ملا احمد نراقی » مثنوی طاقدیس » بخش ۱۱۴ - در بیان حکایت میرفندرسکی و کفار روم و فرنگ

آن شنیده‌ستی که میرفندرسک

کش بود یا رب ختام روح و مسک

در سیاحت بود در پهنای هند

تا به شهری آمد از اقصای هند

شهر آبادان چه فردوس نعیم

ساکنانش لیک سکان جحیم

سجده بت می‌نمودند آشکار

بت پرستی اهل آنجا را شعار

اندر آن بتخانه‌های زرنگار

خارج از تعداد و افزون از شمار

چون به آن شهر آمد آن میر سترگ

کرد آمیزش به هر خرد و بزرگ

آشنایی با همه بنیاد کرد

راجه و رای و برهمن شاد کرد

روزی از بهر تماشا رفت پیر

جانب بتخانهٔ اعظم دلیر

قبه‌ای دید از رصاص و از رخام

بر ستونهایی که بود سنگ خام

قبه‌ای چون قبهٔ گردون رفیع

ساختش چون پهنهٔ هامون وسیع

مانده برجا دیرگاه از داستان

محکم آسایش چو عهد راستان

سقف آن را تا فلک افراشته

از طلا و لاجورد انباشته

کرده بنیادش ز فولاد رصین

جمله درها و شباکش آهنین

دُرّ و یاقوت آنچه آنجا رفته کار

از حساب افزون و بیرون از شمار

همچو فرعونش برون زیب و بها

واندران آکنده از قهر خدا

از اکابر خلقی انبوه اندر آن

بهر خدمت بسته دامان بر میان

خلق دیگر از سر عجز و نیاز

از برای بت در آنجا در نماز

اندر آمد میر با تمکین نشست

پشت کفر از بار تمکینش شکست

بت پرستان دور او گشتند جمع

همچو آن پروانه اندر گرد شمع

پس سخن از هر طرف آغاز شد

گفتگو را در ز هر سو باز شد

تا سخن آمد به آیین و علل

هر طرف گفتند برهان و علل

بت پرستان را ز بس فرمود میر

شد بلند از بت پرستان وای و ویر

یک برهمن زان میان لب باز کرد

پس به این نکته سخن آغاز کرد

جمله فرسادان پیشین و پسین

آمد استمرار برهان متین

واقعیت حافظ است هرچیز را

زود گردد چیز بی منشأ هبا

سالها افزون بود از دو هزار

تا که این بیت الصنم شد استوار

از مرور دهر و دوران مدید

در بنایش رخنه‌ای نامد پدید

مسجد اسلامیان پنجاه و شصت

بگذرد آید بنایش را شکست

بودی ار حق دین اسلام این بنا

کی شدی از گردش دوران فنا

ور نبودی اصل آنها سست و مُست

همچو آن بتخانه‌ها ماندی درست

پاسخش داد اینچنین میر جلیل

عکس می‌بخشد نتیجه این دلیل

زانکه آن نامی که گر خوانی به کوه

ریزد از هم کوه با فر و شکوه

بر بسیط خاک اگر خواهد جلال

نی از آن ماند دها و نی تلال

از جلالش آسمان در اضطراب

مهر نورافشان از آن در التهاب

بشکند پشت و کمر افلاک را

کی گذارد مشتِ خشت و خاک را

طاعتی که‌آن را فلک ناورد تاب

کوه از تحمیل آن کرد اضطراب

کی تواند سنگ و گل آن را کشید

مسجد و محرابِ ما زین درخمید

کی شود بر پشه‌ای پیلی سوار

کی توان کردن به موری کوه بار

این شکست مسجد و محرابها

باشد از نام جلال کبریا

ان ذا القرآن لو کان نزل

من قباب الکبریاء للجبل

لرأیته قد تصدع خاشعاً

ضارعا من خشیة الله خاضعا

نور این نام گران بر طور تافت

طور را تا پشت ماهی برشکافت

رود نیل این نام نامی چون شنید

سینه او را نهیبش بردرید

آتش سوزان از این نام جلیل

سرد و سالم ماند از بهر خلیل

احمد از این نام گردون را شکافت

در شب معراج و ره بر عرش یافت

ماه را شق کرد ازین نام آن جناب

رو نمود از سطوت آن آفتاب

با چنین نامی بگو ای هوشیار

مسجد و محراب کی گیرد قرار

سنگ و خشتی را توانایی کجا

تا بماند با چنین نامی به جا

کوه را قرآن فرو ریزد ز هم

مسجدی را گر شکست آرد چه غم

ای بزرگان نام با عز و جلال

هم جلال از او هویدا هم جمال

می‌ستاند جان و هم جان می‌دهد

می‌رساند درد و درمان می‌دهد

اضطراب از او و اطمینان ازو

بحر را آرام ازو توفان ازو

می شکافد قله ی کهسار را

مطمئن سازد دل هشیار را

بلعم باعور را مردود کرد

نوح را شایستهٔ معبود کرد

آن کند در کسوت قهر و جلال

این کند در پردهٔ مهر و جمال

آنچه گویند از ثنا و آفرین

زیر هر لطفی بود کوهی دفین

قطرهٔ اشکی که ریزد چشمشان

دارد اندر بر دو صد گنج گران

آهها کاید ز دل آنجا برون

هر یکی صد شعله‌اش در بر فزون

چون بتابد خاک و چوب ای نیکبخت

نزد کوه و شعله و توفان سخت

ای برهمن گو که این بیت الصنم

کاندر آنجا بانیان شد در نژم

هیچ نام حق در آنجا شد بلند

عابدی سجاده‌ای آنجا فکند

شد جبینی اندر آنجا خاک مال

بهر تعظیم خدای ذوالجلال

هیچ قدی بهر حق آنجا خمید

ناله‌ای از دل بگردون سر کشید

آنچه گویند اندر این بتخانه‌ها

نی ورا قدری نه وزنی نی بها

لفظ بی معنی و مشک بی شراب

دود بی آتش سؤال بی جواب

هیچ باشد هیچ هرگز هیچ هیچ

هیچ چیزی نفکند در تاب و پیچ

کی خری لنگیده از یک پر کاه

کی شکسته اشتر از بار نگاه

نام حق بتخانه‌هاتان گر شنود

یا کس آنجا بهر حق سجده نمود

یا در آن از سینل یک ارجمند

نعرهٔ الله اکبر شد بلند

یا در آنجا کس بگوید نام حق

یا کسی یاد آورد زایام حق

یا سری آید فرو در طاعتش

یا کفی بالا رود در حضرتش

وانگهی ماند به جا بیت الصنم

هم نریزد سقف و بنیادش ز هم

هم نگردد گنبد آن واژگون

چار دیوارش نیفتد سرنگون

آن زمان می‌باید این گفت و شنو

تا نبینی‌ش اینچنین غره مشو

جنگ با مردان نکرده در مصاف

از دلیری در بر مردان ملاف

تا نگردی از خود ایمن ای عمو

خوبی خود زشتی کس را مگو

تا بود در خانه خاتونت جوان

ای پسر کس را نگویی قلتبان

آن برهمن گفت کرد او را حضور

باشد از همدان ز ما دور است دور

ملک اسلام از چه نبود این دیار

دین اسلام از چه نبود آشکار

مسلمی چون تو در آن دارد گذار

و اندر آن بیت الصنم هم برقرار

با تو همره آن لب تکبیر گوی

در دهانت آن زبان نام جوی

خیز و تکبیر بلند آغاز کن

تا توانی رب خود آواز کن

کف ببر بالا و سر آور فرود

هرچه خواهی کن رکوع و کن سجود

تا محیط آه از دل کن روان

اشک چشم خویش تا مرکز رسان

بت پرستان جمله از جا خاستند

این سخن را شاخ و برگ آراستند

تا دل مرد بزرگ آمد به جوش

غیرت اسلامش آمد در خروش

پس ز راه دین و پاک اعتقاد

کرد او بر غیرت حق اعتماد

تا رسد الهامش از یزدان پاک

لاتخف من سحرهم والق عصاک

هست آری سینهٔ ارباب دین

مهبط الهام رب العالمین

گفت فردا موعد ما و شماست

روز سوگ و ماتم بتخانه‌هاست

نام یزدان سازم اینجا آشکار

هم بت بتخانه اندازم ز کار

ریزم از هم لات و عزی و منات

آتش اندازم به جان سومنات

این بگفت و سوی منزل باز شد

با خدای رازدان در راز شد

کی خدا من می‌شناسم خویش را

می‌شناسم عجز این درویش را

من گرفتار بت نفسم هنوز

مانده‌ام در دست آن زار عجوز

ای خدا نفسم بتی در آذر است

وین تنم بتخانه و من بت پرست

کی توانم گفت بت خواهم شکست

یا کنم بتخانه را ویران و پست

من اگر می‌بودمی خود بت شکن

نفس خود بشکستمی چون کوهکن

من اگر بتخانه ویران کردمی

کی تن خود را چنین پروردمی

با برهمن آنچه من گفتم تمام

من نگفتم گفت توحید آن کلام

سر توحید از سویدای نهفت

سر برآورده بگفت او آنچه گفت

الغرض آورد آن شب را به روز

در نیاز و عجز و آه و درد و سوز

قاصد آهش پیاپی تا سَماک

کای خدا گفتی توام الق عصاک

پیک اشکش متصل سوی سمک

که تو فرمودی بزن خود بر محک

مست و سرشار آمدم از جام تو

پس فکنده‌ستم عصا بر نام تو

روز دیگر چون خور از مشق دمید

اهل آن شهر از سیاه و از سفید

از بزرگ و کوچک و برنا و پیر

عالم و عامی و سلطان و وزیر

جمله بسپردند با طبل و علم

جانب بتخانهٔ اعظم قدم

پس به توری و به دیبا و حریر

هم به دُرّ و گوهر و مشک و عبیر

آن بت بتخانه را آراستند

پس به پیش بت به پا برخاستند

بوسها دادند بر اجزای او

سجده آوردند پیش پای او

طوفها کردند گرد آن صنم

چون مسلمانان که بر گرد حرم

آفرین خواندند او را و سپاس

خارج از تصویر و افزون از قیاس

اهل آن شهر از نساء و از رجال

در تزلزل اندر آنجا تا زوال

چشمشان بر راه پیر نیک رای

کز در آمد لب پر از ذکر خدای

قامتش خم گشته از بار خضوع

دیده‌اش رودی ز سیلابِ دُموع

پس به صدق نیت و دین درست

کرد تجدید وضو اندر نخست

رفت بر بام و اذان آغاز کرد

صد در رحمت در آنجا باز کرد

چونکه گفت الله اکبر گشت فاش

بر در و دیوار آن شهر ارتعاش

ارتعاش و شادی و وجد و نشاط

ارتعاش و شوق و رقص و انبساط

مردمان از هر طرف بی اختیار

نغمهٔ تکبیر گفتند آشکار

هر تنی از هر کناری سر کشید

نعرهٔ الله اکبر برکشید

پس به توحید خدا لب را گشاد

غلغل و غوغا در آن شهر اوفتاد

بلبل وحدت نوا آغاز کرد

زاغ کفر از انجمن پرواز کرد

مرغها در آشیانها ز اهتزاز

پر زدند و نغمه‌ها کردند ساز

کودکان پستان فکندند از دهان

محو در توحید خلاق جهان

استُران اسبان گاوان و خران

گوسفندان آهوان و اشتُران

برکشیدند از نشاط و از شعف

جملگی آوازها از هر طرف

از بهار وحدت رب مجید

اندر آن ساحت نسیمی بروزید

هر گیاهی آمد اندر اهتزاز

لاله و نسرین شکفتن کرد باز

غنچه خندید و گلاب از گل چکید

سرو رقصید و صنوبر قد کشید

بید شد واله چنار افراخت قد

گل به تخت شاخساران تکیه زد

شد زبان سوسنِ آزاده باز

چشم نرگس باز شد از خواب ناز

عطرافشان شد هوا بر باغ و راغ

شد زمین خرم ز هر سو رُست باغ

آبها صافی شد و عذب و زلال

بر سر هر شاخ پیدا شد یسال

آری آری هرچه آید در وجود

نور توحیدش قرین و یار بود

ابتداع جمله بر توحید او است

مغز شد توحید جز توحید پوست

شد ولی از ظلمت ظلمانیان

نور وجدت از سویداها نهان

چونکه ظلمتها قرین نور شد

نورها از چشم و دل مستور شد

سر وحدت چون به ظاهر شد عیان

سر برآرد نور وحدت از نهان

چونکه گردد آشکارا نور حق

یا به یاد آید کسی ز ایام حق

نور پنهان سر برآرد از افق

افکند بر ظاهر و باطن تتق

پرتو اندازد به اجزای وجود

پرتوش از غیب آید در شهود

مست وحدت همچو آتش در نهاد

نام حق این سنگها را چون زناد

وحدت آمد مرغی اندر آشیان

نام حق باشد صفیر همزبان

چون صفیر همزبان را بشنود

بال و پر در آشیان بر هم زند

سر برآرد افکند هرسو نظر

از شعف بگشاید از هم بال و پر

وحدت آن تخم است در خاکش قرار

یاد حق باران و باد نوبهار

هست توحید اندرو لعل و گهر

کرده شب پنهانشان از هر نظر

یاد حق آن صبح روشن شد که گشت

روشن از آن خانه و صحرا و دشت

غنچه باشد نور توحید الاه

یاد حق آمد نسیم صبحگاه

از اذان چون فارغ آمد آن بلال

شد مهیا از پی فرض زوال