بیا ساقی آن می که رومی وش ست

به من ده که طبعم چو زنگی خوشست

مگر با من این بی محابا پلنگ

چو رومی و زنگی نباشد دو رنگ

فریبنده راهی شد این راه دور

که بر چرخ هفتم توان دید نور

درین ره فرشته ز ره می رود

که آید یکی دیو و ده می رود

به معیار این چارسو رهروی

نسنجد دو جو تا ندزدد جوی

قراضه قراضه رباید نخست

ربایند ازو چون که گردد درست

به جو می ستاند ز دهقان پیر

به من می فرستند به دیوان میر

ز من رخت این همرهان دور باد

زبانم بر این نکته معذور باد

از این آشنایان بیگانه خو ی

دورویی نگر یک زبانی مجوی

دو سوراخ چون روبه حیله ساز

یکی سوی شهوت یکی سوی آز

ولیکن چو کژدم به هنگام هوش

نه سوراخ دیده نه سوراخ گوش

گزارش گر راز های نهفت

ز تاریخ دهقان چنین باز گفت

که چون شاه چین زین بر ابرش نهاد

فلک نعل زنگی بر آتش نهاد

سپهر از کمین مهر بیرون جهاند

ستاره ز کف مهره بیرون فشاند

جهان از دلیران لشکر شکن

کشیده چو انجم بسی انجمن

از آیینه پیل و زنگ شتر

صدف را شبه رست بر جای در

ز پویه که پی بر زمین می فشرد

در اندام گاو استخوان گشت خرد

شه روم رسم کیان تازه کرد

ز نوبت جهان را پرآوازه کرد

بر آراست لشگر به آیین روم

چو آرایش نقش بر مهر موم

ز رومی تنی بود بس مهربان

زبان آور ی آگه از هر زبان

دلیر و سخنگوی و دانش پرست

به تیر و به شمشیر گستاخ دست

کشیده دمش طوطیان را به دام

سخن پرور ی طوطیانوش نام

به شیرین سخن های مردم فریب

ربوده نیوشندگان را شکیب

ندیم سکندر به بی گاه و گاه

محاسب در احکام خورشید و ماه

سکندر به حکم پیام آور ی

بر خویش خواندش به نام آور ی

بفرمود تا هیچ نارد درنگ

شتابان شود سوی سالار زنگ

رساند بدو بیم شمشیر شاه

مگر بشنود باز گردد ز راه

به زنگی زبان رهنمونی کند

که آهن در آتش زبونی کند

جوانمرد گل چهره چون سرو بن

ز رومی به زنگی رساند این سخن

که دارنده تاج و شمشیر و تخت

روان کرد رایت به نیروی بخت

جوان دولت و تیز و گردنکش ست

گه خشم سوزنده چون آتش ست

چو بر شاخ آهو کشد چرم گور

بدوزد سر مور بر پای مور

چنان به که با او مدارا کنی

بنالی و عذر آشکارا کنی

نباید که آن آتش آید به تاب

که ننشیند آنگه به دریای آب

به مهرش روان باید آراستن

مبارک نشد کین ازو خواستن

جهانش گه صلح و جنگ آزمود

ز جنگش زیان دید و از صلح سود

شه زنگ چون گوش کرد آن سخن

بپیچید بر خود چو مار کهن

دماغش ز گرمی برآمد به جوش

برآورد چون رعد غران خروش

بفرمود تا طوطیانوش را

کشند و برند از تنش هوش را

ربودنش آن دیوساران ز جای

چو که برگ را مهره کهربای

بریدند در تشت زرین سرش

به خون غرقه شد نازنین پیکر ش

چو پرخون شد آن تشت زرین چه کرد

بخوردش چو آبی و آبی نخورد

کسانی که بودند با او به راه

شدند آب در دیده نزدیک شاه

نمودند کان رومی خوب چهر

چه بد دید از آن زنگی سرد مهر

شه از بهر آن سرو شمشاد رنگ

چنان سوخت کز تاب آتش خدنگ

به خون ریختن شد دل انگیخته

ز خون چنان بی گنه ریخته

شد از رومیان رنگ یکبارگی

که دیدند از آنگونه خونخوارگی

سیاهان ازان کار دندان سفید

ز خنده لب رومیان ناامید

شب آن به که پوشیده دندان بود

که آن لحظه میرد که خندان بود

سکندر به آهستگی یک دو روز

گذشت از سر خشم اندیشه سوز

شباهنگ چون برزد از کوه دود

بر آهنگ شب مرغ دستان نمود

برآویخت هندوی چرخ از کمر

به هارونی شب جرس های زر

جلاجل زنان گفت هارون شاه

که شه تاجور باد و دشمن تباه

طلایه برون شد به ره داشتن

یتاقی به نوبت نگه داشتن

دگر روز کاورد گردون شتاب

برون زد سر از کنج کوه آفتاب

بغرید کوس از در شهریار

جهان شد ز بانگ جرس بی قرار ...

... لبیشه درافکند شب را به کام

در آمد به شورش دم گاو دم

به خمبک زدن خام رویینه خم

ترازوی پولاد سنجان به میل

ز کفه به کفه همی راند سیل

سنان سر خشت خفتان شکاف

برون رفت از فلکه پشت و ناف

ز قاروره و یاسج و بید برگ

قواره قواره شده درع و ترگ

ز هرین حمله ز هرای تیغ

شده آب خون در دل تند میغ

چو لشگر به لشگر درآورد روی

مبارز برون آمد از هر دو سوی

بسی یک به دیگر درآویختند

بسی خون به ناورد گه ریختند

سبق برد بر لشگر روم زنگ

چو بر گور پی بر کشیده پلنگ

خرابی درآورد زنگی به روم

ز هر بوم افغان برآورد بوم

که رومی بترسید از آن پیش خورد

که با طوطیا نوش زنگی چه کرد

درافکند خون دلاور به جام

بخورد از سر خامی آن خون خام

چو زنگی نمود آنچنان بازی یی

ز رومی نیامد عنان تازی یی

بدانست سالار لشگر شناس

که در رومی از زنگی آمد هراس

چو لشگر هراسان شود در ستیز

سگالش نسازد مگر بر گریز

وزیر خردمند را خواند پیش

خبر دادش از راز پنهان خویش

که بددل شدند این سپاه دلیر

ز شمشیر ناخورده گشتند سیر

به لشگر توان کردن این کارزار

به تنها چه برخیزد از یک سوار

ز خون خوردن طوطیانوش گرد

همه لشگر از بیم خواهند مرد

کند هر یک آیین ترس آشکار

نیابد ز ترسندگان هیچ کار

چو بد دل شد این لشگر جنگجو ی

بیار آب و دست از دلیری بشوی

همان زنگیان چیره دستی کنند

چو پیلان آشفته مستی کنند

چه دستان توان آوریدن به دست

کزان زنگیان را درآید شکست

برانداز رایی که یاری دهد

ازین وحشتم رستگاری دهد

جهاندیده دستور فریاد رس

گشاد از سر کاردانی نفس

که شاها خرد رهنمون تو باد

ظفر یار و دشمن زبون تو باد

جهان داور آفرینش پناه

پناه تو باد ای جهانگیر شاه

به هر جا که روی آری از کوه و دشت

بهی بادت از چرخ پیروز گشت

سیاهان که ماران مردم زنند

نه مردم همانا که اهریمنند

اگر رومی اندیشد از جنگ زنگ

عجب نیست کاین ماهی است آن نهنگ

ز مردم کشی ترس باشد بسی

ز مردم خور ی چون نترسد کسی

گر آزرم خواهیم از این سگدلان

نخوانندمان عاقلان عاقلان

وگر جای خالی کنیم از نبرد

ز گیتی برآرند یکباره گرد ...

... میانجی که باشد که بس بیهشند

وگر راست خواهی میانجی کشند

یکی چاره باید برانداختن

به تزویر مردم خور ی ساختن

گرفتن تنی چند زنگی ز راه

گرفتار کردن در این بارگاه

نشستن تو را خامش و خشمناک

درانداختن زنگیان را به خاک

یکی را سر از تن بریدن به درد

به مطبخ فرستادن از بهر خورد

به زنگی زبان گفتن این را بشوی

بپز تا خورد خسرو نامجوی

بفرمای تا مطبخی در نهفت

نهد جفته و آن را کند خاک جفت

بجوشد سر گوسپندی سیاه

تهی ز استخوان آورد نزد شاه

شه آن چرم ناپخته نیم خام

بدرد بخاید به حرصی تمام

بگوید که مغزش بیارید نیز

کزین نغزتر کس نخورده ست چیز

اگر هیچ دانستمی در نخست

که زنگی خوری داردم تندرست

اسیران رومی نپروردمی

همه زنگی خوش نمک خوردمی

چو آن آدمی خواره یابد خبر

که هست آدمی خواره ای زو بتر

بدین ترس بگذارد آن کین گرم

که آهن به آهن توان کرد نرم

گر این چاره ساز ی به دست آوریم

بر آن چیره دستان شکست آوریم

به گرگی ز گرگان توانیم رست

که بر جهل جز جهل نارد شکست

بفرمود شه تا دلیران روم

نمایند چالش در آن مرز و بوم

کمین بر گذرگاه زنگ آورند

تنی چند زنگی به چنگ آورند

شدند آن دلیران فرمان پذیر

گرفتند از آن زنگیی چند اسیر

به نوبتگه شاه بردندشان

به سرهنگ نوبت سپردندشان

درآوردشان نوبتی دار شاه

قفایی ز خون سرخ و رویی سیاه

شه از خشمناکی چو غرنده شیر

که آرد گوزن گران را به زیر

یکی را بفرمود تا زان گروه

ببرند سر چون یکی پاره کوه

به مطبخ سپردند کاین را بگیر

بساز آنچه شه را بود ناگزیر

دگرگونه با مطبخی رفته راز

که چون ساز می باید آن ترکتاز

دگر زنگیان پیش خسرو به پای

فرومانده عاجز در آن رسم و رای

چو فرمود خسرو که خوان آورند

بساط خورش در میان آورند

بیاورد خوان زیرک هوشمند

بر او لفچه های سر گوسپند

شه از هم درید آن خورش را به زور

چو شیری که او بردرد چرم گور

بیایستگی خورد و جنباند سر

که خوردی ندیدم بدین سان دگر

چو زنگی به خوردن چنین دلکش ست

کبابی دگر خوردنم ناخوش ست

همه ساق زنگی خورم در شراب

کزان خوش نمک تر نیابم کباب

به رغم سیاهان شه پیل بند

مزور همی خورد از آن گوسفند

چو ترسنده اژدها کردشان

چو ماران به صحرا رها کردشان

شدند آن سیاهان بر شاه زنگ

خبر باز دادند از آن روز تنگ

که این اژدها خوی مردم خیال

نهنگی است کاورده بر ما زوال

چنان می خورد زنگی خام را

که زنگی خورد مغز بادام را

سر لفجنان را که آرد به بند

خورد چون سر و لفجه گوسفند

دل زنگیان را درآمد هراس

که از پرنیان سر برون زد پلاس

فرو پژمرید آتش انگیزشان

ز گرمی نشست آتش تیزشان

چو روز دگر مرغ بگشود بال

تهی شد دماغ سپهر از خیال

به غول سیه بانگ برزد خروس

در آمد به غریدن آواز کوس

شغب های شیپور از آهنگ تیز

چو صور اسرافیل در رستخیز

ز نعره برآوردن گاو دم

شده ز آسمان زهره گاو گم

دهل های گرگینه چرم از خروش

درآورده مغز جهان را به جوش

ز شوریدگی تنبک زخم ریز

دماغ فلک سفته از زخم تیز

دل ترکتازان در آن دار و گیر

برآورده از نای ترکی نفیر

زمین لرزه مقرعه در دماغ

زده آتشین مقرعه چون چراغ

روارو زنان تیر پولاد سای

در اندام شیران پولاد خای

پلارک چنان تاف از روی تیغ

که در شب ستاره ز تاریک میغ

دو لشگر دگر باره برخاستند

دگرگونه صف ها برآراستند

دو ابر از دو سو در خروش آمدند

دو دریای آتش به جوش آمدند

برآمیخته لشگر روم و زنگ

سپید و سیه چون گراز دو رنگ

سم باد پایان پولاد نعل

به خون دلیران زمین کرده لعل

ترنگ کمان های بازو شکن

بسی خلق را برده از خویشتن

درفشیدن تیغ آیینه تاب

درفشان تر از چشمه آفتاب

زده لشگر روم رایت بلند

زمین در کمان آسمان در کمند

به قلب اندر اسکندر فیلقوس

جناحی بر آراسته چون عروس

ز پیش سپه زنگی قیرگون

جناحی برآورده چون بیستون

صف زنده پیلان به یک جا گروه

چو گرد گریوه کمرهای کوه

مژه چون سنان چشم ها چون عقیق

ز خرطوم تا دم در آهن غریق

دگرگونه بر هر یکی تخت عاج

برو زنگی یی بر سر از مشک تاج

چو آواز بر پیل سرکش زدی

زدی آتش ار خود بر آتش زدی

ز پس پیل کامد به چالش برون

شد از پای پیلان زمین نیلگون

پیاده روان گرد پیل بلند

به هر گوشه ای کرده صد پیل بند

چو آیین پیکار شد ساخته

منش ها شد از مهر پرداخته ...

... ز لشگر گه زنگ بگشاد گام

در آمد چو پیل استخوانی به دست

کزو پیل را استخوان می شکست

سیه مار ی افسون گرگی در او

سرآماسی از سر بزرگی در او

دهانش فراخ و سیه چون لوید

کزو چشم بیننده گشتی سپید

خمی از خماهن برانگیخته

به خم ها سکاهن برو ریخته

بر و سینه ای همچو پولاد ترس

حدیث تنومندی آن خود مپرس

علم دیده ای پرچمی بر سرش

نمی گشت یک موی از آن پیکرش

گر آنجا بود طاسکی سرنگون

دو دیده برو همچو دو طاس خون

بسی خویشتن را به زنگی ستود

که سوزان تر از آتشم زیر دود

زراجه منم پیل پولاد خای

که بر پشت پیلان کشم پیل پای

چو در پیل پای قدح می کنم

به یک پیل پا پیل را پی کنم

چو در معرکه برکشم تیغ تیز

به کوهه کنم کوه را ریزریز

گرم شیر پیش آید و گر هزبر

بر او سیل بارم چو غرنده ابر

فرس بفکند جوش من نیل را

رخ من پیاده نهد پیل را

سلاح از تنم رسته چو شیر نر

ز پولاد دارم سلاحی دگر

چو الماس و آهن رگ تن مرا

چه حاجت به الماس و آهن مرا

چو گردن برآرم به گردن کشی

نه زابی هراسم نه از آتشی

درم پهلوی پهلوانان به تیغ

خورم گرده گردنان بی دریغ

به مردم کشی اژدها پیکرم

نه مردم کشم بلکه مردم خورم

مرا در جهان از کسی شرم نیست

ستیزه بسی هست و آزرم نیست

ستیزنده را دارد آزرم سست

خر از زیر پالان برآید درست

چو من زنگی آنگه که خندان بود

سیه شیری الماس دندان بود

بگفت این و برزد به ابرو شکنج

چو ماری که پیچد ز سودای گنج

ز رومی سواری توانا و چست

بر آن آتش افکند خود را نخست

به آتش کشی باز مالید گوش

چو پروانه ای کایدش خون به جوش

درآمد برو زنگی چنگ سود

به یک ضربت از تن سرش را ربود

دگر کینه خواهی درآمد به جنگ

فلک هم درآورد پایش به سنگ

چنین تا به مقدار هفتاد مرد

به تیغ آمد از رومیان در نبرد

دگر هیچکس را نیامد نیاز

که با آن زبانی شود رزم ساز

دل از جای شد لشگر روم را

چو از کوره آتشین موم را

چو کرد آن زبانی سپه را زبون

نیامد بناورد او کس برون

سر گردنان شاه گردون گرای

ز پرگار موکب تهی کرد جای

بر آراست بر جنگ زنگی بسیچ

به زنگی کشی نیزه را داد پیچ

زده بر میان گوهر آگین کمر

در آورده پولاد هندی به سر

به تن بر یکی آسمان گون زره

چو مرغول زنگی گره به گره

یمانی یکی تیغ زهر آبجوش

حمایل فروهشته از طرف دوش

کمندی چو ابروی طمغاچیان

به خم چون کمان گوشه چاچیان

لحیفی برافکنده بر پشت بور

درآمد به زین آن تن پیل زور

عنان تکاور به دولت سپرد

نمود آن قوی دست را دستبرد

به کبک دری چون درآید عقاب

چگونه جهد بر زمین آفتاب

از آن تیزتر خسرو پیلتن

به تندی درآمد به آن اهرمن

بزد بانگ بر وی که ای زاغ پیر

عقاب جوان آمد آرام گیر

اگر بر نتابی عنان را ز راه

کنم بر تو عالم چو رویت سیاه

سیه روی از آنی که از تیغ تیز

درین حربگه کرد خواهی گریز

مرو تا به خون سرخ رویت کنم

مسلسل تر از جعد مویت کنم

فتد زنگ بر تیغ آیینه رنگ

من آیینه ام کز من افتاد زنگ

سپیده برد روی از چشم درد

برد تیغ من سرخی از روی زرد

چه لافی که من دیو مردم خور م

مرا خور که از دیو مردم برم

ندانی تو پیگار شمشیر سخت

بیاموزمت من به بازوی بخت

گر آیی ز جایی نگهدار جای

و گرنه سرت بسپرم زیر پای

من آن روم سالار تازی هشم

که چون دشنه صبح زنگی کشم

چو هندی زنم بر سر زنده پیل

زند پیلبان جامه در خم نیل

چو ز آهن کنم حلقه در گوش سنگ

به زنگه رود گوش سالار زنگ

چو گفت این سخن در رکاب ایستاد

برآورد باز و عنان برگشاد

برو حمله ای برد چون شیر مست

یکی گرزه شیر پیکر به دست ...

... برافتاد تب لرزه البرز را

به یک زخم آن گرز پولاد لخت

ستد جان از آن آبنوسی درخت

سرو گردن و سینه و پای و دست

ز پا تا به خرد درهم شکست

چو کار زراجه ز راحت برید

یکی محنت دیگر آمد پدید

سیاهی به کردار نخل بلند

هراسان ازو دیده نخل بند

به خسرو درآمد چو تند اژدها

بر او کرد زخمی چو آتش رها

نشد کارگر تیغ بر درع شاه

بغرید زنگی چو ابر سیاه

چو دارای روم آن سیه را بدید

نهنگ سیاه از میان برکشید

چنان ضربتی زد بر آن نخل بن

که شیر جوان بر گوزن کهن

سر زنگی نخل بالا فتاد

چو زنگی که از نخل خرما فتاد

دگر زنگیی رفت سوی مصاف

زبان برگشاده به مشتی گزاف

که ابری سیاه آمد از کوه زنگ

نبارد مگر اژدها و نهنگ

سیه کوله گرد بازو منم

گران کوه را هم ترازو منم

ز تن برکنم گردن پیل را ...

... بسی جامها در سکاهن رزم

جهان جوی چون دید کان یافه گوی

ز خون ناف خود را کند نافه بوی

سر تیغ بر گردن افراختش

در آن یافه گفتن سر انداختش

از آن سهمگن تر سیاهی قوی

عنان راند بر چالش خسروی

چنان زد برو تیغ زنگار خورد

که زنگی ز گردش درآمد به گرد ...

... شبانگه به آرامگه بازگشت

چو گلنارگون کسوت آفتاب

کبودی گرفت از خم نیل آب

نگهبان این مار پیکر درفش

زر اندود بر پرنیان بنفش

رقیبان لشگر به آیین پاس ...

... سحرگه که آمد به نیک اختری

گل سرخ بر طاق نیلوفری

سکندر برون آمد از خوابگاه

برآراست بر حرب دشمن سپاه

روان کرد رخش عنانتاب را

برانگیخت چون آتش آن آب را

به قلب اندرون پای خود را فشرد

به هر پهلوی پهلوی را سپرد

چپ و راست را بست از آهن حصار

فرو برد چون کوه بیخ استوار

همان لشگر زنگ و خیل حبش

به هر گوشه ای گشته شمشیرکش

حبش بر یمین بربری بر یسار

به قلب اندرون زنگی دیوسار

چو نوبت زن شاه زد کوس جنگ

جرس دار زنگی بجنباند زنگ ...

... ز ماهی تف تیغ برشد به ماه

چنان آمد از هر دو لشگر غریو

کزان هول دیوانه شد مغز دیو

گره بر گلوها فروبست گرد

ز بی خونی اندامها گشت زرد

ز گرز گران سنگ و شمشیر تیز

میانجی همی جست راه گریز

ز بس شورش رق رویینه طاس

به گردون گردان در آمد هراس

ز خر مهره مغز پرداخته

زمین مغز کوه از سر انداخته

ز رویین دز کوس تندر خروش

به دزهای رویین درافتاد جوش

ز نای دمیده بر آهنگ دور

گمان بود کامد سرافیل و صور

ز بس کوفتن بر زمین گرز و تیغ

ز هر غار بر شد غباری به میغ

ز منقار پولاد پران خدنگ

گره بسته خون در دل خاره سنگ

کمان کج ابرو به مژگان تیر

ز پستان جوشن برآورده شیر

کمند گره داده پیچ پیچ

به جز گرد گردن نمی گشت هیچ

چو هندوی بازیگر گرم خیز

معلق زنان هندوی تیغ تیز

ز موزونی ضربهای سنان

به رقص آمده اسب زیر عنان

به زنبوره تیر زنبور نیش

شده آهن و سنگ را روی ریش

زمین خسته از خون انجیدگان

هوا بسته از آه رنجیدگان

برآراسته قلب شاه از نبرد

چو کوهی که انباشد از لاجورد

همان تیغزن زنگی سخت کوش

برآورده چون زنگ زنگی خروش

کفیده دل و بر لب آورده کف

دهن باز کرده چو پشت کشف

چو از هر دو سو گشت قلب استوار

ز هر دو سپه رفت بیرون سوار

نمودند بسیار مردانگی

هم از زیرکی هم ز دیوانگی

برآورد زنگی ز رومی هلاک

که این نازنین بود و آن هولناک

شه از نازنین لشگر اندیشه کرد ...

... درین ترسناکان دلیری کنم

چو لشگر زبون شد در این تاختن

به خود باید این رزم را ساختن

برون شد دگر باره چون آفتاب

که آرد به خونریزی شب شتاب

تنی چند را زان سپاه درشت

به یک زخم یک زخم چون سگ بکشت

کسی کان چنان دید بنیاد او

تهی کرد پهلو ز پولاد او

سپهدار رومی چو بی جنگ ماند

تکاور سوی لشگر زنگ راند

پلنگر که او بود سالار زنگ

بدانست کامد ز دریا نهنگ

به یاران خود گفت کاین صید خام

کجا جان برد چون در آید به دام

سلیحی ملک وار ترتیب کرد

به جوشن بر از تیغ ترکیب کرد

به پوشید خفتانی از کرگدن

مکوکب به زر زاستین تا بدن

یکی خود پولاد آیینه فام

نهاد از بر فرق چون سیم خام

درفشان یکی تیغ چون چشم گور

پلارک درو رفته چون پای مور

برآهیخت و آمد بر تند شیر

نشاید شدن سوی شیران دلیر

بغرید کای شیر صید آزمای

هماوردت آمد مشو باز جای

مرو تا نبرد دلیران کنیم

درین رزمگه جنگ شیران کنیم

ببینیم کز ما بلندی کراست

درین کار فیروزمندی کراست

ز جوشیدن زنگی خامکار

بجوشید خون در دل شهریار

چو بدخواه کین در خروش آورد

ستیزنده را خون به جوش آورد

سکندر بدو گفت چندین ملاف

مران بیهده پیش مردان گزاف

ز مردانگی لاف چندین مزن

هراسان شو از سایه خویشتن

بترس ار چه شیری ز شیرافکنان

دلیری مکن با دلیر افکنان

تنی را که نتوانی از جای برد

به پرخاش او پی چه خواهی فشرد

به پهلوی شیر آنگهی دست کش

که داری به شیر افکنی دستخوش

به تاراج خود ترکتازی کنی

که گنجشک باشی و بازی کنی

بیا تا بگردیم میدان خوشست

ببینیم کز ما که سختی کشست

گرفته مزن در حریف افکنی

گرفته شوی گر گرفته زنی

بر آشفت زنگی ز گفتار شاه

به چالش درآمد چو دود سیاه

فروهشت بر ترک شه تیغ را

ز برق آتشی کی رسد میغ را

برآشفته شد شاه از آن زشت روی

چو تیغ از تنش سر برآورد موی

به تندی یکی تیغ زد بر تنش

نشد کارگر زخم بر جوشنش

بسی جمله بر یکدیگر ساختند

یکی زخم کاری نینداختند

بدینگونه تا شب درآمد بسر

نشد زخم کس در میان کارگر

چو زنگی شد از جنگ خسرو ستوه

بدو گفت خورشید شد سوی کوه

شب آمد شبیخون رها کردنیست

به میعاد فردا وفا کردنیست

سیه کار شب چون شود شحنه سود

برون آید آتش ز گردنده دود

کنم با تو کاری در این کارزار

که اندر گریزی به سوراخ مار

به شرطی که چون صبح راند سپاه

تو را نیز چون صبح بینم پگاه

بگفت این و از حربگه بازگشت

برین داستان شاه دمساز گشت

به مهلت ز شب عذر خواه آمدند

ز میدان سوی خوابگاه آمدند

چو روز دگر چشمه آفتاب

برانگیخت آتش ز دریای آب

دو لشگر به هم برکشیدند کوس

چو شطرنجی از عاج و از آبنوس

تذروان رومی و زاغان زنگ

شده سینه باز یعنی دو رنگ

سیاهان چو شب رومیان چون چراغ

کم و بیش چون زاغ و چون چشم زاغ

برآمد یکی ابر زنگار گون

فرو ریخت از دیده دریای خون

در آن سیل کز پای شد تا به فرق

یکی تشنه مانده یکی گشته غرق

جهان خسرو آهنگ پیکار کرد

به بدخواه بر چشم بد کار کرد

برآراست بازار ناورد را

برانگیخت ز آب روان گرد را

کژ اکندی از گور چشمه حریر

بپوشید و فارغ شد از تیغ و تیر

یکی درع رخشنده چشمه دار

که در چشم نامد یکی چشمه وار

سنان کش یکی نیزه سی ارش

به آب جگر یافته پرورش

حمایل یکی تیغ هندی چو آب

به گوهرتر از چشمه آفتاب

کلاهی ز پولاد چین بر سرش

که گوهر به رشک آمد از گوهرش

برآویخته ناچخی زهردار

به وقت زدن تلخ چون زهر مار

نشست از بر باره کوه فش

به دیدن همایون به رفتار خوش

روان کرد مرکب به میعادگاه

پذیره که دشمن کی آید ز راه

نیامد پلنگر که پژمرده بود

به اندیشه لنگر فرو برده بود

دگر زنگیی را چو عفریت مست

فرستاد تا گوهر آرد به دست

به یک ناچخ شه که بر وی رسید

ز زنگی رگ زندگانی برید

دگر دیوی آمد چو یکپاره کوه

کزو چشم بینندگان شد ستوه

همان خورد کان ناسزای دگر

چنین چند را خاک خارید سر

سیه روی تر زان یکی دیوسار

به پیچش درآمد چو پیچنده مار

بر او نیز شه ناچخی راند زود

به زخمی برآورد ازو نیز دود

سیاهی دگر زان ستمگاره تر

به حرب آمد از شیر خونخواره تر

همان شربت یار پیشینه خورد

زمانه همان کار پیشینه کرد

نیامد دگر کس به میدان دلیر

که ترسیده بودند از آن تند شیر

عنان داد خسرو سوی خیل زنگ

برون خواست بدخواه خود را به جنگ

پلنگر چو دید آن چنان دستبرد

شد اندامش از زخم ناخورده خرد

اگر خواست ورنه جنیبت جهاند

سوی حربگه کام و ناکام راند

عنان بر شه افکند چالش کنان

به صد خاریش بخت مالش کنان

بسی زخمها زد به نیروی سخت

نشد کارگر بر خداوند بخت

شه شیر زهره بر آن پیل زور

بجوشید چون شیر بر صید گور

پناهنده را یاد کرد از نخست

نیت کرد بر کامگاری درست

طریدی بناورد زنگی نمود

که بر نقطه پرگار تنگی نمود

به چالشگری سوی او راند رخش

برابر سیه خنده زد چون درخش

چنان زد بر او ناچخ نه گره

که هم کالبد سفته شد هم زره

به یک باد شد کشتی خصم خرد

فرو ماند لنگر پلنگر به مرد

بفرمود شاه از سر بارگی

که لشگر بجنبد به یکبارگی

سپاه از دو سو جنبش انگیختند

شب و روز را درهم آمیختند

ز بیم چکاچک که آمد ز تیر

کفن گشت در زیر جوشن حریر

ترنگا ترنگ درفشنده تیغ

به مه درقها را برآورده میغ

تنوره ز تفتیدن آفتاب

به سوزندگی چون تنوری بتاب

ز جوشیدن سر به سرسام تیز

جهان کرده از روشنایی گریز

ز بس زنگی کشته بر خاک راه

زمین گشته در آسمان رو سیاه

عقیق از شبه آتش افروخته

شبه گشته در آسمان سیه سوخته

سبک شد شبه گشت گوهر گران

چنین است خود رسم گوهر گران

اسیر سمنبر بشد مشک بید ...

... ز رخت خرد خانه پرداخته

ز دلدادن چاوشان دلیر

دلاور شده گور بر جنگ شیر

ز گفتن که هوی و دگر باره هان

برآورده سر های و هوی از جهان

ستیز دو لشگر چو از حد گذشت

زمانه یکی را ورق در نوشت

قوی دست را فتح شد رهنمون

به زنهار خواهی درآمد زبون

در آن تاختن لشگر رومیان

به زنگی کشی بسته هر سو میان

سکندر به شمشیر بگشاد دست

به بازار زنگی در آمد شکست

چو زنگی درآمد به زنگانه رود

ز شهرود رومی برآمد سرود

سر رایت شاه بر شد به ماه

ز غوغای زنگی تهی گشت راه

فرو ریخت باران رحمت ز میغ

فرو  گشت زنگار زنگی ز تیغ

ستاده ملک زیر زرین درفش

ز سیفور بر تن قبای بنفش

ز هر سو کشان زنگیی چون نهنگ

به گردن در افسار یا پالهنگ

کسی را که زیر علم تاختند

به فرمان خسرو سر انداختند

در آن وادی از زنگیان کس نماند

وگر ماند جز بخش کرکس نماند

گروهی که بر پیل کردند زور

فتادند چون پیله در پای مور

که ریبنده کو بار مردم کشد

گهی شم کشد گه بریشم کشد

چو خصمان گرفتار خواری شدند

حبش در میان زینهاری شدند

شه آن وحشیان را که بود از حبش

نفرمود کشتن در آن کشمکش

ببخشود بر سختی کارشان

به شمشیر خود داد زنهارشان

بفرمود تا داغشان برکشند

حبش زین سبب داغ بر آتشند

فروزنده شان کرد از آن گرم داغ

کز آتش فروزنده گردد چراغ

ز بس غارت آورردن از بهر شاه

غنیمت نگنجید در عرضگاه

چو شاه آن متاع گران سنج دید

چو دریا یکی دشت پر گنج دید

به جز گوهرین جام و زرین عمود

به خروار عنبر به انبار عود

هم از زر کانی هم از لعل و در

بسی چرم و قنطارها کرده پر

ز کافور چون سیم صحرا ستوه

ز سیم چو کافور صد پاره کوه

همان زنده پیلان گنجینه کش

همان تازی اسبان طاووس وش

همان برده بومی و بربری

سبق برده بر ماه و بر مشتری

ز برگستوانهای گوهر نگار

همان چرم زرافه آبدار

همه روی صحرا پر از خواسته

به گنجینه و گوهر آراسته

شه از فتح زنگی و تاراج گنج

برآسود ایمن شد از درد و رنج

به عبرت در آن کشتگان بنگریست

بخندید پیدا و پنهان گریست

که چندین خلایق در این داروگیر

چرا کشت باید به شمشیر و تیر

خطا گر بر ایشان نهم نارواست

ور از خود خطا بینم اینهم خطاست

فلک را سر انداختن شد سرشت

نشاید کشیدن سر از سرنوشت

چو دود از پی لاجوردی نقاب

سر از گنبد لاجوردی متاب

فلکها که چون لاجوردی خزند

همه جامه لاجوردی رزند

درین پرده کج سرودی مگوی

در این خاک شوریده آبی مجوی

که داند که این خاک انگیخته

به خون چه دلهاست آمیخته

همه راه اگر نیست بیننده کور

ادیم گوزنست و کیمخت گور

بیا ساقی آن آتش توبه سوز

به آتش گه مغز من بر فروز

به مجلس فروز ی دلم خوش بود

که چون شمع بر فرقم آتش بود

خردمند را خوبی از داد اوست

پناه خدا ایمن آباد اوست

کسی کاو بدین ملک خرسند نیست

به نزدیک دانا خردمند نیست

خرد نیک همسایه شد آن بدست

که همسایه کوی نابخرد ست

چو در کوی نا بخرد ان دم زنی

به ار داستان خرد کم زنی ...

... که گردن ز دهقانی آزاد کرد

تو نیز ار نهی بار گردن ز دوش

ز گردن زنان برنیاری خروش

چو دریا به سرمایه خویش باش

هم از بود خود سود خود بر تراش

به مهمانی خویش تا روز مرگ

درختی شو از خویشتن ساز برگ

چو پیله ز برگ کسان خورد گاز

همه تن شد انگشت و قی کرد باز

گزارنده تر پیری از موبدان

گزارش چنین کرد با بخردان

که چون شاه روم آمد آراسته

همش تیغ در دست و هم خواسته

خبر گرم شد در همه مرز و بوم

که آمد برون اژدهایی ز روم

به پرخاش دارا سر افراخته

همه آلت داوری ساخته

جهان را بدین مژده نوروز بود

که بیداد دارا جهان سوز بود

ازو بوم و کشور به یکبارگی

ستوه آمدند از ستمکار گی

ز دارا پرستی منش خاسته

به مهر سکندر بیاراسته

چو دارای دریا دل آگاه گشت

که موج سکندر ز دریا گذشت

ز پیران روشن دل رای زن

برآراست پنهان یکی انجمن

ز هر کاردانی برای درست

در آن داوری چاره ای باز جست

که بدخواه را چون درآرد شکست

بد چرخ را چون کند باز بست

چه افسون درآموزد از رهنمون

که آید ز کار سکندر برون

چو در جنگ پیروزیش دیده بود

ز پیروز جنگیش ترسیده بود

نکردش در آن کار کس چاره ای

نخوردش غمی هیچ غمخواره ای

چو دانسته بودند کاو سرکش است

به سوزندگی گرم چون آتش است

سخن های کس درنیارد به گوش

در آن کار بودند یکسر خموش

به تخمه در از زنگه شاوران

سری بود نامی ز نام آوران

فریبرز نامی که از فر و برز

تن جوشنش بود و بازوی گرز

به بیعت در آن انجمن گاه بود

ز احوال پیشینه آگاه بود

ثنا گفت بر گاه و بر بزم شاه

که آباد باد از تو این بزمگاه

مبادا تهی عالم از نام تو

همان جنبش دور از آرام تو

گذشته نیای من از عهد پیش

چنین گفت با من در اندرز خویش

که چون کرد کیخسرو آهنگ غار

خبر داد از آن جام گوهر نگار

که در طالع زود ما تا نه دیر

فرود آید اختر ز بالا به زیر

برون آید از روم گردن کشی

زند در هر آتشکده آتشی

همه ملک ایران بدست آورد

به تخت کیان برنشست آورد

جهان گیرد و هم نماند به جای

سرانجام روزی درآید ز پای

مبادا که این مرد رومی نژاد

در آن قالب افتد که هرگز مباد

به ار شاه بر یخ زند نام او

نیارد در این کشور آرام او

نباید کزو دولت آید به رنج

که مفلس به جان کوشد از بهر گنج

فریبی فرستد که طاعت کند

به یک روم تنها قناعت کند

فریب خوش از خشم ناخوش بهست

برافشاندن آب از آتش بهست

مکن تکیه بر زور بازوی خویش

نگهدار وزن ترازوی خویش

بر آتش میاور که کین آورد

سکاهن بر آهن کمین آورد

اگر سهم شیری بیفتد ز شیر

حرون استری مغزش آرد به زیر

به ناموس شاید جهان داشتن

و زان جاست رایت برافراشتن

برون آرش از دعوی همسری

کزین پایه دارا کند سروری

هر آن جو که با زر بود هم عیار

به نرخ زر آرندش اندر شمار

بسا شیر درنده سهمناک

که از نوک خاری درآید به خاک

چو با کژدمی گرم کینی کنی

مبین خردش ار خرده بینی کنی

بیندیش از آن پشه نیش دار

که نمرود را گفت سر پیش دار

جهان آن کسی راست کاندر نبرد

پی مرد بگذاشت بر هیچ مرد

گرسنه چو با سیر خاید کباب

به فربه ترین زخمی آرد شتاب

نه بیگانه گر هست فرزند و زن

چو هم جامه گردد شود جامه کن

چو شد جامه بر قد فرزند راست

نباید دگر مهر فرزند خواست

چو بالا برآرد گیاه بلند

سهی سرو را باشد از وی گزند

ز پند بزرگان نباید گذشت

سخن را ورق در نباید نوشت

که چون آزموده شود روزگار

به یاد آیدت پند آموزگار

سگالش گری کاو نصیحت شنید

در چاره را در کف آرد کلید

شه از پند آن پیر پالوده مغز

هراسان شد از کار آن پای لغز

ولیکن نکشت آتش گرم را

به سر کوچکی داشت آزرم را

شد از گفته رایزن خشمناک

بپیچید چون مار بر روی خاک

گره برزد ابروی پیوسته را

گشاد از گره چشم در بسته را

درو دید چون اژدها در گوزن

به چشمی که دور افتد از سنگ وزن

که در من چه نرم آهنی دیده ای

که پولاد او را پسندیده ای

نمایی به من مردی اهل روم

ره کوه آتش برآری به موم

عقابان به بازی و کبکان به جنگ

سر باز بازان درآرد به ننگ

چه بندم کمر در مصاف کسی

که دارم کمر بسته چون او بسی

دلیر ی کند با من آن نا دلیر

چو گور گرازنده با شرزه شیر

سرش لیکن آنگه در آید ز خواب

که شیر از تنش خورده باشد کباب

بود خایه مرغ سخت و گران

نه با پتک و خایسک آهنگران

که دانست کاین کودک خردسال

شود با بزرگان چنین بدسگال

به اول قدح دردی آرد به پیش

گذارد شکوه من و شرم خویش

به خود ننگ را رهنمونی کنم

که پیش زبونان زبونی کنم

اگر خود شود غرقه در زهر مار

نخواهد نهنگ از وزغ زینهار

ز رومی کجا خیزد آن دست زور

که کشتی برون راند از آب شور

بشوراند اورنگ خورشید را

تمنا کند جای جمشید را

به تاراج ایران برآرد علم

برد تخت کیخسرو و جام جم

شکوه کیان بیش باید نهاد

قدم در خور خویش باید نهاد

سگ کیست روباه نا زور مند

که شیر ژیان را رساند گزند

ز شیران بود روبهان را نوا

نخندد زمین تا نگرید هوا

تهی دست کاو مایه داری کند

چو لنگی است کاو راهواری کند

تو خود نیک دانی که با این شکوه

ز یک طفل رومی نیایم ستوه

به دست غلامان مستش دهم

به چوب شبانان شکستش دهم

هزبری که از سگ زبونی کند

خر پیر با او حرونی کند

عقابی که از پشه گیرد گریز

گر افتادنش هست گو بر مخیز

پلنگی که ترسد ز روباه پیر

بشوراد مغزش به سرسام تیر

ببینی که فردا من پیل زور

سرش چون سپارم به سم ستور

که باشد زبونی خراجی سری

که همسر بود نا بلند افسری

نشیننده بر بزمگاه کیان

منم تاج بر سر کمر بر میان

که را یارگی کز سر گفتگوی

ز من جای آبا کند جستجوی

کلاه کیان هم کیان را سزد

درین خز تن رومیان کی خزد

من از تخمه بهمن و پشت کی

چرا ترسم از رومی سست پی

ز رویین دز و درع اسفندیار

بر اورنگ زرین منم یادگار

اگر باز گردد به پیشینه راه

بر او روز روشن نگردد سیاه

وگر کشتی آرد به دریای من

سری بیند افکنده در پای من

چو دریا به تلخی جوابش دهم

ز خاکش ستانم به آبش دهم ...

... که نارد دگر دست بر آفتاب

ستیزنده چون روستا یی بود

شکستش به از مومیا یی بود

خر از زین زر به که پالان کشد ...

... منش باز در گردن آرم کمند

تو ای مغز پوسیده سالخورد

ز گستاخی خسروان باز گرد

نه چابک شد این چابکی ساختن

کمندی به کوهی در انداختن

چراغی به صحرا برافروختن

فلک را جهانداری آموختن

مکش جز به اندازه خویش پای

که هر گوهری را پدیدست جای

قبا کاو نه در خورد بالا بود

هم انگاره دزدیده کالا بود

تو را فترت پیری از جای برد

کهن گشتگی ت از سر رای برد

چو پیر کهن گردد آزرده پشت

ز نیزه عصا به که گیرد به مشت

ز پیری دگرگون شود رای نغز

فراموش کاری درآید به مغز

ز پیران دو چیز ست با زیب و ساز

یکی در ستودان یکی در نماز

جهان بر جوانان جنگ آزمای

رها کن فروکش تو پیرانه پای

تن ناتوان کی سواری کند

سلیح شکسته چه یاری کند

سپه به که برنا بود زان که پیر

میانجی کند چون رسد تیغ و تیر

به هنگام خود گفت باید سخن

که بی وقت بر ناورد ناربن

خروسی که بیگه نوا بر کشید

سرش را پگه باز باید برید

زبان بند کن تا سر آری به سر

زبان خشگ به تا گلو گاه تر

سر بی زبان کاو به خون تر بود

به است از زبانی که بی سر بود

زبان را نگهدار در کام خویش

نفس بر مزن جز به هنگام خویش

زبان به که او کام داری کند

چو کامش رسد کامگاری کند

زبان ترازو که شد راست نام

از آن شد که بیرون نیاید ز کام

چو از کام خود گامی آید برون

به هر سو که جنبد شود سرنگون

بسا گفتنی ها که باشد نهفت

به دیگر زبان بایدش باز گفت

به گفتن کسی کاو شود سخت کوش

نیوشنده را درنیاید به گوش

سخن به که با صاحب تاج و تخت

بگویند سخته نگویند سخت

چو زین گونه تندی بسی کرد شاه

پشیمان شد آن پیر و شد عذر خواه

خطر هاست در کار شاهان بسی

که با شاه خویشی ندارد کسی

چو از کینه ای بر فروزند چهر

به فرزند خود بر نیارند مهر

همانا که پیوند شاه آتش ست

به آتش در از دور دیدن خوش ست

نصیحت موافق بود شاه را

گر از کبر خالی کند راه را

نصیحت گری با خداوند زور

بود تخمی افکنده در خاک شور

چو آگاه گشت آن نصیحت گزار

که از پند او گرم شد شهریار

سخن را دگرگونه بنیاد کرد

به شیرین زبان شاه را یاد کرد

که دارای دور آشکارا تویی

مخالف چه دارد چو دارا تویی

که باشد سکندر که آرد سپاه

ز دارای دولت ستاند کلاه

ترا این کلاه آسمان دوخته ست

ستاره چراغ تو افروخته ست

کلوخی که با کوه سازد نبرد

به سنگی توان زو برآورد گرد

درخت کدو تا نه بس روزگار

کند دعوی همسری با چنار

چو گردد ز دولابه نال سیر

رسن بسته در گردن آید به زیر

کدو یی است او گردن افراخته

ز ساق گیایی رسن ساخته

رسن زود پوسد چو باشد گیاه

دگر باره دلوش درافتد به چاه

چو خورشید مشعل درآرد به باغ

به پروانگی پیش میرد چراغ

به هنگام سر پنجه روباه لنگ

چگونه نهد پای پیش پلنگ

گره ز ابروی خویش بر گوشه نه

که بر گوشه بهتر کمان را گره

به آهستگی کار عالم بر آر

که در کار گرمی نیاید به کار

چراغ ار به گرمی نیفروختی

نه خود را نه پروانه را سوختی

خمیر آمده و آتش اندر تنور

نباشد ز نان تا دهن راه دور

شکیب آورد بند ها را کلید

شکیبنده را کس پشیمان ندید

نه نیکو ست شطرنج بد باختن

فرس در تک و پیل در تاختن

بسا رود کز زخم خوردن شکست

که تا زخمه رودی آمد به دست

تو شاهی قیاس تو افزون کنم

حساب تو با دیگران چون کنم

به تعظیم دارا جهان دیده مرد

بسی گونه زین داستان یاد کرد

جهاندار دارای جوشیده مغز

نشد نرم دل زان سخن های نغز

در آن تندی و آتش افروختن

کز او خواست مغز سخن سوختن

طلب کرد کاید ز دیوان دبیر

به کار آورد مشک را با حریر

دبیر نویسنده آمد چو باد

نوشت آنچه دارا بدو کرد یاد

روان کرد کلک شبه رنگ را

ببرد آب مانی و ارژنگ را

یکی نامه نغز پیکر نوشت

به نغزی به کردار باغ بهشت

سخن هایی از تیغ پولاد تر

زبان از سخن سخت بنیاد تر

چو شد نامه نغز پرداخته

بر او مهر شاهانه شد ساخته

رساننده نامه خسروان

ز دارا به اسکندر آمد روان

بدو داد نامه چو سر باز کرد

دبیر آمد و خواندن آغاز کرد

بیا ساقی آن آب جوی بهشت

درافکن بدان جام آتش سرشت

از آن آب و آتش مپیچان سرم

به من ده کز آن آب و آتش ترم

چه فرخ کسی کاو به هنگام دی

نهد پیش خود آتش و مرغ و می

بتی نار پستان به دست آورد

که در نار بستان شکست آورد

از آن نار بن تا به وقت بهار

گهی نار جوید گهی آب نار

برون آرد آنگه سر از کنج کاخ

که آرد برون سر شکوفه ز شاخ

جهان تازه گردد چو خرم بهشت

شود خوب صحرا و بیغوله زشت

بگیرد سر زلف آن دلستان

ز خانه خرامد سوی گلستان

گل آگین کند چشمه قند را

به شادی گزارد دمی چند را

گزارشگر دفتر خسروان

چنین کرد مهد گزارش روان

که چون در سپاهان کمر بست شاه

رسانید بر چرخ گردان کلاه

برآسود روزی دو در لهو و ناز

ز مشکوی دارا خبر جست باز

در هفت گنجینه را باز کرد

به رسم کیان خلعتی ساز کرد

ز مصری و رومی و چینی پرند

برآراست پیرایه ارجمند

لباس گرانمایه خسروی

که دل را نوا داد و تن را نوی

قصب های زربفت و خزهای نرم

که پوشندگان را کند مهد گرم

ز گوهر بسی عقد آراسته

برآموده با آن بسی خواسته

بسی نامه مهر ناکرده باز

ز نیفه بسی جامه دل نواز

فرستاد یک سر به مشکوی شاه

به سرخی بدل کرد رنگ سیاه

به مرجان ز پیروزه بنشاند گرد

طلای زر افکند بر لاجورد

به سنگ سیه بر زر سرخ سود

مگر بر محک زر همی آزمود

شبستان دارا ز ماتم بشست

به جای بنفشه گل سرخ رست

چو آراست آن باغ بدرام را

برافروخت روی دلارام را

شکیبایی آورد روزی سه چار

که تا بشکفد غنچه نوبهار

عروسان به زیور کشی خو کنند

سر و فرق را نغز و نیکو کنند

تمنای دل در دماغ آورند

نظر سوی روشن چراغ آورند

چو دانست کز سوگ چیزی نماند

رعونت به عذر آستین برفشاند

به دستور شیرین زبان گفت خیز

زبان و قدم هر دو بگشای تیز

به مشکوی دارا شو از ما بگوی

که اینجا بدان گشتم آرام جوی

که تا روی مهروی دارا نزاد

ببینم که دیدنش فرخنده باد

حصاری کشم در شبستان او

برآرم سر زیر دستان او

یکی مهد زرین برآموده در

همه پیکر از لعل و پیروزه پر

ببر تا نشیند در او نازنین

خرامان شود آسمان بر زمین

دگر باد پایان با زین زر

ز بهر پرستندگانش ببر

چو دستور دانا چنین دید رای

کمر بست و آورد فرمان بجای

ره خانه خاص دارا گرفت

همه خانه را در مدارا گرفت

در آمد به مشگوی مشگین سرشت

چو آب روان کاید اندر بهشت

بهشتی پر از حور زیبنده دید

فریبنده شد چون فریبنده دید

بدان سیب چهران مردم فریب

همی کرد بازی چو مردم به سیب

نخستین حدیثی که آمد فرود

ز شه داد پوشیدگان را درود

که مشگوی شه را ز شه نور باد

دویی از میان شما دور باد

اگر چرخ گردان خطایی نمود

بدین خانه دست آزمایی نمود

شه از جمله آن زیان ها که رفت ...

... امیدم چنان شد سرانجام کار

که نومید از او گردد امیدوار

به اقبال این خانه رای آورد

خداوندی خود بجای آورد

به فرمان دارا و فرهنگ خویش

نهد شغل پیوند را پای پیش

جهان پادشا را چنین است کام

به عصمت سرایی چنین نیک نام

که روشن شود روی چون عاج او

شود روشنک درة التاج او

به روشن رخش چشم روشن کند

بدان سرخ گل خانه گلشن کند ...

... تمنای این شغل را ساز کرد

زبان کسان بست ازین گفتگوی

به پای خود آمد بدین جستجوی

پریروی را سوی مهد آورید

به ترتیب این کار جهد آورید

چنین گفت با رای زن ترجمان

که در سایه شاه دایم بمان

کس خانه هم خانه زادی شود

به یاد آمده هم به یادی شود

به آب زر این نکته باید نوشت

شتربان درود آنچه خر بنده کشت

کمر گوشه مهد او تاج ماست

زمین بوس آن مهد معراج ماست

اگر برده گیرد سرافکنده ایم

وگر جفت سازد همان بنده ایم

ز فرمان او سر نباید کشید

کجا رای او هست زرین کلید

اگر سر درآرد بدین شغل شاه

سر روشنک را رساند به ماه

به کابین خسرو رضا داده ایم

که از تخمه خسروان زاده ایم

به روزی که فرمان دهد شهریار

که پیوند را باشد آن اختیار

به درگاه خسرو خرامش کنیم

به آیین پرستیش رامش کنیم

چو دستور فرزانه پاسخ شنید

سوی شاه شد باز گفت آنچه دید

رخ شه برافروخت از خرمی

که صید جواب خوش است آدمی

جوابی که در گوش گرد آورد

نیوشنده را دل به درد آورد

به روزی که طالع برومند بود

نظرها سزاوار پیوند بود

جهان جوی بر رسم آبای خویش

پری زاده را کرد همتای خویش

به رسم کیان نیز پیمان گرفت

وفا در دل و مهر در جان گرفت

در آن بیعت از بهر تمکین او

به ملک عجم بست کابین او

بفرمود تا کاردانان دهر

در آرایش آرند بازار و شهر

به منسوج خوارزم و دیبای روم

مطرز کنند آن همه مرز و بوم

سپاهان بدانسان که می خواستند

به دیبا و گوهر بیاراستند

کشیدند بر طره کوی و بام

شقایق نمط های بیجاده فام

علم ها به گردون برافراختند

جهان را نوآرایشی ساختند

پر از کله شد کوی و بازارها

دگرگونه شد سکه کارها

نشاندند مطرب به هر برزنی

اغانی سرایی و بربط زنی

شکر ریز آن عود افروخته

عدو را چو عود و شکر سوخته

ز خیزان طرف تا لب زنده رود

زمین زنده گشت از نوای سرود

ز بس رود خیزان که از می رسید

لب رامشان رود را می گزید

گلاب سپاهان و مشک طراز

سر شیشه و نافه کردند باز

شفق سرخ گل بسته بر سور شاه

طبق پر شکر کرده خورشید و ماه

سپهر از شکر کوشکی ساخته

ز گل گنبدی دیگر افراخته

همه بوم و کشور ز شادی به جوش

مغنی برآورده ز هر سو خروش

چو شب جلوه کرد از پرند سیاه

رخ و زلف آراست از مشک و ماه

صدف بود گفتی مگر ماه چرخ

درو غالیه سوده عطار کرخ

ز بهر شه آن ماه مشگین کمند

ز چشم و دهان ساخت بادام و قند

فرستاد هر دو به مشکوی شاه

که در خورد مشکو بود مشک و ماه

دگر روز چون آفتاب بلند

عروسانه سر برکشید از پرند

دل شاه روم از پی آن عروس

به شورش در افتاد چون زنگ روس

یکی مجلس آراست از رود و می

که مینو ز شرمش برآورد خوی

به می لهو می کرد با مهتران

سر و ساغرش هر دو از می گران

ببخشید چندان در آن روز گنج

که آمد زمین از کشیدن به رنج

چو شب عقد خورشید درهم شکست

عقیقی در آمد شفق را به دست

به پیروزه بوسحاقیش داد

سخن بین که با بوسحاقان فتاد

ملک یافت بر کام دل دسترس

به مشکوی مشگین فرستاد کس

که تا روشنک را چو روشن چراغ

بیارند با باغ پیرای باغ

چنین گفت با روشنک مادرش

ز روشن روان شاه اسکندرش

که یاقوت یکتای اسکندری

چو همتای در شد به هم گوهری

بدین عقد دولت پناهی کنیم

همان میری و پادشاهی کنیم

نباید سر از حکم او تافتن

که نتوان ازو بهتری یافتن

کمر کن سر زلف بر بندگی ش

که فرخ بود بر تو فرخندگی ش

جز او هر که او با تو سر می زند

چو زلف تو سر بر کمر می زند

به گوش تو گر حلقه زر بود

چو بی او بود حلقه در بود

مدارای او کن که دارای ماست

چو دارا دلش بر مدارای ماست

پذیرفت ازو دختر دل نواز

پذیرفتی سخت با شرم و ناز

پری زاده را از پی بزم شاه

نشاندند در مهد زرین چو ماه

به خلوت گه خسرو ش تاختند

ز نظارگان پرده پرداختند

پس آن که شد پیشکش های نغز

که بینندگان را برافروخت مغز

سبک مادر مهربان دست برد

گرامی صدف را به دریا سپرد

که از تخم شاهان و گردن کشان

همین یک سهی سرو مانده نشان

نگویم گرامی ترین گوهری

سپردم به نامی ترین شوهری

پدر کشته ای بی پدر مانده ای

یتیمی ولایت برافشانده ای

سپردم به زنهار اسکندری

تو دانی و فردا و آن داوری

پذیرفت شاهنشه از مادرش

نهاد افسر همسری بر سرش

به سوسن سپردند شمشاد را

چمن جای شد سرو آزاد را

شه از لعل آن گوهر شاهوار

به گوهر خریدن درآمد به کار

پری چهره ای دید کز دلبری

پرستنده شد پیکرش را پری

خرامنده سروی رطب بار او

شکر چاشنی گیر گفتار او

فریبنده چشمی جفاجوی و تیز

دوا بخش بیمار و بیمار خیز

ارش کوته و زلف و گردن دراز

لبی چون شکر خال با او به راز

زنخ ساده و غبغب آویخته

گلابی ز هر چشمی انگیخته

به خوناب پرورده ای چون جگر

سر از دیده بر کرده ای چون بصر

به هر شور کز لب برانگیختی

نمک بر دل خسته ای ریختی ...

... شکر خنده ای را منش تیز کرد

رخی چون گل و آب گل ریخته

میان لاغر و سینه انگیخته

شکن گیر گیسویش از مشگ ناب

زده سایه بر چشمه آفتاب

سکندر که آن چشمه و سایه دید

برآسوده شد چون به منزل رسید

به چشم وفا سازگار آمدش

دلش برد چون در کنار آمدش

به کام دلش تنگ در بر گرفت

وز آن کام دل کام دل برگرفت

شده روشن از روشنک جان او

ز فردوس روشن تر ایوان او

جهان بانوش خواند پیوسته شاه

بر او داشت آیین حشمت نگاه

که بیدار و با شرم و آهسته بود

ز ناگفتنی ها زبان بسته بود

کلید همه پادشاهی که داشت

بدو داد و تاجش ز گردون گذاشت

یکی ساعت از دیدن روی او

شکیبا نشد تا نشد سوی او

به شادی در آن کشور چون بهشت

برآسود با آن بهشتی سرشت

چو صبح از رخ روز برقع گشاد

ختن بر حبش داغ جزیت نهاد

خروس صراحی درآمد به جوش

خروش از سر خم همی گفت نوش

ز حلق خروسان طاووس دم

فرو ریخت در طاسها خون خم

می و مجلس شه بر آواز چنگ

به رخسار گیتی در آورد رنگ

شه هفت کشور به رسم کیان

یکی هفت چشمه کمر بر میان

برآمد چو خورشید بالای تخت

فلک در غلامی کمر کرده سخت

بر آراسته بزمی از نای و نوش

به لطفی که بیننده را برد هوش

نشاندند شایستگان را ز پای ...

... شکر ریخت مطرب به رامش گر ی

کمر بست ساقی به جان پروری

ز تری که می رفت رود و رباب

هوس را همی برد چون رود آب

سکندر سخا را سرآغاز کرد ...

... ز بس گنج دادن به ایران سپاه

ز دامن گهر موج زد بر کلاه

جهان را به پیرایه های نوی

برآراست از خلعت خسروی

همانا که بود آفتاب بلند

همه عالم از نور او بهره مند

بلند آفتابی که شد گنج بخش

به دادن نگردد تهی چون درخش

جهان دار بخشنده باید نه خس

خصال جهان داری اینست و بس

بیا ساقی آن می که محنت بر است

به چون من کسی ده که محنت خور است

مگر بوی راحت به جانم دهد

ز محنت زمانی امانم دهد

مبارک بود فال فرخ زدن

نه بر رخ زدن بلکه شه رخ زدن

بلندی نمودن در افکندگی

فراهم شدن در پراکندگی

چو شمع از درون سو جگر سوختن

برون سو ز شادی برافروختن

چو عاجز شود مرد چاره سگال

ز بیچارگی در گریزد به فال

کلید آرد از ریگ و سنگی به چنگ

که آهن بسی خیزد از ریگ و سنگ

دری را که در غیب شد ناپدید

بجز غیب دان کس نداند کلید

ز بهبود زن فال کان سود تست

که به بود تو اصل بهبود تست

مرنج ار نزاری که فربه شوی

چو گویی کز این به شوم به شوی

ز ما قرعه بر کاری انداختن ...

... اگر پرده کج نیاری به است

دلا پرده تنگ است یارم تو باش

ز پرده دران پرده دار م تو باش

گزارنده بیت غرای من

که شد زیب او زیور آرا ی من

خبر می دهد کان جهان گیر شاه

چو بر زد به گردون سر بارگاه

فرستادنی را ز هر مرز و بوم

فرستاد با استواران به روم

چو گشت از فسون جهان بی هراس

جهان را به گشتن نگهداشت پاس

همه عالم از مژده داد او

نخوردند یک قطره بی یاد او

سکندر که فرخ جهاندار بود

شب و روز در کار بیدار بود

به ساز جهان برد سازندگی

نوایی نزد جز نوازندگی

جهان گرچه زیر کمند آمدش ...

... نیازرد کس را ز گردنکشان

پدید آورید ایمنی را نشان

اگر نیز پهلوزنی را بکشت

ازو بهتری را قوی کرد پشت

وگر بوم و شهری ز هم برگشاد

ازان به یکی شهر دیگر نهاد

زمانه جز این بود نبیند صواب

که این را کند خوب و آنرا خراب

سکندر که کرد آن عمارت گری

کجا تا کجا سد اسکندری

ز پرگار چین تا حد قیروان

به درگاه او گشت پیکی روان

وثیقت طلب کرد هر سروری

به زنهار خواهی ز هر کشوری

از آن تحفه ها کان بود دلفریب

فرستاد هر کس به آیین و زیب

جهاندار فرمود کز مشک ناب

نویسند هر جانبی را جواب

ازان پس که چندی برآمد براین

سری چند زد آسمان بر زمین

خدیو جهان در جهان تاختن

برآراست عزم سفر ساختن

هنرنامه های عرب خوانده بود

در آن آرزو سالها مانده بود

که چون در عجم دستگاهش بود

عرب نیز هندوی راهش بود

همان کعبه را نیز بیند جمال

شود شاد از آن نقش فیروز فال

چو ملک عجم رام شد شاه را

به ملک عرب راند بنه گاه را

به خروارها گنج زر بر گرفت

به عزم بیابان ره اندر گرفت

سران عرب را زر افشان او

سرآورد بر خط فرمان او

چو دیدند فیروزی لشکرش

عرب نیز گشتند فرمانبرش

چنان تاخت بر کشور تازیان

کزو تازیان را نیامد زیان

به هر منزلی کو عنان کرد خوش

همش نزل بردند و هم پیشکش

بجز خوردنی های بایستنی

همان گوسفندان شایستنی

به اندازه دسترس های خویش

کشیدند بسیار گنجینه پیش

هم از تازی اسبان صحرا نورد

هم از تیغ چون آب زهراب خورد

هم از نیزه خطی سی ارش

سنانش به خون یافته پرورش

شتر نیز هم ناقه هم بیسراک

شتابنده چون باد و از گرد پاک

ادیم و دگر تحفه های غریب

هم از جنس جوهر هم از جنس طیب

زمان تا زمان از پی جاه او

کشیدند حملی به درگاه او

جهاندار کان دید بگشاد گنج

به خروارها گشت پیرایه سنج

همه بادیه فرش اطلس کشید

زمین زیر یاقوت شد ناپدید

سوی کعبه شد رخ برافروخته

حساب مناسک در آموخته

قدم بر سر ناف عالم نهاد

بسا نافه کز ناف عالم گشاد

چو پرگار گردون بر آن نقطه گاه

به پای پرستش بپیموده راه

طوافی کز او نیست کس را گزیر

برآورد و شد خانه را حلقه گیر

نخستین در کعبه را بوسه داد

پناهنده خویش را کرد یاد

بر آن آستان زد سر خویش را

خزینه بسی داد درویش را

درم دادنش بود گنج روان

شتر دادنش کاروان کاروان

چو در خانه راستان کرد جای

خداوند را شد پرستش نمای

همه خانه در گنج و گوهر گرفت

در و بام در مشگ و عنبر گرفت

چو شرط پرستش بجای آورید

ادیم یمن زیر پای آورید

یمن را برافروخت از گرد خیل

چنان چون ادیم یمن را سهیل

دگر ره درآمد به ملک عراق

سوی خانه خویش کرد اتفاق

بریدی درآمد چو آزادگان

ز فرمانده آذر آبادگان

که شاه جهان چون جهان رام کرد

ستم را ز عالم تهی نام کرد

چرا کار ارمن فرو هشت سست

نکرد آن بر و بوم را باز جست

به روز تو این بوم نزدیک تر

چرا ماند از شام تاریک تر ...

... که از رزم رستم نیارد به یاد

دوالی بنام آن سوار دلیر

برآرد دوال از تن تند شیر

دلیران ارمن هواخواه او

کمر بسته بر رسم و بر راه او

همه باده بر یاد او می خورند

خراج ولایت بدو می برند

اگر شه نخواهد بر او تاختن

ز ما خواهد این ملک پرداختن

جهاندار کاین زور بازو شنید

سپه را ز بابل به ارمن کشید

فرو شست از آلایش آن بوم را

پسند آمد ارمن شه روم را

برافکند از او رسم و راه بدان

پرستیدن آتش موبدان

وز آنجا شبیخون بر ابخاز کرد

در کین بر ابخازیان باز کرد ...

... سر نیزه با آسمان گفت راز

به هر قلعه کو داد پیغام خویش

کلید در قلعه بردند پیش

دوالی سپهدار ابخاز بوم

چو دانست کامد شهنشاه روم

دوال کمر بر وفا کرد چست

دل روشن از کینه شاه شست

روان کرد مرکب چو کار آگهان

به بوسیدن دست شاه جهان

بسی گنج های گرانمایه برد

به گنجینه داران خسرو سپرد

درآمد ز درگاه و بوسید خاک

دل از دعوی دشمنی کرد پاک

سکندر جهاندار گیتی نورد

چو دید آنچنان مردی آزاد مرد

نوازش گری را بدو راه داد

به نزدیک تختش وطن گاه داد

بپرسیدش اول به آواز نرم

به شیرین زبانی دلش کرد گرم

بفرمود تا خازن زود خیز

کند پیل بالا بر او گنج ریز

سزاوار او خلعتی شاهوار

برآراید از طوق و از گوشوار

ز دیبا و گوهر ز شمشیر و جام

دهد زینت پادشاهی تمام

چنان کرد گنجور کار آزمای

که فرمود شاهنشه خوب رای

دوالی ملک چون به نیک اختری

بپوشید سیفور اسکندری

ز طوق زر و تاج گوهر نشان

شد از سرفرازان و گردنکشان

به شکر شهنشه زبان برگشاد

ز یزدان بر او آفرین کرد یاد

شتابنده تر شد در آن بندگی ...

... میان بست بر خدمت شهریار

وزان پس همه خدمتش بود کار

به خسرو پرستی چنان خاص گشت

که از جمله خاصگان درگذشت

بدان مرز روشن تر از صحن باغ

فروزنده شد چشم شه چون چراغ

سوادی چنان دید دارای دهر

برآسود و از خرمی یافت بهر

چنین گفت با پور دهقان پیر

که تفلیس از او شد عمارت پذیر

در آن بوم آراسته چون بهشت

شب و روز جز تخم نیکی نکشت

بفرمود بر خاک آن مرز و بوم

اساسی نهادن بر آیین روم

تماشا کنان رفت از آن مرحله

عنان کرد بر صید صحرا یله

دو هفته کم و بیش در کوه و دشت

به صید افکنی راه در می نوشت

چو از مرغ و ماهی تهی کرد جای

به نوشابه بردع آورد رای

ز تعظیم آن زن خبردار بود

که با ملک و بامال بسیار بود

جهان سبز دید از بسی کشت و رود

به سرسبزی آمد در آنجا فرود

بیا ساقی آن می که جان پرور است

چو آب روان تشنه را درخور است

دراین غم که از تشنگی سوختم

به من ده که می خوردن آموختم

خوشا ملک بردع که اقصای وی

نه اردیبهشت است بی گل نه دی

تموزش گل کوهساری دهد

زمستان نسیم بهاری دهد

بهشتی شده بیشه پیرامنش

دگر کوثری بسته بر دامنش

سوادش ز بس سبزه و مشگ بید

چو باغ ارم خاصه باغ سپید

ز تیهو و دراج و کبک و تذرو

نیابی تهی سایه بید و سرو

گراینده بومش به آسودگی

فرو شسته خاکش ز آلودگی

همه ساله ریحان او سبز شاخ

همیشه در او ناز و نعمت فراخ

علف گاه مرغان این کشور اوست

اگر شیر مرغت بباید در اوست

زمینش به آب زر آغشته اند

تو گویی در آن زعفران کشته اند

خرامنده بر سبزه آن زمی

خیالی نیابد به جز خرمی

کنون تخت آن بارگه گشت خرد

دبیقی و دیباش را باد برد

فرو ریخت آن تازه گلها ز بار

وزان نار و نرگس برآمد غبار

بجز هیزم خشگ و سیلاب تر

نبینی در آن بیشه چیز دگر ...

... نه از دانه کز دامن عدل رست

گر آن پرورش یابد امروز باز

از آن به شود آستین را طراز

بلی گر فراغت بود شاه را

ز نو زیور ی بخشد آن گاه را

هرومش لقب بود از آغاز کار

کنون بردعش خواند آموزگار

در آن بوم آباد و جای مهان

زمانه بسی گنج دارد نهان ...

... که سالار آن گنجدان کهن

زنی حاکمه بود نوشابه نام

همه ساله با عشرت و نوش جام

چو طاوس نر خاصه در نیکویی

چو آهوی ماده ز بی آهویی

قوی رای و روشن دل و نغز گوی

فرشته منش بلکه فرزانه خو ی

هزارش زن بکر در پیشگاه

به خدمت کمر بسته هریک چو ماه

برون از کنیزان چابک سوار

غلامان شمشیر زن سی هزار

نگشتی ز مردان کسی بر درش

وگر چند نزدیک بودی برش

به جز زن کسی کارسازش نبود

به دیدار مردان نیازش نبود

زنان داشتی رای زن در سرای

به کدبانویی فارغ از کدخدای

غلامان به اقطاع خود تاخته

وطن گاهی از بهر خود ساخته

کسی از غلامان ز بس قهر او

به دیده ندیده در شهر او

به هرجا که پیکار فرمودشان

فریضه ترین کاری آن بودشان

سکندر چو لشگر به صحرا کشید

سراپرده سر بر ثریا کشید

در آن خرم آباد مینو سرشت

فرو ماند حیران ز بس آب و کشت

بپرسید کاین بوم فرخ کراست

کدامین تهمتن بدو پادشاست

نمودند کاین مرز آراسته

زنی راست با این همه خواسته

زنی از بسی مرد چالاک تر

به گوهر ز دریا بسی پاک تر

قوی رای و روشن دل و سرفراز

به هنگام سختی رعیت نواز

به مردی کمر بر میان آورد

تفاخر به نسل کیان آورد

کله داریش هست و او بی کلاه

سپهدار و او را نبیند سپاه

غلامان مردانه دارد بسی

نبیند ولی روی او را کسی

زنان سمن سینه سیم ساق

به هر کار با او کنند اتفاق

همه نارپستان به بالا چو تیر

ز پستان هر یک شکر خورده شیر

کجا قاقمی یا حریری ست نرم ...

... فرشته نبیند در ایشان دلیر

وگر بیند افتد ز بالا به زیر

درخشنده هر یک در ایوان و باغ

چو در روز خورشید و در شب چراغ

نظر طاقت آن ندارد ز نور

که بیند در ایشان ز نزدیک و دور

به گوش کسی کاید آوازشان

سر خود کند در سر نازشان

ز لعل و ز در گردن و گوش پر

لب از لعل کانی و دندان ز در

ندانم چه افسون فرو خوانده اند

کز آشوب شهوت جدا مانده اند

ندارند زیر سپهر کبود

رفیقی به جز باده و بانگ رود

زن پاک پیوند فرمان روا

برایشان فرو بسته دارد هوا

صنم خانه ها دارد از قصر و کاخ

بر آن لعبتان کرده درها فراخ

اگرچه پس پرده دارد نشست

همه روز باشد عمارت پرست

سرایی ملوکانه دارد بلند

بساطی کشیده در او ارجمند

ز بلور تختی برانگیخته

به خروار گوهر بر او ریخته

ز بس شب چراغ آن گرانمایه گاه

به شب چون چراغ است و رخشنده ماه

نشیند بر آن تخت هر بامداد

کند شکر بر آفریننده یاد

عروسانه او کرده بر تخت جای

عروسان دیگر به خدمت به پای

شب و روز با باده و بانگ رود

تماشا کنان زیر چرخ کبود

گذشت از پرستیدن کردگار

بجز خواب و خوردن ندارند کار

زن کاردان با همه کاخ و گنج

ز طاعت نهد بر تن خویش رنج

ز پرهیزگاری که دارد سرشت

نخسبد در آن خانه چون بهشت

دگر خانه دارد ز سنگ رخام

شب آنجا رود ماه تنها خرام

در آن خانه آن شمع گیتی فروز

خدا را پرستش کند تا به روز

به مقدار آن سر درآرد به خواب

که مرغی برون آورد سر ز آب

دگر باره با آن پری پیکران

خورد می به آواز رامشگر ان

شب و روز اینگونه دارد عنان

به روز اینچنین چون شب آید چنان

نه شب فارغ است از پرستشگر ی

نه روز از تماشا و جان پرور ی

خورند از پی او و یاران او

غم کار او کارداران او

شه این داستان را پسندیده داشت

تمنای آن نقش نادیده داشت

نشستنگهی دید از آب و گیا

به گوهر گرامی تر از کیمیا

در آنجای آسوده با رود و جام

برآسود یک چند و شد شادکام

چو نوشابه دانست که اورنگ شاه

به فال همایون درآمد ز راه

پرستشگری را برآراست کار

بر اندیشه پایه شهریار

فرستاد نزلی سزاوار او

کمر بست بر خدمت کار او

برون از بسی چار پای گزین

چه از بهر مطبخ چه از بهر زین

زمین خیزهایی کز آن بوم رست

به رنگ و به رونق دلاویز و چست

خورش های شاهانه مشگبوی

طبق های مشگ از پی دست شوی

دگرگونه از میوه بسیار چیز

ز مشگ و شکر چند خروار نیز

می و نقل و ریحان مجلس فروز

کشیدند از این نزل ها چند روز

جداگانه نیز از پی مهتران

فرستاد هر روز نزلی گران

ز بس مردمی ها که آن زن نمود

زبان بر زبان هر کسش می ستود

ملک را به دیدار آن دل نواز

زمان تا زمان بیشتر شد نیاز

بدان تا خبر یابد از راز او

ببیند در آن مملکت ساز او

قدم گاه او بنگرد تا کجاست

حکایت دروغ ست یا هست راست

چو شبدیز را نعل زر بست روز

درآمد به زین شاه گیتی فروز

به رسم رسولان برآراست کار

سوی نازنین شد فرستاده وار

چو آمد به دهلیز درگه فراز

زمانی برآسود از آن ترکتاز

درو درگهی دید بر آسمان

زمین بوس او هم زمین هم زمان

پرستندگان زو خبر یافتند

بر بانوی خویش بشتافتند

نمودند کز درگه شاه روم

کز او فرخی یافت این مرز و بوم

رسولی رسیده ست با رای و هوش

پیام آوری چون خجسته سروش

ز سر تا قدم صورت بخردی

پدیدار از او فره ایزدی

برآراست نوشابه درگاه او

به زر در گرفت آهنین راه را

پریچهرگان را به صد گونه زیب

صف اندر صف آراسته دل فریب

برآموده گوهر به مشگین کمند

فرو هشته بر گوهر آگین پرند

درآمد به جلوه چو طاوس باغ

درفشان و خندان چو روشن چراغ

بر اورنگ شاهنشهی برنشست

گرفته معنبر ترنجی به دست

بفرمود کآیین بجای آورند

فرستاده را در سرای آورند

وکیلان درگاه و دیوان او

بجای آوریدند فرمان او

فرستاده از در درآمد دلیر

سوی تخت شد چون خرامنده شیر

کمربند شمشیر نگشاد باز

به رسم رسولان نبردش نماز

نهانی در آن قصر زیبنده دید

بهشتی سرایی فریبنده دید

پر از حور آراسته چون بهشت

بساط زمین گشته عنبر سرشت

ز بس گوهر گوش گوهر کشان

شده چشم بیننده گوهر فشان

ز تابنده یاقوت و رخشنده لعل

خرامنده را آتشین گشت نعل

مگر کان و دریا به هم تاختند

همه گوهر آنجا برانداختند

زن زیرک از سیرت و سان او

در آن داوری شد هراسان او

که این کاردان مرد آهسته رای

چرا رسم خدمت نیارد بجای

در او کرد باید پژوهندگی

که از ما ندارد شکوهندگی

ز سر تا قدم دید در شهریار

زر پخته را بر محک زد عیار

چو نیکو نگه کرد بشناختش

ز تخت خود آرامگه ساختش

خبردار شد زو که اسکندر ست

نشست سر تخت را در خورست

ز پیروزی هفت چرخ کبود

بسی داد بر شاه عالم درود

نپرسید و رخساره پر شرم کرد

نخستین نمودار آزرم کرد

نکرد از بنه هیچ بر وی پدید

که بر قفل تو هست ما را کلید

سکندر به رسم فرستادگان

نگه داشت آیین آزادگان

درودی پیاپی رساندش نخست

فرستادگی کرد بر خود درست

پس آنگه گزارش گرفت از پیام

که شاه جهان داور نیک نام

چنین گفت ک ای بانوی نامجوی

ز نام آوران جهان برده گوی

چه افتاد کز ما عنان تافتی

سوی ما یکی روز نشتافتی

زبونی چه دیدی که توسن شدی

چه بیداد کردم که دشمن شدی ...

... ز پیکان من آتش انگیزتر

که از من بدان کس پناه آوری

همان به که سر سوی راه آوری

به درگاه من پای خاکی کنی

ز جوشیدنم ترسناکی کنی

چو من ره بدین مملکت ساختم

بر او سایه دولت انداختم

کمر چون نبستی به درگاه من

چرا روی پیچیدی از راه من

به میخانه و میوه زیبم دهی

به نقل و به ریحان فریبم دهی

پذیرفته شد آنچه کردی نخست

پذیرا شو اکنون برای درست

مرا دیدن تو به فرهنگ و رای

همایون تر آمد ز فر همای

چنان کن که فردا به هنگام بار

خرامی سوی درگه شهریار

شهنشه چو بگزارد پیغام خویش

به امید پاسخ سرافکند پیش

به پاسخ نمودن زن هوشمند

ز یاقوت سر بسته بگشاد بند

که آباد بر چون تو شاه دلیر

که پیغام خود گزارد چو شیر

چنان آیدم در دل ای پهلوان

که با این سرو سایه خسروان

میانجی نه ای شاه آزاده ای

فرستنده ای نه فرستاده ای

پیام تو چون تیغ گردن زند

کرا زهره کاین تیغ بر من زند

ولیکن چو شه تیغ بازی کند

سر تیغ او سرفرازی کند

ز تیغ سکندر چه رانی سخن

سکندر تویی چاره خویش کن

مرا خواندی و خود به دام آمدی

نظر پخته تر کن که خام آمدی

فرستادت اقبال من پیش من

زهی طالع دولت اندیش من

جهاندار گفت ای سزاوار تخت

پژوهش مکن جز به فرمان بخت

سکندر محیط است و من جوی آب

منه تهمت سایه بر آفتاب

مرا چون نهی بر عیار کسی

که باشد چو من پاسبانش بسی

دل خود ز بد عهدی آزاد کن

وزین خوب تر شاه را یاد کن

سکندر چه گویی چنان بی کس است

که حمال پیغام او او بس است

به درگاه او بیش از آنست مرد

که او را قدم رنجه بایست کرد

دگر باره نوشابه هوشمند

ز نوشین لب خویش بگشاد بند

کزین بیش بر دل فریبی مباش

به ناراستی یک رکیبی مباش

ستیزه میاور درین داوری

که پیداست نامت به نام آوری

پیامت بزرگ است و نامت بزرگ

نهفته مکن شیر در چرم گرگ ...

... که با ما به تندی برآرد نفس

نه جباری خویش را کم کند

نه در پیش ما پشت را خم کند

درآید به تندی و خون خوارگی

بجز شه کرا باشد این یارگی

جز اینم نشان های پوشیده هست

کزو راز پوشیده آید به دست

جوابش چنان داد شاه دلیر

که ناید ز روباه پیغام شیر

اگر من به چشم تو نام آور م

سکندر نی ام زو پیام آورم

مرا با پیام بزرگان چه کار ...

... اگر تندی یی زیر پیغام هست

تو دانی و آن کس که این نقش بست

اگر در میانجی دلیر آمدم

نه از روبه از نزد شیر آمدم

در آیین شاهان و رسم کیان

پیام آور ان ایمنند از زیان

چو پیغام شه با تو کردم پدید

مزن پره قفل را بر کلید

جوابم بفرمای گفتن به راز

که تا ره نوردم سوی خانه باز

بر آشفت نوشابه زان شیر دل

که پوشید خورشید را زیر گل

محابا رها کرد و شد گرم خیز

زبان کرد بر پاسخ شاه تیز

که با من چه سودست کوشیدنت

به گل روی خورشید پوشیدنت

بفرمود کارد کنیزی دوان

حریری بر او پیکر خسروان

یکی گوشه از شقه آن حریر

بدو داد کین نقش بر دست گیر

ببین تا نشان رخ کیست این

در این کارگاه از پی چیست این

اگر پیکر تست چندین مکوش

به ابروی خویش آسمان را مپوش

سکندر به فرمان او ساز کرد

حریر نوشته ز هم باز کرد

به عینه درو صورت خویش دید

ولایت به دست بداندیش دید

ستیزه در آن کار نامد صواب

فرو ماند یک بارگی در جواب

بترسید و شد رنگ رویش چو کاه

به دارای خود برد خود را پناه

چو دانست نوشابه کان تند شیر

هراسان شد از تندی آمد به زیر

بدو گفت کای خسرو کامگار

بسی بازی آرد چنین روزگار

میندیش و مهر مرا بیش دان

همان خانه را خانه خویش دان

ترا من کنیزی پرستنده ام

هم آنجا هم اینجا یکی بنده ام

به تو نقش تو زان نمودم نخست

که تا نقش من بر تو گردد درست

اگرچه زنم زن سیر نیستم

ز حال جهان بی خبر نیستم

منم شیر زن گر تویی شیر مرد

چه ماده چه نر شیر وقت نبرد

چو بر جوشم از خشم چون تند میغ

در آب آتش انگیزم از دود تیغ

کفل گاه شیران برآرم به داغ

ز پیه نهنگان فروزم چراغ

ز مهرم مکش سوی پیکار خویش

گرفته مزن بر گرفتار خویش

منه خار تا در نیفتی به خار

رهاننده شو تا شوی رستگار

تو آنگه که بر من شوی دست یاب

زنی بیوه را داده باشی جواب

من ار بر تو چربم به هنگام کین

بوم قایم انداز روی زمین

درین هم نبردی چو روباه و گرگ

تو سر کوچک آیی و من سر بزرگ

چنین آمده ست از نقیبان پیر

که با هیچ ناداشت کشتی مگیر

که بر جهد آن کز تو چیزی کند

بکوشد به جان تا ترا بفکند

تنم گرچه هست از مقیمان شهر

دلم نیست غافل ز شاهان دهر

ز هندوستان تا بیابان روم

ز ویران زمین تا به آباد بوم

فرستاده ام سوی هر کشوری

فراست شناسی و صورتگری

بدان تا ز شاهان اقلیم گیر

کند صورت هر کسی بر حریر

نگارنده صورت از هر دیار

سرانجام نزد من آرد نگار

چو آرند صورت به نزدیک من

در او بنگرد رای باریک من

گوا خواهم آن نقش را در نبشت

ز هر کس که این از که دارد سرشت

چو گویند نقش فلان پادشاست

پذیرم که آن نقش نقشی ست راست

پس از ناخن پای تا فرق سر

گمارم به هر صورتی بر نظر

ز هر سال خوردی و هر تازه ای

بگیرم به قدر وی اندازه ای

بد و نیک هر صورتی از قیاس

شناسم که هستم فراست شناس

شب و روز بی چاره سازی نی ام

درین پرده با خود به بازی نی ام

ترازوی همت روان می کنم

سبک سنگن خسروان می کنم

ز هر نقش کان یافتم بر پرند

خیال تو آمد مرا دلپسند

که با جان به مهر آشنایی دهد

بر آزرم خسرو گوایی دهد

چو گفت این سخن به اسکندر دلیر

ز تخت گرانمایه آمد به زیر

فرو ماند شه را در آن دستگاه

که یک تخت را برنتابد دو شاه

نبینی دو شاهست شطرنج را

که بر هر دلی نو کند رنج را

پریچهره چون از سر تخت خویش

فرود آمد و خدمت آورد پیش

عروسانه بر کرسی زر نشست

شهنشاه را گشت پایین پرست

شه از شرم آن ماهی چون نهنگ

چو زرافه از رنگ می شد به رنگ

به دل گفت کاین کاردان گر زن است

به فرهنگ مردی دلش روشن است

زنی کاو چنین کرد و اینها کند

فرشته بر او آفرین ها کند

ولی زن نباید که باشد دلیر

که محکم بود کینه ماده شیر

زنان را ترازو بود سنگ زن

بود سنگ مردان ترازو شکن

زن آن به که در پرده پنهان بود

که آهنگ بی پرده افغان بود

چه خوش گفت جمشید با رای زن

که یا پرده یا گور به جای زن

مشو بر زن ایمن که زن پارسا ست

که در بسته به گرچه دزد آشنا ست

دگر باره گفت این چه کمبودگی ست

شفاعت درین پرده بیهودگی ست

به تلخی در اندیشه را جوش ده

در افتاده ای تن فراموش ده

بجای چنین دلبر مهربان

که زیبا سرشت است و شیرین زبان

گرت دشمن کینه ور یافتی

بجز سر بریدن چه بر تافتی

از اینجا اگر برکشم پای خویش

نگهدارم اندازه رای خویش

نپوشم دگر رخ چو بیگانگان

نگیرم ره و رسم دیوانگان

دل بسته را برگشایم ز بند

گره بر گره چون توانم فکند

چو در طاس رخشنده افتاد مور

رهاننده را چاره باید نه زور

شکیبایی آرم در این رنج و تاب

خیالی ست گویی که بینم به خواب

شنیدم رسن بسته ای سوی دار

بر او تازگی رفت چون نوبهار

بپرسیدش از مهربانان یکی

که خرم چرایی و عمر اندکی

چنین داد پاسخ که عمر این قدر

به غم بردنش چون توانم به سر

درین بود کایزد رهایی ش داد

در آن تیرگی روشنایی ش داد

بسا قفل کاو را نیابی کلید

گشاینده ای ناگه آید پدید

ازین در بسی گفت با خویشتن

هم آخر به تسلیم در داد تن

تهمتن چو تنها کند ترکتاز

بدو دیو را دست گردد دراز

مغنی چو بی پرده گوید سرود

زند خنده بر بانگ وی بانگ رود

چو لختی منش را بمالید گوش

نشاند آتش طیرگی را ز جوش

شکیبندگی دید درمان خویش

به تسلیم دولت سرافکند پیش

کمر بست نوشابه چون چاکران

بفرمود تا آن پری پیکران

ز هر گونه آرایش خوان کنند

بسیچ خورش های الوان کنند

کنیزان چون شمع برخاستند

ملوکانه خوانی برآراستند

نهادند نزلی ز غایت برون

ز هر بخته ای پخته از چند گون

رقاق تنک گرده گرد روی

ز گرد سراپرده تا گرد کوی

همان قرصه شکر آمیخته

چو کنجد بر آن گرده ها ریخته

اباهای نوشین عنبر سرشت

خبر داده از خوردهای بهشت

ز بس کوهه گاو و ماهی چو کوه

شده در زمین گاو و ماهی ستوه

ز مرغ و بره روی رنگین بساط

برآورده پر مرغ وار از نشاط

مصوص سرایی و ریچار نغز

ز بادام و پسته برآورده مغز

ز بس صاف پالوده عطر سای

بسا مغز پالوده کامد بجای

ز لوزینه خشک و حلوای تر

به تنگ آمده تنگ های شکر ...

... طبرزد فشان از دم عنبری

جدا از پی خسرو نیک بخت

بساط زر افکند بالای تخت

نهاده یکی خوان خورشید تاب

بر او چار کاسه ز بلور ناب

یکی از زر و دیگر از لعل پر

سه دیگر ز یاقوت و چارم ز در

چو بر مایده دست ها شد دراز

دهان بر خورش راه بگشاد باز

به شه گفت نوشابه بگشای دست

بخور زین خورش ها که در پیش هست

به نوشابه شه گفت کای ساده دل

نوا کج مزن تا نمانی خجل

در این صحن یاقوت و خوان زرم

همه سنگ شد سنگ را چون خورم

چگونه خورد آدمی سنگ را

طبیعت کجا خواهد این رنگ را

طعامی بیاور که خوردن توان

به رغبت برو دست کردن توان

بخندید نوشابه در روی شاه

که چون سنگ را در گلو نیست راه

چرا از پی سنگ ناخوردنی

کنی داوری های ناکردنی

به چیزی چه باید برافراختن

که نتوان از او طعمه ای ساختن

چو ناخوردنی آمد این سفله سنگ

درو سفلگانه چه آریم چنگ

در این ره که از سنگ باید گشاد ...

... کسانی که این سنگ برداشتند

نخوردند و چون سنگ بگذاشتند

تو نیز ار نه ای مرد سنگ آزمای

سبک سنگ شو زانچه مانی به پای

ز بیغاره آن زن نغزگوی

ز ناخورده خوان کرد شه دست شوی

به نوشابه گفت ای شه بانوان

به از شیر مردان به توش و توان

سخن نیک گفتی که جوهر پرست

ز جوهر به جز سنگ نارد به دست

ولیک آنگه این نکته بودی درست

که گوینده جوهر نجستی نخست

مرا گر بود گوهری بر کلاه

ز گوهر بنا شد تهی تاج شاه

ترا کاسه و خوان پر از گوهر ست

ملامت نگر تا که را درخورست

چه باید به خوان گوهر اندوختن

مرا گوهر اندازی آموختن

زدن خاک در دیده گوهری

همه خانه یاقوت اسکندری

ولیکن چو می بینم از رای خویش

سخن های تو هست بر جای خویش

هزار آفرین بر زن خوب رای

که مارا به مردی شود رهنمای

ز پند تو ای بانوی پیش بین

زدم سکه زر چو زر بر زمین

چو نوشابه آن آفرین کرد گوش

زمین را ز لب کرد یاقوت نوش

بفرمود کارند خوان های خورد

همان نقلدان های نادیده گرد

نخست از همه چاشنی برگرفت

در آن چابکی ماند خسرو شگفت

ز خدمت نیاسود چندانکه شاه

ز خوردن بر آسود و شد سوی راه

به وقت شدن کرد با شاه عهد

که نارد در آزار نوشابه جهد

بفرمود شه تا وثیقت نبشت

بدو داد و شد سوی بزم از بهشت

سکندر چو زان شهر شد باز جای

فریب از فلک دید و فتح از خدای

بدان رستگاری که بودش هراس

رهاننده را کرد صد ره سپاس

شب از روز رخشنده چون گوی برد

چراغی برافروخت شمعی بمرد

به تاوان آن گوی زر بر سپهر

بسا گوی سیمین که بنمود چهر

شه آسایش و خواب را کار بست

دو لختی در چار دیوار بست

برآسود تا صبحدم بر دمید

سپیدی شد اندر سیاهی پدید

سر از خواب نوشین برآورد شاه

یکی مجلس آراست چون صبحگاه

که خورشید نارنج زرین به دست

ترنج فلک را بدو سر شکست

پری چهره نوشابه نوش بهر

به فال همایون برون شد ز شهر

چو رخشنده ماهی که در وقت شام

بر آید ز مشرق چو گردد تمام

کنیزان چو پروین به پیرامنش

ز تارک درآموده تا دامنش

روان ماهرویان پس پشت او

چو ناهید صد در یک انگشت او

پریرخ چو در لشگر شاه دید

جهان در جهان خیل و خرگاه دید

ز بس پرنیان های زرین درفش

هوا گشته گلگون و صحرا بنفش

ز بس نوبتی های زرین نگار

نمی برد ره بر در شهریار

نشان جست و آمد به درگاه شاه

سر نوبتی دید بر اوج ماه

زده بارگاهی بریشم طناب

ستونش زر و میخش از سیم ناب

فرود آمد از بارگی بار خواست

زمین بوس شاه جهاندار خواست

رقیبان بارش گشادند بار

درآمد به نوبتگه شهریار

سران جهان دید در پیشگاه ...

... کمر بر کمر تاجداران دهر

به پیش جهان جوی پیروز بهر

چنان کز بسی رونق و نور و تاب

شده چشم بیننده را زهره آب

همه گشته با نقش دیوار جفت

نه یارای جنبش نه آوای گفت

عروس حصاری چو دید آن حصار

بلرزید از آن درگه تنگبار

زمین بوسه داد آفرین برگرفت

درو مانده آن شیر مردان شگفت

بفرمود خسرو که از زر ناب

یکی کرسی آرند چون آفتاب

عروسی چنان را نشاند از برش

عروسان دیگر فراز سرش

بپرسید و بس مهربانی نمود

بدان آمدن شادمانی نمود

نشیننده را چون دل آمد بجای

اشارت چنان رفت با رهنمای

که سالار خوان خورد خوان آورد

خورش های خوش در میان آورد

نخستین ز جلاب نوشین سرشت

زمین گشت چون حوض های بهشت

یکی جوی از آن حوض نوشین گلاب

نه خسرو که شیرین ندیده به خواب

نهادند خوان آنگهی بی دریغ

گراینده شد گرد عنبر به میغ

ز هر نعمتی کاید اندر شمار

فرو ریخته کوهی از هر کنار

حریری رقاق دو پرویزنی

چو مهتاب تابنده از روشنی

همان گرده نرم چون لیف خز

کزو پخته شد گرده گرده پز

اباهای الوان ز صد گونه بیش

به خوان های زرین نهادند پیش

جهان را یکی خورد الوان نبود

کزان خورد چیزی بران خوان نبود

چو خوردند چندان که آمد پسند

ز جام و صراحی گشادند پند

می ناب خوردند تا نیمروز

چو می در ولایت شد آتش فروز

نشاط ابروی می پرستان گشاد

ز نیروی می روی مستان گشاد

پری پیکرانی بدان دلبری

نشستند تا شب به رامش گر ی

چو شب خواست کز غم سپاه آورد

منش سر سوی خوابگاه آورد

بدان لعبتان گفت سالار دهر

یک امشب نباید شدن سوی شهر

چنانست فرمان که فردا پگاه

براریم بزمی ز ماهی به ماه

به رسم فریدون و آیین کی

ستانیم داد دل از رود و می

مگر چون برافروزد آتش ز جام

شود کار ما پخته زان خون خام

زمانی ز شغل زمین بگذریم

به مرجان پرورده جان پروریم

فروزنده گردیم چون گل به می

بدان کوره از گل برآریم خوی

زمین را به جرعه معنبر کنیم

به سرشوی شادی گلی تر کنیم

پریزادگان بوسه دادند خاک

پریوار هم شاد و هم شرمناک

فروزنده نوشابه در بزم شاه

فروزان تر از زهره در صبح گاه

چو شب زیور عنبرین ساز کرد

سر نافه مشک را باز کرد ...

... کمندی برآراست عنبر فشان

مه و مشتری را به مشگین کمند

فرود آورید از سپهر بلند

شب جشن بود آن شب دل نواز

پری پیکر ان چون پری جلوه ساز

مگر کاتشی برفروزند لعل

در آتش نهند از پی شاه نعل

بفرمود شه آتش افروختن

به رسم مغان بوی خوش سوختن

ز باده چنان آتشی برفروخت

که میخوارگان را در آن رخت سوخت

به رود و می و لهوهای دگر

همی برد شب را به شادی به سر

چو شنگرف سودند بر لاجورد

سمور سیه زاد روباه زرد

دگر باره در جنبش آمد نشاط

درآموده شد خسروانی بساط

چمن باز نو شد به شمشاد و سرو

خرامش درآمد به کبک و تذرو

نواگر شدند آن پریچهرگان

نوآیین بود مهر در مهرگان

ز بیجاده گون باده دل فروز

فشاندند بیجاده بر روی روز

چنین بود در نامه شاه روم

به لفظی کزو گشت خارا چو موم

پس از نام دارنده مهر و ماه

که اندیشه را سوی او نیست راه

خداوند فرمان و فرمانبران

فرستنده وحی پیغمبران

ز فرمان او زیر چرخ کبود

بسی داده بر نیکنامان درود

سخن رانده آنگه که ای پهلوان

که پشتت قوی باد و بختت جوان

بر آن بود رایم که عزم آورم

به کوپال با پیل رزم آورم

نمایم به گیتی یکی دستبرد

که گردد ز کوپال من کوه خرد

به هندوستان در زنم آتشی

نمانم در آن بوم گردنکشی

کمند افکنم در سر ژنده پیل

ز خون بیخ روین برآرم ز نیل

همه خاک او را به خون تر کنم

همان آب را خاک بر سر کنم

چو تو روی در آشتی داشتی

عنان بر نپیچیدم از آشتی

به شیرین سخنهای جان پرورت

خداوند بودم شدم چاکرت

دلم را به زنهار زه برزدی

به جادو زبانی گره بر زدی

چنان کن که این عهد نیکو نمای

در ابنای ما دیر ماند بجای

گر آن چار گوهر فرستی به من

کنم با تو عهدی در این انجمن

که گر هفت کشور شود پر سپاه

نگردد ز ملک تو مویی تباه

بهر نیک وبد با تو یاری کنم

بدین گفته ها استواری کنم

فرستاد چون نامه بر کید خواند

درود فرستنده بر وی رساند

ز افسون و افسانه دلنواز

در جادوییها بر او کرد باز

ز کید و فسونهای جادوی او

شده کید یکباره هندوی او

شنیدم که جادوی هندو بسیست

نخواندم که جادوی هندو کسیست

چو لختی سخن راند بر جای خویش

ره آورد آورده آورد پیش

دل کید هندو بر آمد ز جای

جهانجوی را شد پرستش نمای

بسی کرد بر شهریار آفرین

که بی او مبادا زمان و زمین

فرستاده کاردان را نواخت

زمان خواست یک هفته تا کار ساخت

چو شد هفته و کار شد ساخته

به سیچنده ازکار پرداخته ...

... گرانمایهای دگر دلپسند

ز گنج و زر و زیور و لعل و در

بسی پشت پیلان ز گنجینه پر

ز پولاد هندی بسی بارها

ز عود و ز عنبر به خروارها

چو کوه رونده چهل ژنده پیل

که نگذشتی از نافشان رود نیل

سه پیل سپید از پی تخت شاه

کز ایشان شدی روز دشمن سیاه

بلیناس را نیز گنجی تمام

هم از مشک پخته هم از عود خام

پریدخت را در یکی مهد عود

که مهد فلک بردی او را سجود

روان کرد با این چنین گنجها

جهان برده بر هر یکی رنجها

بلیناس ازین سان زر و زیوری

که بودند هر یک به از کشوری

به نزد جهان داور خویش برد

جهانداوری بین که چون پیش برد

چو شه دید گنج فرستاده را

چهار آرزوی خدا داده را

بدان گنجها آن چنان شاد شد

که گنجینه رومش از یاد شد

فکند آزمایش بدان چار چیز

چنان بود کو گفت و زان بیش نیز

چو در آب جام جهانتاب دید

ز یک شربتش خلق سیرآب دید

چو با فیلسوف آمد اندر سخن

خبر یافت از کارهای کهن

پزشک مبارک برزد نفس

ز تن برد بیماری از دل هوس

چو نوبت بدان گنج پنهان رسید

ز هندوستان چینی آمد پدید

از آن خوبتر دید کاندازه گیر

صفتهای او را کند دلپذیر

گلی دید خشبوی و نادیده گرد

بهاری نیازرده از باد سرد

پری پیکری چون بت آراسته

پری و بت از هندوان خاسته

دهن تنگ و سر گرد و ابرو فراخ

رخی چون گل سرخ بر سبز شاخ

به شیرینی از گل شکر نوش تر

به نرمی ز گل نازک آغوش تر

گره بر گره چین زلفش چو دام

همه چینیان چین او را غلام

چو آهو به چین مشک پرورده بود

قرنقل به هندوستان خورده بود

نه گیسو که زنجیری از مشک ناب

فرو هشته چون ابری از آفتاب

از آن مشگبر ابر گل ریخته

مه از سنبله سنبل انگیخته

بر آن گونه گندمی رنگ او

چو مشک سیه خال جو سنگ او

نموده جو از گندم مشک سای

نه چون جو فروشان گندم نمای

مهی ترک رخساره هندو سرشت

ز هندوستان داده شه را بهشت

نه هندو که ترک خطایی به نام

به دزدیدن دل چو هندو تمام

ز رومی رخ هندوی گوی او

شه رومیان گشته هندوی او

شکر خنده ای راست چون نی شکر

لطیف و خوش و سبز وشیرین و تر

نگاری بدان خوبی و دلکشی

به گوهر هم آبی و هم آتشی

چو شه دید در پیشباز آمدش

عروسی چنان دلنواز آمدش

به آیین اسحاق فرخ نیا

کزو یافت چشم خرد توتیا

طراز عروسی بر او بست شاه

پس آنگه منش را بدو داد راه

به نزل سپهدار هندوستان

بساطی برآراست چون بوستان

جواهر به خروار و دیبا به تخت

پلنگینه خرگاه و زرینه تخت

ز تاج مرصع به یاقوت و لعل

ز تازی سمندان پولاد نعل

ز چینی غلامان حلقه به گوش

ز رومی کنیزان زر بفت پوش

از آن بیش کارد کسی در ضمیر

فرستاد و شد کید منت پذیر

جهان خسرو اسکندر فیلقوس

ز پیوند آن ماه پیکر عروس

بر آسود کالحق بتی نغز بود

همه مغز و پالوده مغز بود

چو انگشت بر صحن پالوده راند

ز پالوده انگشتش آلوده ماند

نسفته دری ناشکفته گلی

همایی بر او فتنه چون بلبلی

گل از غنچه خندید و در سفته شد

سخن بین که در پرده چون گفته شد

جهاندار چون از جهان کام یافت

در آن جنبش از دولت آرام یافت

فرستاد از آموزگاران کسی

به اصطخر و کرد استواری بسی

نبشت آن سخنها که بودش مراد

ز پیروزی مرز مشگین سواد

که کار آنچنان شد به هندوستان

که باشد مراد دل دوستان

زکین خواهی کید پرداختم

چو شد دوست با دوست در ساختم

به قنوج خواهم شدن سوی نور

خدا یار بادم در این راه دور

ببینم کز آنجا چه پیش آیدم

مگر کار بر کام خویش آیدم

تویی نایب ما به هر مرز و بوم

ز دریای چین تا به دریای روم

جهان را به پیروزی آواز ده

ز ما مژده خرمی باز ده

سپاهی و شهری و برنا و پیر

که از ملک ما هستشان ناگزیر

دل هر یکی را ز ما شاد کن

دعا خواه و دانش ده و داد کن

نبشت این چنین نامه از هر دری

فرستاد پیکی به هر کشوری

عروس گرانمایه را نیز کار

برآراست تا شد به یونان دیار

سپه دادش از استواران خویش

همان استواری ز حد کرد بیش

به پایین آن مهد پیرایه سنج ...

... دگر گنج را در زمین کرد جای

نمونش نگهداشت با رهنمای

به دستور دانا وثیقت نوشت

که از دانش و داد بودش سرشت

خبر دادش از جمله نیک و بد

ز پیروزی نیکخواهان خود

به فارغ دلی چون بر آسود شاه

سوی فوریان زد در بارگاه

ره و رسم شاهان چنان تازه کرد

که هندوستان را پر آوازه کرد

به داد و دهش در جهان پی فشرد

بدین دستبرد از جهان دست برد

می نوش می خورد بر یاد کی

چو شاهان این دور بر یاد وی

بیا ساقی آن آب چون ارغوان

کزو پیر فرتوت گردد جوان

به من ده که تا زو جوانی کنم

گل زرد را ارغوانی کنم

سعادت به ما روی بنمود باز

نوازنده ساز بنواخت ساز

سخن را گزارش به یاری رسید

سخن گو به امیدواری رسید

گزارش کنان تیز کن مغز را ...

... نبرده جهاندار فرخ نبرد

خبر ده که با فور فوران چه کرد

گزارنده حرف این حسب حال

ز پرده چنین می نماید خیال

که چون شاه فارغ شد از کار کید

گهی رای می کرد و گه رای صید

روان کرد لشگر به تاراج فور

ز پیروز ی ش کرد یک باره دور

چو شه تیغ را برکشید از نیام

بد اندیش را سر درآمد به دام

همه ملک و مالش به تاراج داد

سرش را ز شمشیر خود تاج داد

چو افتاده شد خصم در پای او

به دیگر کسی داده شد جای او

وز آنجا به رفتن علم برفراخت

که آن خاک با بادپایان نساخت

سه چیز است کان در سه آرامگاه

بود هر سه کم عمر و گردد تباه

به هندوستان اسب و در پارس پیل

به چین گربه زینسان نماید دلیل

جهاندار چون دید کان آب و خاک

ز پوینده اسبان برآرد هلاک

ز هندوستان شد به تبت زمین

ز تبت درآمد به اقصای چین

چو بر اوج تبت رسید افسر ش

به خنده درآمد همه لشگر ش

بپرسید که این خنده از بهر چیست

به جایی که بر خود بباید گریست

نمودند کاین زعفران گونه خاک

کند مرد را بی سبب خنده ناک

عجب ماند شه زان بهشتی سواد

که چون آورد خنده بی مراد

به دشواری راه بر خشک و تر

همی برد منزل به منزل به سر

ره از خون جنبندگان خشک دید

همه دشت بر نافه مشک دید

چو دید آهوی دشت را نافه دار

نفرمود که آهو کند کس شکار

به هر جا که لشگر گذر داشتی

به خروار ها نافه برداشتی

چو لختی بیابان چین درنوشت

به آبادی آمد ز ویرانه دشت

چو مینا چراگاهی آمد پدید

که از خرمی سر به مینو کشید

به هر پنج گامی در آن مرغزار

روانه شده چشمه ای خوش گوار

هوای خوش و بیشه های فراخ

درختان بارآور سبز شاخ

روان آب در سبزه آبخورد

چو سیماب در پیکر لاجورد

گیاهان نو رسته از قطره پر

چو بر شاخ مینا برآموده در

پی آهو از چشمه انگیخته

چو بر نیفه ها نافه ها ریخته

سم گور بر سبزه خاریده جای

چو بر سبز دیبا خط مشک سای

سوادی که در وی سیاهی نبود

وگر بود جز پشت ماهی نبود

سکندر چو دید آن سواد بهی

ز سودای هندوستان شد تهی

در آب و چراگاه آن مرحله

بفرمود کردن ستوران یله

یکی هفته از خرمی یافت بهر

بر آسود با پهلوانان دهر

دگر هفته روزی پسندیده جست

کزو فال فیروزی آید درست

بفرمود تا کوس بنواختند

از آن مرحله سوی چین تاختند

دهلزن چو شد بر دهل خشمناک

برآورد فریاد از باد پاک

چو آیینه چینی آمد پدید

سکندر سپه را سوی چین کشید

نشستند بر تازی تیز جوش

همه خاره خفتان و پولاد پوش

هوای خوش و راه بی خار بود

وگر بود خار انگبین دار بود

ز شیرین گیاهان کوه و دره

شکر یافته شیر آهو بره

بر آن صید گه چون گذر کرد شاه

معنبر شد از گرد او صیدگاه

هر آهو که با داغ او زاده بود

ز نافه کشی نافش افتاده بود

گوزنی کزو روی بر خاک داشت

به چشمش جهان چشم تریاک داشت

جهانجوی می شد چو غرنده شیر

جهنده هژبری شکاری به زیر

شکار افکنان در بیابان چین

بپرداخت از گور و آهو زمین

حریر زمین زیر سم ستور

شده گور چشم از بسی چشم گور

به مقراضه تیر پهلو شکاف

بسی آهو افکنده با نافه ناف

ادیم گوزنان سرین تا به سر

ز پیکان زر گشته چون کان زر

کمان شهنشه کمین ساخته

گوزنی به هر تیری انداخته

به نقاشی نوک تیر خدنگ

تهی کرده صحرای چین را ز رنگ

به نخجیر کرد در آن صیدگاه

یکی روز تا شب بسر برد راه

چو ترک حصاری ز کار اوفتاد

عروس جهان در حصار اوفتاد

ز سودای او شب چو هندو زنی

شده جو زنان گرد هر برزنی

شهنشه فرود آمد از بارگی

همان لشگرش نیز یکبارگی

به تدبیر آسایش آورد رای

نجنبید تا روز مرغی ز جای

چو خاتون یغما به خلخال زر

ز خرگاه خلخ برآورد سر

جهانی چو هندو به دود افکنی

چو یغما و خلخ شد از روشنی

ز کوس شهنشه برآمد خروش

به یغما و خلخ در افتاد جوش

شه عالم آهنج گیتی نورد

در آن خاک یک ماه کرد آبخورد

طویله زدند آخر انگیختند

به سبز آخران بر علف ریختند

خبر شد به خاقان که صحرا و کوه

شد از نعل پولاد پوشان ستوه

درآمد یکی سیل از ایران زمین

که نه چین گذارد نه خاقان چین

شتابنده سیلی که بر کوه و دشت

ز طوفان پیشینه خواهد گذشت

تگرگش زمین را ثریا کند

هلاک نهنگان دریا کند

سیاه اژدها یی که در هیچ بوم

نیامد چو او تند شیری ز روم

حبش داغ بر روی فرمان اوست

سیه پوشی زنگ از افغان اوست

به دارا رسانید تاراج را

ز شاهان هندو ستد تاج را

چو فارغ شد از غارت فوریان

کمر بست بر کین فغفور یان

گر آن ژرف دریا درآید ز جای

ندارد دران داوری کوه پای

بترسید خاقان و زد رای ترس

که بود از چنان دشمنی جای ترس

به هر مرزبان خطی از خان نبشت

که در مرز ما خاک با خون سرشت

ز شاه خطا تا به خان ختن

فرستاد و ترتیب کرد انجمن

سپاه سپنجاب و فرغانه را

دگر مرز دار ان فرزانه را

ز خرخیز و از چاچ و از کاشغر

بسی پهلوان خواند زرین کمر

چو عقد سپه برهم آموده شد

دل خان خانان برآسوده شد

به کوه رونده درآورد پای

چو پولاد کوهی روان شد ز جای

دو منزل کم و بیش نزدیک شاه

طویله فرو بست و زد بارگاه

شب و روز پرسیدی از شهریار

که با او چه شب بازی آرد به کار

نهان رفته جاسوس را باز جست

که تا حال او بازگوید درست

خبر دادش آن مرد پنهان پژوه

که شاهی ست با شوکت و با شکوه

دها و دهش دارد و مردمی

فرشته است در صورت آدمی

خردمند و آهسته و تیزهوش

به خلوت سخن گو به زحمت خموش

به سنگ و سکونت برآرد نفس

نکوشد به تعجیل در خون کس

ستم را زبان عدل را سود ازو

خدا راضی و خلق خشنود ازو

نیارد ز کس جز به نیکی به یاد

نگردد به اندوه کس نیز شاد

ندیدم کسی کاو بر او دست برد

نه مردانه ای کاو ز بیمش نمرد

مگر تیرش از جعبه آرش است

که از نوک او خاره با خارش است

چو شمشیر گیرد بود چون درخش

چو می بر کف آرد شود گنج بخش

چو نقد سخن در عیار آورد

همه مغز حکمت به کار آورد

سخن نشنود کان نباشد درست

نگیرد پذیرفته خویش سست

به هر جایگه رونق انگیز کار

بجز در شبستان و جز در شکار

به نخجیر کردن ندارد درنگ

شکیبا بود چون رسد وقت جنگ

جهان ایمن از دانش و داد او

ملک بر ملک زاد بر زاد او

به میدان سر شهسوار ان بود

به مستی به از هوشیار ان بود

چو خندد خیالی غریب آیدش

چو طیبت کند بوی طیب آیدش

فراوان شکیب است و اندک سخن

گه راستی راست چون سرو بن

سیاست کند چون شود کینه ور

ببخشاید آنگه که یابد ظفر

لبش در سخن موج طوفان زند

همه رای با فیلسوفان زند

به تدبیر پیران کند کارها

جوانان برد سوی پیگار ها

پناهد به ایزد به بی گاه و گاه

نیفتد به بد مرد ایزد پناه

چو در زین کشد سرو آزاد را

بر اسبی که پیل افکند باد را

هم آورد او گر بود زنده پیل

کم از قطره باشد بر رود نیل

مبادا که اسبش حروفی کند

که از چرم شیر اسب خونی کند

پس و پیش چنبر جهاند چو مار

چب و راست آتش زند چون شرار

ملوکی کز افسر نشان داشتند

جهان را به لشگر کشان داشتند

جز او نیست در لشگرش تیغ زن

زهی لشگر آرای لشگر شکن

نیندیشد از هیچ خونخواره ای

مگر کز ضعیفی و بیچاره ای

فراخ افکند بارگه را بساط

به اندازه خندد چو یابد نشاط

نبیند ز تعظیم خود در کسی

چو بیند نوازش نماید بسی

خزینه است بخشیدن گوهر ش

طویله بود دادن استر ش

به خواهندگان گر کسی زر دهد

به جای زر او شهر و کشور دهد

مرادی که آرد دلش در شمار

دهد روزگارش به کم روزگار

چو خاقان خبر یافت زان بخردی

شکوهید از آن فره ایزدی

به آزرم خسرو دلش نرم شد

بسیچش به دیدار او گرم شد

بر اندیشه جنگ بر بست راه ...

... شهنشه مثل زد که نخجیر خام

به پای خود آن به که آید به دام

اگر با من او هم نبرد ی کند

نه مردی که آزاد مرد ی کند

مراد شما را سبک راه کرد

به ما بر ره دور کوتاه کرد

چنان آرمش چین در ابروی تنگ

که در چین بگرید بر او خاره سنگ

سپیده دمان کز سپهر کبود

رسانید خورشید شه را درود

دبیر عطارد منش را نشاند

که بر مشتری زهره داند فشاند

یکی نامه درخواست آراسته

فروزان تر از ماه ناکاسته

سخن ساخته در گزارش دو نیم

یکی نیمه ز امید و دیگر ز بیم

دبیر قلم زن قلم برگرفت ...

... جهان آفریننده را کرد یاد

که بی یاد او آفرینش مباد

خدا یی که امید و آرام ازوست

دل مرد جوینده را کام ازوست

به بیچارگی چاره کار ما

در آب و در آتش نگهدار ما

چو بخشش کند ره نماید به گنج

چو بخشایش آرد رهاند ز رنج

جهان را نبود از بنه هیچ ساز

به فرمان او نقش بست این طراز

گزیده کسی کاو به فرمان اوست

بر او آفرین که آفرین خوان اوست

چو کلک از سر نامه پرداختند

سخن بر زبان شه انداختند ...

... به خاقان که بادا سکندر پرست

به فرمان دارای چرخ کبود

ز ما باد بر جان خاقان درود

چنان داند آن خسرو داد بخش

که چون ما درین بوم راندیم رخش

نه بر جنگ از ایران زمین آمدیم ...

... به شهر شما گر بلند آفتاب

ز مشرق کند سوی مغرب شتاب

من آن آفتابم که اینک ز راه ...

... سیه تا سپیدی گرفتم به تیغ

بدادم به خواهندگان بی دریغ

ز حد حبش عزم چین ساختم ...

... ز پایین گه آفتاب بلند

سوی جلوه گاهش رساندم سمند

به هندوستان کاشتم مشک بید

بکارم به چین یاسمین سپید

اگر ترسی از پیچ دوران من

مپیچان سر از خط فرمان من

وگر پیچی از امر من رای و هوش

بپیچاندت چرخ گردنده گوش

به جایی میاور که این تند شیر

به نخجیر گوران در آید دلیر

بگردان پی شیر ازین بوستان

مده پیل را یاد هندوستان

بلا بر سر خود فرود آورند

که بر یاد مستان سرود آورند

ببین تا ز شمشیر من روز جنگ

چه دریای خون شد به صحرای زنگ

چگونه ز دارا نشاندم غرور

چه کردم به جای فرومایه فور

دگر خسروان را به نیروی بخت

به سر چون درآوردم از تاج و تخت

گر ایدون که آید فریدون به من

گرفتار گردد همیدون به من

به هر مرز و بومی که من تاختم

ز بیگانه آن خانه پرداختم

کسی کاو مرا نیک خواهی نمود

ز من هیچ بدخواهی او را نبود

چو دادم کسی را به خود زینهار

نگشتم بر آن گفته زنهار خوار

زبانم چو بر عهد شد رهنمون

نبردم سر از عهد و پیمان برون

به یغما و چین زان نیارم نشست

که یغما یی و چینی آرم به دست

مرا خود بسی در دریایی است

غلامان چینی و یغما یی است

به زیر آمدن ز آسمان بر زمین

بسی بهتر از ملک ایران به چین

چه داری تو ای ترک چین در دماغ

که بر باد صرصر کشانی چراغ

به جای فرستادن نزل و گنج

چرا با هزبر ان شدی کینه سنج

فرود آمدن چیست بر طرف راه

چو سد سکندر کشیدن سپاه

اگر قصد پیکار ما ساختی

بخوری بر آتش برانداختی

وگر پیش اقبال باز آمدی

کجا عذر اگر عذر ساز آمدی ...

... که در سله مار ست یا مهره مار

سپاه از صبوری به جوش آمدند

ز تقصیر من در خروش آمدند

هزبر انم آهوی چین دیده اند

کم آهوی فربه چنین دیده اند

بریدند زنجیر شیران من

دلیر ند بر خون دلیران من

پر تیر و منقار پیکان تیز

کنند از شغب جعبه را ریز ریز ...

... گر آنجا منی گرز من صد من است

غلامان ترکم چو گیرند شست

ز تیری رسد لشگری را شکست

اگر خسرو شست میران بود

هم آماج این شست گیران بود

چو بر دوده ای دود من برگذشت

اگر نقش چین بود شد دود دشت

ز پیوند آزرم چون بگذرم

مباد آبم ار با کس آبی خورم

سنانم چنان اژدها را خورد

که طوفان آتش گیا را خورد

چو تیرم گذر بر دلیران کند

نشانه ز پهلو ی شیر ان کند

گرم ژرف دریا بود هم نبرد

ز دریا برآرم بر شمشیر گرد

وگر کوه باشد بجوشانمش

به زنگار آهن بپوشانمش

به هم پنجه ای پیل را بشکنم

شه پیل تن بلکه پیل افکنم

سرین خوردن گور و پشت گوزن

ندارد بر شیر درنده وزن

چو شاهین بحری درآید به کار

دهد ماهیان را ز مرغان شکار

شما ماهیانید بی پا و چنگ

مرا اژدها در دهن چو نهنگ

سگان نیز کان استخوان می خورند

به دندان چون تیغ نان می خورند

به هر جا که نیروی من پی فشرد

مرا بود پیروزی و دستبرد

چو کین آوری کین ستانی کنم

شوی مهربان مهربانی کنم

اگر گوهرت باید و گر نهنگ

ز دریای من هر دو آید به چنگ

ندیدی مگر تیغم انگیخته

نهنگی و گوهر بر او ریخته

من آن گنج و آن اژدها پیکرم

که زهر است و پازهر در ساغر م

به نزد تو از گنج و از اژدها

خبر ده به من تا چه آرد بها

گر آیی تنت در پرند آورم

وگر نی سرت زیر بند آورم

درشتی و نرمی نمودم تو را

بدین هر دو قول آزمودم تو را

اگر پای خاکی کنی بر درم

چو خورشید بر خاک چین بگذرم

و گر نی دراندازم از راه کین

همه خاک چین را به دریای چین

چو نامه بخوانی نسازی درنگ

نمایی به من صورت صلح و جنگ

تغافل نسازی که سیلاب تیز

به جوش است در ابر سیلاب ریز

زبان دان یکی مرد مردم شناس ...

... به مهر سکندر به خاقان سپرد

چو خاقان فرو خواند عنوان شاه

فرو خواست افتادن از اوج گاه

از آن هیبتش در دل آمد هراس

که زیرک منش بود و زیرک شناس

دو پیکر خیالی بر او بست راه

که بر شه زنم یا شوم نزد شاه

دو رنگی در اندیشه تاب آورد

سر چاره گر زیر خواب آورد

بیا ساقی آن باده چون گلاب

بر افشان به من تا درآیم ز خواب

گلابی که آب جگر ها بدوست

دوای همه درد سر ها بدوست

رقیب منا خیز و در پیش کن

تو شو نیز و اندیشه خویش کن

ز تشویش خاطر جدا کن مرا

به اندیشه خود رها کن مرا

ندارم سر گفتگوی کسی

مرا گفتگو هست با خود بسی

گر آید خریداری از دور دست

که با کان گوهر شود هم نشست

تماشای گنج نظامی کند

به بزم سخن شادکامی کند

بگو خواجه خانه در خانه نیست

وگر هست محتاج بیگانه نیست

خطا گفتم ای پی خجسته رقیب

که شد دشمنی با غریبان غریب

در ما به روی کسی در مبند

که در بستن در بود ناپسند

چو ما را سخن نام دریا نهاد

در ما چو دریا بباید گشاد

در خانه بگشای و آبی بزن

چو مه خیمه ای در خرابی بزن

رها کن که آیند جویندگان

ببینند در شاه گویندگان

که فردا چو رخ در نقاب آورم

ز گیله به گیلان شتاب آورم

بسا کس که آید خریدار من

نیابد رهی سوی دیدار من

مگر نقشی از کلک صورتگر ی

نگارنده بینند بر دفتری

سخن بین کزو دور چون مانده ام

کجا بودم ادهم کجا رانده ام

گزارنده گنج آراسته

جواهر چنین داد از آن خواسته

که چون وارث ملک افراسیاب

سر از چین برآورد چون آفتاب

خبر یافت کامد بدان مرز و بوم

دمنده چنان اژدها یی ز روم

همان نامه شاه بر خوانده بود

در آن کار حیران فرو مانده بود

به اندیشه پاک و رای درست

سر رشته کار خود باز جست

نخستین چنان دید رایش صواب

که میثاق شه را نویسد جواب

بفرمود تا کاغذ و کلک و ساز

نویسنده چینی آرد فراز

جوابی نویسد سزاوار شاه

سخن را در او پایه دارد نگاه

ز ناف قلم دست چابک دبیر

پراکند مشک سیه بر حریر

سخن های پرورده دل فریب

که در مغز مردم نماید شکیب

خطابی که امیدواری دهد

عتابی که بر صلح یاری دهد

فسونی که بندد ره جنگ را

فریبی که نرمی دهد سنگ را

زبان بندهایی چو پیکان تیز

دری در تواضع دری در ستیز

طراز سر نامه بود از نخست

به نامی کزو نام ها شد درست

خداوند بی یار و یار همه

به خود زنده و زنده دار همه

جهان آفرین ایزد کارساز

توانا کن ناتوانا نواز

علم برکش روشنان سپهر

قلم در کش دیو تاریک چهر

روش بخش پرگار جنبش پذیر

سکونت ده نقطه جای گیر

پدید آور هر چه آمد پدید

رساننده هر چه خواهد رسید

ز گویا و خاموش و هشیار و مست

کسی را بر اسرار او نیست دست

به جز بندگی ناید از هیچکس

خداوندی مطلق اوراست بس

بس از آفرین جهان آفرین

کزو شد پدید آسمان و زمین

سخن رانده در پوزش شهریار

که باد آفرین بر تو از کردگار

ز هر شاه کامد جهان را پدید

به دست تو داد آفرینش کلید

ز دریا به دریا تو گردی نشست

بر ایران و توران تو را بود دست

ز پرگار مغرب چو پرداختی

علم بر خط مشرق انداختی

گرفتی جهان جمله بالا و زیر

هنوزت نشد دل ز پیگار سیر

عنان بازکش که اژدها بر ره است

فسانه دراز است و شب کوته است

سکندر تویی شاه ایران و روم

منم کار فرمای این مرز و بوم

تو را هست چون من بسی سفته گوش

یکی دیگرم من به تندی مکوش

من و تو ز خاکیم و خاک از زمی

همان به که خاکی بود آدمی

همه سروری تا به خاک است و بس

کسی نیست در خاک بهتر ز کس

چو قطره به دریا درانداختند

دگر قطره زو باز نشناختند

حضور تو در صوب این سنگلاخ

دیار مرا نعمتی شد فراخ

به هر نعمتی مرد ایزد شناس

فزون تر کند نزد ایزد سپاس

چو ایزد به من نعمتی بر فزود

سپاس ایزد م چون نباید نمود

کنم تا زی ام شکر ایزد بسیچ

کزین به ندارد خردمند هیچ

شنیدم ز چندین خداوند راز

که هر جا که آری تو لشگر فراز

فرستی تنی چند از اهل روم

به بازارگانی بدان مرز و بوم

بدان تا خرند آنچه یابند خورد

طعامی که پیش آید از گرم و سرد

بسوزند و ریزند یک سر به چاه

ندارند تعظیم نعمت نگاه

ذخیره چو زان شهر گردد تهی

تو چون اژدها سر بدانجا نهی

ستانی ز بی برگی آن بوم را

چو آتش که عاجز کند موم را

من از بهر آن آمدم پیشباز

که گردانم از شهر خود این نیاز

اگرچه به زرق و فسون ساختن

نشاید ز چین توشه پرداختن

ولیک آشتی به ز پرخاش و جنگ

که این داغ و درد آرد آن آب و رنگ

مکن کشته چینیان را خراب

که افتد تو را نیز کشتی در آب

قوی دل مشو گرچه دستت قوی ست

که حکم خدا برتر از خسرو ی ست

خردمند را نیست کز راه تیز

کند با خداوند قوت ستیز

به کار آمده عالمی چون خرد

به حکم تو هر کاری از نیک و بد

کسی کاو کسی را نیاید به کار

شمارنده زو برنگیرد شمار

به اصل از جهان پادشاهی تراست

که فرمان و فر الهی تراست

همه چیز را اصل باید نخست

که باشد خلل در بناهای سست

زر از نقره کردن عقیق از بلور

رسانیدن میوه باشد به زور

کند هر کسی سیب را خانه رس

ولی خوش نباشد به دندان کس

تو را ایزد از بهر عدل آفرید

ستم ناید از شاه عادل پدید

ستمکارگان را مکن یاوری

که پرسند روزیت ازین داوری

نکو رای چون رای را بد کند

خرابی در آبادی خود کند

چو گردد جهان گاه گاه از نورد

به گرمای گرم و به سرمای سرد

در آن گرم و سردی سلامت مجوی

که گرداند از عادت خویش روی

چنان به که هر فصلی از فصل سال

به خاصیت خود نماید خصال

ربیع از ربیعی نماید سرشت

تموز از تموز آورد سرنبشت

هر آنچ او بگردد ز تدبیر کار

بگردد بر او گردش روزگار

سکندر به انصاف نام آور ست

وگرنی ز ما هر یک اسکندر ست

مپندار کز من نیاید نبرد

بر آرم به یک جنبش از کوه گرد

چو بر پشت پیلان نهم تخت عاج

ز هندوستان آورندم خراج

هژبر ژیان را درآرم به زیر

زنم طاق خرپشته بر پشت شیر

ولیکن به شاهی و نام آوری

نی ام با تو در جستن داوری

گر از بهر آن کردی این ترکتاز

که چون بندگان پیشت آرم نماز

به درگاه تو سر نهم بر زمین

نه من جمله کشور خدایان چین

به هر آرزو کاوری در قیاس

به فرمان پذیری پذیرم سپاس

در این داوری هیچ بیغاره نیست

ز مهمان پرستی مرا چاره نیست

جوابی چنین خوب و خاطر نواز

به قاصد سپردند تا برد باز

چو بر خواند پاسخ شه شیر زور

شکیبنده تر شد به نخجیر گور

سپهدار چین از شبیخون شاه

نبود ایمن از شام تا صبح گاه

به روزی که از روزها آفتاب

بهی جلوه تر بود بر خاک و آب

سپهدار چین از سر هوش و رای

سگالش گری کرد با رهنما ی

جهاندیده ای بود دستور او

جهان روشن از رای پر نور او

حسابی که خاقان برانداختی

به فرمان او کار او ساختی

دران کار از آن کاردان رای جست

که در کارها داشت رای درست

که چون دارم این داوری را بسیچ

چگونه دهم چرخ را چرخ پیچ

چو مهره برآمایم از مهر و کین

بدین چین که آمد به ابروی چین

اگر حرب سازم مخالف قوی ست

به تارک برش تاج کیخسروی ست

وگر در ستیزش مدارا کنم

زبونی به خلق آشکارا کنم

ندانم که مقصود این شهریار

چه بود از گذر کردن این دیار

به خاقان چین گفت فرخ وزیر

که هست از نصیحت تو را ناگزیر

براندیشم از تندی رای تو

که تندی شود کارفرمای تو

به گنج و به لشگر غرور آیدت

زبون گشتن از کار دور آیدت

جهانداری آمد چنین زورمند

در دوستی را بر او در مبند

به هر جا که آمد ولایت گرفت

نشاید در این کار ماندن شگفت ...

... همه نکته کار سازی ست این

بدین گونه کاری خدایی بود

خصومت خدای آزمایی بود

نشاید زدن تیغ با آفتاب

نه البرز را کرد شاید خراب

پذیره شو ارنی سپهر بلند

به دولت گزایان درآرد گزند

نه اقبال را شاید انداختن

نه با مقبلان دشمنی ساختن

میاویز در مقبل نیکبخت

که افکندن مقبلان ست سخت

چو مقبل کمر بست پیش آر کفش

تپانچه نشاید زدن با درفش

به یک ماه کم و بیش با او بساز

که بیگانه این جا نماند دراز

مزن سنگ بر آبگینه نخست

که چون بشکند دیر گردد درست

درستی بود زخم ها را ز خون

ولی زخم گه موی نارد برون

در آن کوش کاین اژدهای سیاه

به آزرم یابد درین بوم راه

به چینی بر آن روز نفرین رسید

که این اژدها بر در چین رسید

مپندار کز گنبد لاجورد

رسد جامه ای بی کبودی به مرد

نوای جهان خارج آهنگی است

خلل در بریشم نه در چنگی است ...

... هماهنگ را به که یاری کنی

طرفدار چین چون در آن داوری

به کوشش ندید از فلک یاوری

از آن کارها که اختیار آمدش

پرستش گری در شمار آمدش

بر آن عزم شد کاورد سر به راه

به رسم رسولان شود نزد شاه

ببیند جهانداری شاه را

همان سرفرازان درگاه را

سحرگه که زورق کش آفتاب

ز ساحل برافکند زورق بر آب

سپهدار چین شهریار ختن

رسولی بر آراست از خویشتن

به لشگرگه شاه عالم شتافت

بدانگونه کان راز کس درنیافت

چو آمد به درگاه شاهنشهی

از آن آمدن یافت شاه آگهی

که خاقان رسولی فرستاده چست

به دیدن مبارک به گفتن درست

بفرمود خسرو که بارش دهند

به جای رسولان قرارش دهند

درآمد پیام آور سرفراز

پرستش کنان برد شه را نماز

بفرمود شه تا نشیند ز پای

سخن های فرموده آرد بجای

به فرمان شاه آن سخن گوی مرد

نشست و نشاننده را سجده کرد

زمانی شد و دیده برهم نزد

به نیک و بد خویشتن دم نزد

ز پرگار آن حلقه مدهوش ماند

در آن حلقه چون نقطه خاموش ماند

اشارت چنان آمد از شهریار

که پیغامی ار نیک داری بیار

مه روی پوشیده در زیر میغ

به گوهر زبانی در آمد چو تیغ

کز آمد شد شاه ایران و روم

برومند بادا همه مرز و بوم

ز چین تا دگر باره اقصای چین

به فرمان او باد یکسر زمین

جهان بی دربار گاه ش مباد ...

... که خالی کند شه ز بیگانه جای

نباشد کس از خاصگان پیش او

جز او کافرین باد بر کیش او

اگر یک تن آنجا بود در نهفت

نباید تو را راز پوشیده گفت

شه از خلوتی آنچنان خواستن

شکوهید در خلوت آراستن

بفرمود کز زر یکی پای بند

نهادند بر پای سرو بلند

همان ساعدش را به زرین کمر ...

... سرای آنگه از خلق پرداختند

همان خاصگان سوی در تاختند

ملک ماند خالی در آن جای خویش

نهاده یکی تیغ الماس پیش ...

... نهفته سخن را گره بر گشای

به فرمان شه مرد پوشیده راز

ز راز نهفته گره کرد باز

چو برقع ز روی سخن برفکند

سرآغاز آن از دعا درفکند

که تا سبزه روینده باشد به باغ

گل سرخ تابد چو روشن چراغ

رخت باد چون گل برافروخته

جهان از تو سرسبزی آموخته

نگین فلک زیر نام تو باد

همه کار دولت به کام تو باد

برآنم که گر بنده را شهریار

شناسد نیایش نباید به کار

گر از راز پوشیده آگاه نیست

به از راستی پیش او راه نیست

من آن قاصد خود فرستاده ام

کزان پیش کافکندی افتاده ام

منم شاه خاقان سپهدار چین

که در خدمت شاه بوسم زمین

سکندر ز گستاخی کار او

پسندیده نشمرد بازار او

به تندی بر او بانگ برزد درشت

که پیدا بود روی دیبا ز پشت

شناسم من از باز گنجشک را

همان از جگر نافه مشک را

ولیکن نگهدارم آزرم و آب

ز پوشیدگان برندارم نقاب

چه گستاخ رویی بر آن داشتت

که در پرده پوشیده نگذاشتت

چه بی هیبتی دیدی از شاه روم

که پولاد را نرم دانی چو موم

نترسیدی از زور بازوی من

که خاک افکنی در ترازوی من

گوزن جوان گرچه باشد دلیر

عنان به که برتابد از راه شیر

جوابش چنین داد خاقان چین

که ای درخور صد هزار آفرین

بدین بارگه زان گرفتم پناه

که بی زینهاری ندیدم ز شاه

چو من ناگرفته درآیم ز در

نبرد مرا هیچ بدخواه سر

سیه شیر چندان بود کینه ساز

که از دور دندان نماید گراز

چو دندان کنان گردن آرد به زیر

ز گردن کند خون او تند شیر

ز من چو دل شاه رنجور نیست

جوانمردی شیر ازو دور نیست

مرا بیم شمشیر چندان بود

که شمشیر من تیز دندان بود

چو من با سکندر ندارم ستیز

کجا دارم اندیشه تیغ تیز ...

... که بر من گرفتاری آید درست

تو آورده ای سوی من تاختن

مرا با تو کفر ست کین ساختن

خصومت گری برگرفتم ز راه

بدین اعتماد آمدم نزد شاه

چو من مهربانی نمایم بسی

نبرد سر مهربانان کسی

وگر نیز کردم گناهی بزرگ

غریبی بود عذرخواهی بزرگ

نوازنده تر زان شد انصاف شاه

که رحمت کند خاصه بر بی گناه

پناهنده را سر نیارد به بند

ز زنهاریان دور دارد گزند

اگر من بدین بارگاه آمدم

به دستوری عدل شاه آمدم

که شاه جهان دادگر داورست

خدایش به هر کار از آن یاورست

از آن چرب گفتار شیرین زبان

گره بر گشاد از دل مرزبان

بدو گفت نیک آمدی شاد باش

چو بخت از گرفتاری آزاد باش

حساب تو زین آمدن بر چه بود

چو گستاخی آمد بباید نمود

پناهنده گفت ای پناه جهان

ندارم ز تو حاجت خود نهان

بدان آمدم سوی درگاه تو

که بینم رضای تو و راه تو

کزین آمدن شاه را کام چیست

در این جنبش آغاز و انجام چیست

گرم دسترس باشد از روزگار