یکدیگرند، و مرکب یکدیگرند، به قوّت همدیگر کوه و بیابان را ببُرند و جیحون‌ها و به دریا که اصل ایشان است، پیوندند و هر قطره‌ای نعره می‌زند که:« ارجعی الی ربک راضیه» این چه عجب باشد؟ عجیب صعب و دشوار و غریب آن باشد که قطرهٔ تنها مانده در میان کوهساری یا در دهان غاری یا در بیابان بی‌زنهاری از آرزوی دریا که معدن آن قطره است، آن قطرهٔ بی‌دست و پا تنها مانده بی‌پا و پا‌افزار، بی‌دست و دست‌افزار، از شوق دریا، بار بی مدد سیل و یار، غلطان شود و بیابان را می‌بُرَد به قدم شوق سوی دریا می‌دواند بر مرکب ذوق. ای قطرهٔ بیچاره، خاک خصم تو، باد خصم تو، تاب آفتابْ خصم تو، مقصدت که دریاست سخت دورست، ای قطرهٔ بی‌دست و پا، در میان چندین اعدا، جانب دریا چون خواهی رفتن؟ قطره به زبان حال می‌گوید که: در جان من که قطره‌ای‌ام و ضعیفم، شوقی است از تأثیر عنایت دریای بی‌پایان که:« وحملها الانسان انه کان ظلوما جهولاً» اندرین بیابان که سیل‌ها می‌لرزند از بیم فروماندن، که:« انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها» از هیبت خطر بیابان بی‌زنهار مجاهده آسمان بلرزید و بترسید و کوه‌ها فریاد کرد که ربنا ما این امانت برنتابیم زمین گفت: من خاک آن رهروانم، اما طاقت آن ندارد جانم، جان آدمی که قطره‌ای است، میان به خدمت بربست که :
«تو مرا دل ده و دلیری بین رُوبَهِ خویش خوان و شیری بین»
ضعیفم، نحیفم، بیچاره‌ام، اما چون آثار عنایت «کرمّنا بنی آدم»به گوش جانم رسید، نه ضعیفم، نه نحیفم نه بیچاره‌ام، چاره‌گر جهانم.
«چون ز تیر تو پر کنم ترکش کمر کوه قاف گیرم و کش»
تا نظرم به خود است و به قوّت خود، ضعیفم، ناتوانم، از همهٔ ضعیفان ضعیف‌تر، بیچاره‌ام از همهٔ بیچارگان بیچاره‌ترم، اما چون نظرم را گردانیدی تا به خود ننگرم به عنایت و لطف تو نگرم که:« وجوه یومئذ ناضرة الی ربهاناظرة» چرا ضعیف باشم، چرا بیچاره باشم، چرا چاره گر نباشم، چرا آدمی باشم، چرا آن دمی نباشم؟
«چو آمد روی مه‌رویم، که باشم من که من باشم؟ که من خود آن‌زمان هستم، که من بی‌خویشتن باشم
مرا گر مایه‌ای بینی، بدان، کان مایه او باشد بر او گر سایه‌ای بینی، بدان کان سایه من باشم
چو او با من سخن گوید، چو یوسف وقت لا باشد چو من با او سخن گویم چو موسی وقت لن باشم
سخن پیدا و پنهان است، او آن دوست‌تر دارد که او با من سخن گوید من آنجا چون سخن باشم»
باز‌آمدیم به معنی حدیث مصطفوی و تحقیق و بیان و سرّ و مغز جان آن، خنک او را که مغزی دارد و جانی دارد، آن مغز باید تا مغز را دریابد و جانی باید که از جان لذتی گیرد ای جان عزیز من! ای طالب من! چندانکه تو در طلب از یک پوست بیرون می‌آیی عروس معنی از یک پوست بیرون می‌آید و چون تو از دوم پوست بیرون می‌آیی او از دوم پوست بیرون می‌آید، می‌گوید که:
«اگر یگانه شوی با تو دل یگانه کنم ز مهر خلق و هوای کسان کرانه کنم»
چون تو باز به حکم هوی و شهوت در پوست اندر می‌روی، او نیز در حجاب می‌رود، می‌گویی: عروس معنی، ای مطلوب عالم! ای صورت غیبی، ای کمال بی‌عیبی! جمال نمودی باز چرا در حجاب رفتی؟ او جواب می‌گوید: زیرا که تو در حجاب هوی و شهوت رفتی.
«دلدار چنان مشوش آمد که مپرس هجرانش چنان پر آتش آمد که مپرس
گفتم که: مکن. گفت: مکن تا نکنم زین یک سخنم چنان خوش آمد که مپرس
روزی سلیمان صلواة الله علیه بر تخت «وسخرّنا له الریح»نشسته بود. مرغان در هوا پر در پر آورده‌بودند و قبّه کرده تا آفتاب بر سلیمان نتابد. هم تخت پرّان، هم قبّه بر هوا پران «غدوِّها شهرٌ و رواحها شهر» ناگاه اندیشه‌ای که لایق شکر آن نعمت نبود، در خاطر سلیمان بگذشت. در حال، تاج بر سرش کژ گشت. هرچند که راست می‌کرد باز کژ می‌شد. گفت: ای تاج راست شو. تاج به سخن آمد، گفت: ای سلیمان! تو راست شو. سلیمان در حال در سجود افتاد که:« ربنّا ظلمنا» در حال، تاج کژ شده بی‌آنکه او راست کند، بر سر، راست‌ایستاد؛ سلیمان به امتحان تاج را کژ می‌کرد راست می‌شد. عزیز من! تاج تو، ذوق توست و وجد و گرمی توست. چون ذوق از تو رفت، افسرده شدی تاج تو کژ شد.
ذوقی که ز خلق آید زوهستی تن زاید ذوقی که ز حق آید زاید دل و جان ای جان
ای سلیمان وقت! که پری‌رویان عقلانی و روحانی به فرمان تواند، دیو‌رویان نفسانی و شیطانی پیش تخت وجود تو دَوَند:
«گرد رُخت صف‌زده لشکر دیو و پری مُلکِ سلیمان تو‌راست، گم مکن انگشتری
صلح جدا کن ز جنگ، زانکه نه نیکو بود کارگه شیشه‌گر، دست‌گه گازری»
در دکان وجود تو تا شیشه‌گر طاعت و شوق و ذوق تواند با گازر هوی و شهوات هرچه ده روز شیشه‌گر در این دکان، شیشه‌های طاعت سازد، گازر کوبه‌ای بزند دکان در لرزد، همهٔ شیشه‌ها در هم شکند :« ان تحبط اعمالکم و انتم لا تشعرون» اکنون ای سلیمان وقت خویش، چون تاج ذوق و نور اخلاص بر فرق سر جان خود نبینی، خود را افسرده بینی و تاریک و محبوس سوداها بینی، بانگ برآری که ای ذوق کجایی؟ و ای شوق در چه حجابی؟هرچند می‌کوشی تا آن ذوق رفته بازآید، نیاید، و آن تاج اخلاص را هر چند بر سر خود راست می‌کنی، کژ می‌شود ندا می‌کند که تو راست شو تا من راست شوم.« بان الله لم یک مغیراً نعمة انعمها علی قوم حتی یغیروامابانفسهم».چنین می‌فرماید صانع ذوالجلال، معطی بی‌ملال قدیم پیش از پیش بخشایندهٔ بیش از بیش جل جلاله که من که خدایم، بخشنده‌ام و بخشاینده و بخشنده و بخشاینده‌آفرینم، چون به بندگان نعمتی دهم، هرگز آن را دیگرگون نکنم تا ایشان معامله و زندگانی خود دیگرگون نکنند.
آمدیم به تمامت آن حدیث اول که این حدیث ما را پایان و نهایت نیست که:« قل لو کان البحر مداداً لکلمات ربی لنفد البحر قبل ان تنفد کلمات ربی و لو جئنا بمثله مدداً»«والعاقل یکفیه الاشاره»می فرماید که:« الامن تمسک بسنتی عندفساد امتی» یعنی آن قطرهٔ جان پاکِ مشتاقِ از دریای جانان دور مانده، محجوب گشته در عالم آب و گل از شوق جان و دل، چون ماهی بر خشکی می‌طپد و قطره‌های دیگر با او یار نمی‌شوند که: «الاسلام بدأ غریباً و سیعود غریباً» بعضی قطره‌ها با خاک درآمیختند، بعضی قطره‌ها بر برگ‌ها درآویختند بعضی قطره‌ها به وسوسهٔ ظلمات خود را چارمیخ کردند، بعضی قطره‌ها به دایگی درختان قصد بیخ کردند هر قطرهٔ جانی به چیزی مشغول شد: یکی به خیاطی، یکی به کفش‌گری و یکی به سودای اخیی، یکی به سماع چنگی و یکی به بو و رنگی، از دریاش فراموش شد.
اکنون همان کار که آن سیل‌ها که صدهزار قطره بودند، جمع شدند، راه کردند و راه رفتند به قوّت همدیگر که: «السابقون السابقون» این یک قطرهٔ از یاران مانده، همان راه و بیابان با پهنا تنها پیش گرفت بی‌یار و بی‌پیشکار و بی‌پشت‌دار، توکل کرده بر جبار پروردگار. دشت‌ها و وادی‌ها که آن سیل‌های با صدهزار قطره بریدند، او تنها می‌برد که:« واحدٌ کالألف ان امرٌ عَنی»«قلیلٌ اذا عدّوا کثیرٌ اذا شدوّا»پس چو آن قطره، کار صد هزار قطره کرد که «الا من تمسک بسنتی»،این قطره نباشد، سیل باشد در صورت قطره که «ان ابراهیم کان امّة» پرسیدند پیغامبر را از حال امت ابراهیم علیه‌السلام جواب آمد که: چه می‌پرسی از امت ابراهیم که به خودی خود امت بود و فِرَق، هم پادشاه بود و هم به خود لشکر بود، هم قطره بود هم به خود سیل بود. امت هزار باشد و صدهزار باشد«ان ابراهیم کان امة» ابراهیم، هزار بود بلکه صدهزار بود، عدد بی‌شمار بود:
«کشتی وجود مرد دانا عجب است افتاده به چاه، مرد بینا عجب است
کشتی که به دریا بود آن نیست عجب در یک کشتی، هزار دریا عجب است»
*
«گر نسیم یوسفم پیدا شود هرکه نابینا بود، بینا شود
ای دل از دریا چرا تنها شدی؟ از چنان دریا کسی تنها شود؟
ماهی‌یی کز بحر در خشکی فتاد می‌تپد تا زودتر آنجا شود
گر کسی گوید که بهر عشق بحر دل چرا شوریده و شیدا شود؟
تو جوابش ده که: اندر شوق بحر قطره بی‌آرام و ناپروا شود
هم جوابش ده که پیش آفتاب ذره سرگردان و ناپیدا شود»
عزیز من! آن قطرهٔ جانی که در فراق دریا قرار گرفته باشد و یاد دریا نمی‌کند، گاهی در برگی می‌آویزد، گاهی در خاک می‌آمیزد، مگر بی‌ادبی کرده است، که او را بند بر پای نهاده‌اند بند زرین، بند سیمین، بند مُجوهر. او عاشق آن بند شده است، چنانکه از عشق سیم و زر، آن بند را بند نمی‌بیند؛ او را پند مده که بند او از آن سخت‌تر است، که پند راه‌یابد.
«ملک و مال و اطلس این مرحله هست بر جان‌ِ سبک‌رو سلسله
سلسلهٔ زرّین بدید و غرّه گشت ماند در سوراخ چاهی جان ز دشت
صورتش جنّت، به معنی دوزخی افعی‌یی پر زهر و نقشش گلرخی
الحذر ای ناقصان زین گلرخی کوبه گاه صحبت آمد دوزخی»
چنانکه منافذ ادراکات و فهم او را عشق آن رنگ و بو و گفت و گو گرفته است که سر سوزنی از پند راه‌نیابد، بلکه پند‌دهنده را دشمن گیرد، زیرا زنگی همیشه دشمن آیینه بوَد. ناصحان و واعظان آینه‌اند یا آینه‌دار‌ند. عاشقان نفس و طالبان دنیا زشت‌رویانند، زنگی‌چهر‌گانند که:« واتبعنا هم فی هذه الدنیا لعنه و یوم القیمه هم من المقبوحین» اما در ولایت زنگبار، زشتی‌ِ زنگی کی نماید؟! که آنجا مرد و زن همه زنگی‌اند و جنس همدیگرند، باش تا از این ولایتش بر مرکب اجل بیرون برند بر خوب‌چهرگان ترک و روم که فرشتگان نورانی‌اند «کِرامٌ بَرَرَه»که مسکن ایشان هفت آسمان است، آن‌گه رسوایی خویش میان رومیان‌ِ روحانیان ببینند، حسرت خورند و هیچ سود ندارد. لاجرم از این سبب دشمن‌ِ آینه‌اند و آیینه‌دارند.
«زنگی‌یی یافت آینه در راه اندر او روی خویش کرد نگاه
بینی‌یی پخش دید و رویی زشت چشم چون آتش و رخ از انگِشت
چون بر او عیبش آینه ننهفت بر زمینش زد آن زمان و بگفت:
کانکه این زشت را خداوند است بهر ننگش به راه بفکنده‌ست
گر چو من خود به کاری بودی این کی در این راه، خوار بودی این؟»
اما آن سیاهی که رنگ زنگی دارد، و زنگی نیست، از ولایت ترک است و از ولایت روم است، به‌طفلی به زنگبارش به اسیری برده‌اند. دشمنی، سیاهی‌یی در روی او مالیده است. چون آینه را بیند، حالی خال سیاه در روی سپید ببیند، گویند: عجبا! چه مالیده‌اند در رویم؟ همهٔ روی چرا چنین سپید نیست؟ پس سپیدی با سیاهی در جنگ آید که « لااقسم بیوم القیمه و لااقسم بالنفس اللوامه» یا خود چون او میان زنگیان افتاد ایشان با او بیگانه می‌بودند از روی آنکه تو سپیدی و ما سیاه، از ما نیستی. او تنها و بی‌کس می‌ماند از ضرورت تا با ایشان باشد و او را بیگانه ندارند، سیاهی در روی خود می‌مالید تا دختران زنگیان از وی نرمند که:« ان من ازواجکم و اولادکم عدواً لکم». این دخترچگان زنگی، شاهدان و خوبان و لذتها و شربت‌های این عالم فانی است که عدوی چهرهٔ چون ماه شمایند که از بهر ایشان سیاهی در رو می‌مالید. هان و هان به خود آیید و این سیاهی از رو بزدایید مبادا که چون بسیار بماند این سیاهی بر روی شما رنگ اصلی را بخورد و همرنگ کند و آن فر سپیدی و سرخی رویتان، در زیر آن سیاهی به روزگار بپوسد رنگ سیاه عاریتی، رنگ اصلی شود. زودتر جدایی بجویید و روی خود را از ننگ رنگ سیاه تباه ایشان بشویید که:
« عادت چو کهن شود، طبیعت گردد.»
و آنگاه که آن خال سپید که بر روی شما یادگار سپیدی است، نماند، سیاهی محیط شود بر روی جان شما که: « واحاطت به خطیئته فاولئک اصحاب النار هم فیها خالدون» بعد از آن هرگز از سیه‌رویی بیرون نیاید که:« یوم تبیض وجوه و تسود وجوه.» چون قومی سیاهی بر رو و سیاهکاری در دل عاریتی است و بعضی را اصلی است، فردا چون به جوی آب طهور قیامت، سر بر کنند و از خواب مرگ، خواب‌آلود برخیزند، همه رویها بشویند چنانکه عادت بود که چون خفته از جامهٔ خواب برخیزد، روی بشوید.« فاغسلوا وجوهکم» چون روها فرو شویند، آنها که ترک و رومی اند، آن آب مبارک، سیاهی را از روی ایشان ببرد و آنها که زنگی اصلی‌اند، چندانکه بشویند سیاه‌تر شوند؛ چون سر از جوی برآرند عیان ببینند حال هر دو قوم را که: « یوم تبیض وجوه و تسود وجوه».
عزیز من! مبادا که ترا این سیاهی و سیاهکاری عشقِ دنیای فانی و مکارِ غدارِ گندم‌نمای جو‌فروش، سیاههٔ سپیده برکرده عجوزهٔ خود را جوان ساخته، رنگ زشت او بر تو طبیعت شود، دشمن آینهٔ الهی شوی صفت خفّاشی و آفتاب‌دشمنی در تو متمکّن شود، دشمن آفتاب شوی.
«بس روشن است روز ولیک از شعاع روز بی‌روزنند از آنکه همه بسته روزنند
از خوی زشت، دشمن آن خوی و خاطرند وز درد چشم، دشمن خورشید روشنند»
*
«آن کُره‌ای به مادر خود گفت: چونکه ما آبی همی‌خوریم، صفیری همی‌زنند
مادر چه گفت؟ گفت: برو بیهده مگوی تو کار خویش کن که همه ریش می‌کنند»
آن تُرکْ‌بچه می‌گوید پدر را که: مرا عاجز کردی که: رو بشو، رو بشو از سیاهی، اگر سیاه‌رویی بد است آن زنگیان چرا شادی می‌کنند و ما چون داروها بر روی خود می‌مالیم، چرا بر ما می‌خندند و تسخر می‌کنند و طعنه می‌زنند؟
پدر می‌گوید: تو کار خویش کن و چهرهٔ چو ماه از بهر شاه ابد و ازل بیارای که:« ان الله جمیل یحب الجمال» که ایشان بر روی زشت خود می‌خندند که:« ان الذین اجرموا کانوا من الذین آمنوا یضحکون». همه بر موافقت افضل القراء فلان الدین از میان جان نام « الرحمن» بگوییم که: بسم الله الرحمن الرحیم.
«تا دل ز کمال تو نشان یافت جان عشق تو در میان جان یافت
جان بارگه ترا طلب کرد در مغز جهان لامکان یافت
هر جان که به کوی تو فرو شد از بوی تو جان جاودان یافت
فریاد و خروش عاشقانت در کون و مکان نمی‌توان یافت
از درد تو جان ما بنالید درمان ز تو درد بیکران یافت
چون درد تو یافت، زیر هر درد درمان همه جهان نهان یافت
هر چیز که جان ما همی‌جست چون در تو نگاه کرد آن یافت»
هرکه حلاوت این نام یافت از ذروهٔ عرش تا پشت فرش، پیش همّت او پر پشه‌ای نسنجد و هرکه را به جمال این نام صید کردند، هیچ صوت وصیت و رنگ و بو او را نتواند صید کردن و هر کلبه‌ای که آفتاب سعادت این نام بر وی تافت، شرفات و کنگرهٔ قصر ملوک عالم را خدمت آن کلبهٔ او فرستند، تا او را پرستند. هرکه حلقهٔ بندگی این نام در گوش کرد، دنیا و عقبی را فراموش کرد. هر که از مشرب عذب این نام سیراب شد، عُمراناتِ عالم در بصر و بصیرت او خراب شد. روزی که آفتاب سعادت از برج اقبال برآید و دوست دیرینه از اقصای سینه ناگاه به‌درآید که:« افمن شرح الله صدره للاسلام» یعنی آن مؤمنی را که گزیده‌ام از خاک و بخریده‌ام او را از دست جهل و خودپرستی؛ و پسندیده‌ام و اوصاف پسندیده بخشیده‌ام و او را لایق خدمت و دقایق پسندیدهٔ آداب طاعات گردانیده‌ام، اجتبا و اصطفا کرده‌ام و دل او را با وفا و صفا بسرشته‌ام و به شرح، نرم گردانیده‌ام که شَرَحَ و وَسَّعَ و زَیَّنَ و نَوَّرَ از یک قبیله‌اند در معنی« افمن شرح الله؟» این شرح که کرد؟ من کرده‌ام که اللهّ ام، به‌خود کرده‌ام به جبرئیل باز نگذاشتم. به میکائیل حواله نکردم. صدرهٔ صدر در میان تن است. صدر، سینه بود که حرم کعبهٔ دل است چنانکه آن حرم در میان زمین است، این حرم سینهٔ بی‌کینه در میان تن است که « خیر الامور اوسطها» بهترین جواهر در میان قلاده بود تا اگر به کنارها آفتی رسد، آنچه خلاصه است، در میان سلامت بماند. ایشان گرد او همچون پاسبانان باشند و سینه در میان همچون خزینه‌ای. دگر چه می‌فرماید؟« للأسلام» بعضی مفسران
گویند: این لام تملیک است، یعنی هرچه بیرون اسلام است از هنرها و دانش‌ها در دل‌ِ عاریت است و اسلام در دل‌ِ حقیقت است و مقصود اوست. چنانکه در خانه مقصود عروس بوَد، نه کنیزکان و نه گنده‌پیران حاجبه و آینده و رونده.
« بسم الله» آن نامی است که موسی بن عمران علیه صلوات الرحمن صد هزار شمشیر و شمشیرزن و نیزه و نیزه‌باز، لشکر آهن‌خای آتش‌پایِ فرعون را به عصایی به قوّت این نام زیر و زبر کرد. « بسم الله» آن نامی است که موسی بن عمران، دوازده شاهراه خشک از بهر گذشتن بنی‌اسرائیل پیدا کرد در دریا و گرد از دریا برآورد .«بسم الله» آن نامی است که عیسی بن مریم بر مرده خواند، زنده شد. سر از گور برآورد موی سپید‌گشته از هیبت این نام. ای منکر سؤال گور از منکر و نکیر! مگر قصهٔ عیسی را منکری که به آواز عیسی، مرده سر از گور برکرد؟ چرا به آواز منکر و نکیر، سر از کفن بیرون نکند و جواب نگوید؟ «بسم الله» آن نامی است که هر روز چندین لنگ و مبتلا و رنجور و نابینا، بر در صومعهٔ عیسی علیه‌السلام جمع شدندی هر بامدادی، چون او از اوراد فارغ شدی، بیرون آمدی، این نام مبارک بر ایشان خواندی، همه بی‌علت، با تمام صحّت و قوّت به منزل‌های خود روان شدندی، « بسم الله» ، آن نامی است که مصطفی صلوات‌الله‌علیه شب مهتاب مه چهارده، گرد کعبه طواف می‌کرد و در مکه از غایت گرما اغلب خلق به شب گردند ابوجهل او را دید، خشم کرد و حسدش بجوشید. از جوش کف کرد و گفت:
خدا داند که این ساحر، باز در چه مکر است!
مصطفی صلوات الله علیه جوابش گفت از راه شفقت که: مکر از کجا و من از کجا؟ من آمده‌ام که خلق را از مکر و دام همچون تو گمراهان برهانم. گفت: اگر ساحر نیستی، بگو که در مشت من چیست؟ و او در مشت، قاصد، سنگریزهها برگرفته بود. جبرئیل امین در رسید و گفت: یا محمد! حق، ترا سلام می‌رساند که:« السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته» و می‌گوید که: هیچ میندیش اگر ترا نام ساحر کنند، ما ترا نام‌های نیکو نهاده‌ایم. بعضی به خلقان گفته‌ایم و بعضی را که خلقان، طاقت فهم آن ندارند، با ایشان نگفته‌ایم که:« کلم الناس علی قدر عقولهم» او که باشد که ترا نام نهد؟ خواجه را رسد که غلام را نام نهد. غلام ادبار را که از در درآید، کی رسد که خواجه را و خواجه‌زاده را نام نهد؟ نامی که او نهد، هم در گردن او آویزند و به دوزخ فرستند ترا امتحان می‌کند که بگو در مشت من چیست؟ جوابش بگو که: کدام می‌خواهی، آنکه بگویم که در مشت تو چیست یا آنکه آنچه در مشت توست، بگوید که من کیستم؟
چون مصطفی علیه السلام این نام مبارک را بر زبان راند که:« بسم الله الرحمن الرحیم» جوابش بگفت. ابوجهل گفت: نی، این قوی‌تر است که آنچه در مشت من است، بگوید که تو کیستی. به نام پاک خدا هر سنگ پاره‌ای به آواز آمد از میان دست ابوجهل که:« لا اله الاالله، محمدٌ رسول الله». طایفه‌ای ایمان آوردند. ابوجهل، از غایت خشم سنگریزهها را بر زمین زد و سخت پشیمان شد به گفتن و گفت: دیدی که چه کردم من به دست خویش؟ باز خویشتن را بگرفت و بستیزه گفت: که به لات و عزی که این هم جادوی است.
بعضی از یاران ابوجهل گفتندش که جادوی در زمین رود و بر آسمان اثر نکند. بیا تا او را بدین امتحان کنیم؛ آمدند و گفتند که اگر این‌چه می‌کنی، سحر نیست و حق است و از خداست، این ماه شب چهارده را بشکاف که سِحْر در آسمان اثر نکند. در حال جبرئیل امین در رسید و گفت: میندیش و نام مبارک مطهر مقدس قدیم لم یزل و لایزال ما را بخوان و بگو :« بسم الله الرحمن الرحیم » و آن دو انگشت مبارکت را از هم باز کن تا قدرت ما را
ببینند. چنان کرد. در حال مه دو‌پاره شد. نیمی سوی انگشت راست پیغامبر می‌رفت و نیمی سوی انگشت چپش می‌رفت که:« اقتربت الساعه و انشق القمر» و بانگ با هیبت می‌آمد که چندین هزار حیوان در شهر و صحرا بمردند و باقی حیوانات از علف باز ایستادند و می‌لرزیدند و چندین خلق رنجور شدند و قومی را شکم خون شد. جمله تضرّع کردند که بدان خدای که تو از وی می‌گویی که زود این ماه را فراهم آور و درست کن، چنانکه بود و اگر نی همین ساعت همه جهان زیر و زبر شود. پیغامبر صلوات الله علیه باز این نام مبارک را اعادت کرد که :« بسم الله الرحمن الرحیم» و دو انگشت را به‌هم آورد به فرمان خدا و به برکت این نام جان‌فزا، هر دو نیمه به‌هم آمد. قومی دیگر، بسیار، ایمان آوردند. ابوجهل را غصه زیادت شد و از دست برفت. باز به‌جلدی خود را بگرفت و گفت: اگر این راست باشد و چشم‌بندی و گوش‌بندی و هوش‌بندی نباشد، باید که شهرهای دیگر از این خبر دارند. بعد از آن وَفْدها و کاروان‌ها و پیکان و نامه‌ها می‌رسید از اطراف عالم تا به اطراف عالم بر دوستان که این چه واقعه بود که ماه آسمان بشکافت که از آن روز که « فاطر السموات» این دو شمع را در این گنبد، افروخته است و پرده‌های ظلمات را به تابش تاب این دو گوهر می‌سوخته است که« وجعل الشمس ضیاء و القمر نوراً»، هرگز جنس این واقعهٔ عجیب غریب نادر، از آبا و اجداد ما هیچ کس حکایت نکرد و در هیچ کتابی ننوشتند و از اطراف شهرها، نامه بر نامه می‌رسید و ابوجهل و امثال او هر دم سیه‌روتر می‌شدند که:« فاما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجساً الی رجسهم» و آنها که ایمان آورده بودند هر روز قوی‌دل‌تر و قوی‌ایمان‌تر که:« لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم».
«مه نور می‌فشاند و سگ بانگ می‌کند؛ مه را چه جرم؟ خاصیت سگ چنین بوَد
از ماه نور گیرد ارکان آسمان، خود کیست آن سگی که به‌خار زمین بوَد»
بخوان، ملک القراء! از کلام ربی الاعلی، از بهر ارشاد سالکان جاده‌ای را که:« قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمة الله». ملک جلیل، واهب جزیل دارای جهان، دانای نهان، خالق جزو و کل، رازق خار و گل، پادشاه علی الاطلاق، مالک الملک به‌استحقاق، از بهر زنده کردن مرده‌دلان و تازه کردن پژمرده‌دلان، چنین می‌فرماید که:« قل یا عبادی» قل: بگو ای محمد که قال ترا حلال است که قال تو از حضرت جلال است:
« حکما را بود به خوان جلال لقمه و نطق و سحر هر سه حلال»
« قل». بگو، ای قال تو بهتر از حال، ای قال تو کمال کمال.« یا عبادی» یا، ندای بعید است، یعنی ای دورافتادگان از جادهٔ راه به وسوسهٔ دیو سیاه که چون کاروانی در بیابان حیران شود، بعضی گویند: راه، این سوی است و بعضی گویند: از آنسوی است. دیو گوید: «وقت خود یافتم.» برود از طرف دور که از راه سخت مخالف باشد، بانگ می‌زند اهل کاروان را به آوازی که مانَد به آواز خویشان ایشان و دوستان و معتمد ایشان به بانگ بلند و سخن فصیح مشفقانه که: بیایید بیایید که راه اینجاست. هان! ای کاروان مؤمنان! هوش و گوش دارید و غره مشوید که در آن بانگ فتنه‌هاست، کاروان در آن حیرانی چون آن آواز مشفقانهٔ خویشانه بشنوند همه سوی آن دیو روان شوند. چون بسیار بیایند، گویند که: آنکه ما را می‌خواند، اینجا بود، کجا رفت؟ خواهند که باز گردند که این خود غول بیابان بود. رهزن کاروان بود. دیو گوید: حیف باشد که اینها را بگذارم که باز گردند. بر سر راه باز از دور، از آن سوی گمراهی او را بینند که آواز می‌دهد که: «بیایید، بیایید» از آن گرم‌تر که اول می‌گفت. اینجا بعضی از اهل کاروان به گمان افتند که اگر او غمخوار ما بود و چنان که می‌نمود، چرا نایستاد و آشنایی نداد! به یک نظر به سوی آن دیو می‌نگرند که سوی او برویم و به یک نظر باز پس می‌نگرند آن سوی که آمده‌اند، باشد که از آن طرف کسی پیدا شود، بعضی که از عنایت دورند هم در آن بیابان ضلالت و عناد و فساد در پی آن دیو بر این نسق و بر این شیوه چندان بروند که نه قوّت بازگشتن ماند و نه امکان مراجعت. از گرسنگی و تشنگی همه در آن بیابان ضلالت بمیرند، علف گرگان شوند. و بعضی که اهل عنایت باشند در میان بیابان ضلالت، تضرع آغاز کنند که:« ربنا ظلمنا» ظلم کردیم، از راه، سخت دور افتادیم. عجب باشد اگر ما خلاص یابیم. حق تعالی فرشته‌ای را بفرستد، بلکه نبی‌یی را، رسول معصوم را، مصطفای مجتبی را تا از زبان حق ندا کنند ایشان را از طرف جادهٔ راه راست که:« الذین اسرفوا» ای بندگان حق که اسراف کردید و از راه، سخت دور رفتید تو مپندار که همه اسراف آن باشد که چند درمی به‌گزاف خرج کنی یا چند خروار گندم بی‌حساب خرج کنی یا میراثی مال بسیار به‌گزاف به عشرت خرج کنی؛ اسراف بزرگ آن است که عمر عزیز که یک ساعته عمر را که به صد هزار دینار نیابند که:« الیواقیت تشتری بالمواقیت و المواقیت لاتشتری بالیواقیت» یعنی چون وقت عمر مهلت دهد، یاقوت‌ها و گوهر‌ها توان بدست آوردن، اما به صد هزار یواقیت و جوهر، مواقیت عمر نتوان خریدن.
« به‌زر نخریده‌ای جان را، ازآن قدرش نمی‌دانی که هندو قدر نشناسد متاع رایگانی را»
« علی انفسهم» این ظلم بر خود کردید و پنداشتید که بر دیگران می‌کنید. آتش در دکان خود زدیت و سرمایهٔ خود را سوختید و شاد میبودیت که دکان خصمان خود را می‌سوزیم. « بد مکن که بد افتی، چَه مکن که خود افتی»
« ظالم که کباب از دل درویش خورَد، چون درنگری ز پهلوی خویش خورد»