سلطان ولد » ولدنامه » بخش ۱۷۱ - در بیان آن که سراج‌الدین مثنوی‌خوان شبی در خواب دید که چلبی حسام‌الدین قدس سره بر سر تربت مقدس مطهر مولانا قدسنا اللّه بسره العزیز ایستاده بود و این مثنوی را در دست گرفته خوش به آواز بلند و ذوق تمام می‌خواند و در شرح مدح این نظم مبالغه‌ها می‌فرمود. بعد رو به سراج‌الدین کرد و گفت «می‌خواهم که این مثنوی را بعد از این همچنین خوانی که من می‌خوانم» و در اثنای آن ابیات دیگر در وصف این کتاب از خویشتن می‌فرمود. چون بیدار شد از آنهمه ابیات همین یک بیت در خاطرش مانده بود. «هرکرا هست دید این را دید----- که برین نظم نیست هیچ مزید». همین بیت را چون بر این وزن است جهت تبرک در میانهٔ ابیات نبشته شد

دید در خواب آن مرید گزین

مثنوی‌خوان ما سراج‌الدین

کز صَغَر بود صالح و زاهد

پارسا و موحد و عابد

خشگ زاهد نبود چون دگران

داشت دایم نصیب از عرفان

عاشق اولیا بد آن صادق

در ره فقر آگه و حاذق

که حسام‌الحق آن شه والا

بر سر تربت ایستاده به پا

مثنوی ولد گرفته بدست

شده ز ابیات آن خوش و سرمست

بر ملا پیش مردمان می‌خواند

شور می‌کرد و ذوقها می‌راند

بعد از آن کرد رو بدو و بگفت

که از امروز آشکار و نهفت

همچو من خوان تو بعد از این این را

بگشا زین سخن ره دین را

وانگه از ذوق این ز خود ابیات

گفت شیرین و خوش چو شهد و نبات

چونکه از خواب گشت او بیدار

زانهمه نظم بی‌حد و بسیار

مانده بیتی به یاد او تنها

شد فراموش غیر آن او را

هست آن بیت این شنو نیکو

تا بری زان طریق و منزل بو

«هرکرا هست دید این را دید

که بر این نظم نیست هیچ مزید»

چون چنین شاه و سرور ابدال

که بد او مرد هم به قال و به حال

در حق نظم ما چنین فرمود

که بر این گفت گفت کس نفزود

درگذر از خیال و ظن و ز وهم

چشم بگشا ز جان و دل کن فهم

که چه درهاست این از آن دریا

غیر این در مجوی ای جویا

که یکی زین دوصد جهان ارزد

خنک آنرا که دایم این ورزد

خواند این نظم را به روز و به شب

تا رسد زین سخن به حضرت رب

زانکه این رهبر است جویا را

می‌نماید جهان بی‌جا را

رهروان را برد سوی منزل

تا ببینند بی‌حجب رخ دل

ای ولد مثنویت رهبر شد

نام تو بر فلک از آن بر شد

همه را می‌برد به سوی فلک

دیو را می‌کند چو حور و ملک

چون از او دور می‌شود چون حور

ظلمت محض سر به سر همه نور

قدرتش را از این سخن بشناس

نکند فهم این کسی به قیاس

مگر او را ورای گفت و شنود

بنماید خدا ز لطف و ز جود

کندش جذب سوی خود یزدان

در جهانی که نیستش پایان

که هزاران چو آسمان و زمین

پیش آن خور بود چو ذره مهین

ورنه در شرح و وصف ناید آن

هست بیرون ز عقل و وهم و گمان

سرّ او را مجو ز راه زبان

تا نگردی چنان ندانی آن

قدم اینجا چو در رسید بماند

بی‌قدم در جهان بی‌چون راند

آنکسی بو برد از این اسرار

که بود از ازل از آن احرار

هر که با این کتابش انسی نیست

در دو عالم بدان که حیوانی است

چون نباشد در این هوس ز خری

زین معانی شود بعید و بری

حیوانی بود مرید علف

عاقبت چون علف رود به تلف

بر مثال حدث شود مکروه

نزد پاکان دین بود مکروه

میرد او عاقبت بسان کلاب

همچو خر ماند اندرون خلاب

گر برادر بود و گر فرزند

چونکه این عشق را نمی‌ورزند

همچو دیوند پیش من مغضوب

خوار و مردود چون خر معیوب

باشد از من نصیبشان لعنت

مرگ ایشان مرا بهین نعمت

خویش من اوست کاو چو من باشد

طالب وصل ذوالمنن باشد

انس او با خدا بود نه به خود

چشم او در لقا بود نه به خود

باشد اندر طلب ز جان و ز دل

متنفر بود ز آب و ز گل

در طلب نفس را کند بسمل

گردد او خاک پای صاحب دل

دائماً سیرها کند سوی مرگ

رسد از مرگ هر دمش بر و برگ

بیند اندر فنا بقا و حیات

بل حیاتش بود ز عین ممات

بودش موت و فوت و ذکر و صلوة

آید از موتش از خدای صلات

باشد اندر فرار از هستی

تا ابد بی‌قرار از مستی

نیستی را کند ز جان مسکن

بی‌خطر سازد اندر این مأمن

هرچه گوید همه ز حق گوید

بسوی حق ز جان و دل پوید

نبود پیش او حدیث جهان

گفت‌وگویش بود ز عالم جان

حکمت و علم زاید از دهنش

دایماً عشق حق بود وطنش

دل او منبع حکم باشد

جان پاکش ز حق نعم باشد

قال و حالش بلند چون معروف

مشکلات جهان بر او مکشوف

نیک و بد پیش او پدید بود

هرچه گوید همه ز دید بود

نبود گفتنش ز نقل و قیاس

باشد از اصل کار او به اساس

در ظلام جهان بود چو چراغ

زندگی بخشد او به گاه بلاغ

مظهر حق بود در این عالم

پیشوا و خلیفه چون آدم

خویش من اوست کاینچنین باشد

سر هستی و مغز دین باشد

درد دل را بود چو درمان او

وصل حق را مدام جویان او

خاک او توتیای چشم بود

قطرهٔ جان از او به بحر رود

قطره چون شد به بحر بحرش دان

زانکه شد محو اندر آن عمان

خنک آن کس که بهر درویشان

می‌کند ترک جملهٔ خویشان

عین ایشان شود ز خود گذرد

پردۀ نفس را ز عشق درد

هرچه آن گفتنی است من گفتم

درهای گزیده را سفتم

گر ز جان، تو به گفتِ من گروی

راه حق را نمایمت که روی

قصد آن کن که نفس را بکشی

تا ز تلخی رهی و از ترشی

در نگر کز چه روست مستولی

تا شود بر تو مکرهاش جلی

تا که حاکم شد او و تو محکوم

کرد چون خویشتن ترا محروم

هست او چون امیر و تو چو اسیر

می‌کشد سو بسوت بی‌زنجیر

اینچنین عمر بی‌بها را چون؟

می‌کنی ضایع از پی آن دون؟

قوّت از قوت دارد آن ملعون

قوت او را ببر بریزش خون

قوتش از جوع ساز نی از نان

زانکه این درد راست این درمان

ببر او را ز لذت دنیا

تا رسد صد چنانش از عقبی

هیچ نوعش مراد و کام مده

جز غم و رنج بردوام مده

قوت او را ز رنج و محنت ساز

تا گذارد نمازها به نیاز

گرسنه باش تا در آخر کار

سیر گردی ز نعمت بسیار

کم خور این میوه را که در عقبی

رسدت پیش میوۀ طوبی

چون کنی ترک رخت و ملکت و مال

صد چنانت رسد به روز مآل

بگذر از خورد و خواب و رو بیدار

تا رسی عاقبت در آن دیدار

قوت حق را بجوی اندر جوع

تا روی چشم سیر وقت رجوع

چست می‌ران در این طریق دقیق

تا که گردی یگانه در تحقیق

بی ریاضت قدم منه در راه

تا رسی همچو انبیا باله

مصطفی گفت عین جوع طعام

می‌شود از خدا برای کرام

زنده گردد از آن تن صدیق

با ملایک شود مدام رفیق

باز و سگ را مدام صیادان

قوتشان کمترک دهند بدان

تا که از جوع صیدها گیرند

بهر صیاد دائماً گیرند

صید را گرسنه بود طالب

در شکار آید و شود غالب

آن سگ سیر کی بجوید صید؟

شود آن سیری‌اش بر او چون قید

بسته‌اش دارد از طلب سیری

نتواند نمود او شیری

همچنین نفس را تو کم ده نان

تا بگیرد شکارهای نهان

هیچ از اینش مده که آن طلبد

از تنش کن جدا که جان طلبد

زودش از سنگ نیستی مرجوم

کن که بعد از فنا شود مرحوم

تا نکوبی سرش به گرز جهاد

نشمارد ترا خدا ز عباد

تا بود با تو همره آن بیراه

ره نیابی به منزل اللّه

او پلید است بی پلید برو

بی قدم در جهان پاک بدو

نی به جامه چو می‌رسد سرگین؟

می‌شود مانع از نماز یقین؟

حدث ظاهری چو شد مانع

مر ترا از ثواب ای سامع

حدث باطنی که اصل آن است

مانع قرب وصل جانان است

تا نگردی تمام از وی پاک

کی روی چون مسیح بر افلاک

پاک کن ظاهر از برای نماز

پاک کن باطن از برای نیاز

چون شوی پاک و صاف در ظاهر

هم بکن سرّ خویش را طاهر

کاصل در آدمی سرّ است نه سر

سر بود همچو باد (؟پا) و سرّ چون پر

آنچه با پا روی هزاران سال

بیشتر زان روی به پر در حال

تن به پا می‌رود دوان در راه

جان به پر می‌پرد بسوی اله

پرّ جان، عشق باشد ای دانا

جان بی عشق کی پرد آنجا؟

هر کرا عشق بیش پرش بیش

بیش باشد یقین ز کمتر، پیش

هر که عاشقتر است افزون است

از همه بهتر است و موزون است

عاشقان صف‌صف‌اند در ره حق

صف پس می‌برد ز پیش سبق

وان امامی که پیش این صفهاست

او به محراب وصل حق تنهاست

همه زو می‌برند و او از حق

برتر است از بروج و هفت طبق

از طبقها گذشت چون احمد

دیده را کرد پر ز حسن احد

محو حق است و غرق آن دیدار

ذات او را چو دیگران مشمار

گرچه ماند به دیگران شکلش

جنس خلقان بود تن و اکلش

لیک سرش گذشته از عرش است

گرچه از روی جسم بر فرش است

هر که دید آن جمال، بی‌پرده

زنده شد گرچه بود پژمرده

نی چنان زنده کاخر او میرد

هر چه دارد کسی دگر گیرد

زندگی کز خداست پاینده است

همچو خور روشن است و تابنده است

تا خدا هست با خدا باقی است

جانها را شراب و هم ساقی است

زنده باشد از او یقین هر شی

میرد اشیاء و او بماند حی

مردگی ظلمت است و نور حیات

چون رود باز نور ازین ظلمات

مرده ماند جهان و هرچه در اوست

چون از ایشان نهان شود رخ دوست

زانکه از نور او پراند اشیا

همه را زان خور است تاب و ضیا

مثل خانه‌هاست این اشیا

گشته روشن ز عکس نور خدا

نور را چون نهان کند ز ایشان

همه مانند قالب بیجان

کل اشیا فنا شوند و هلاک

از بد و نیک و از پلید و ز پاک

تا بدانند کان صفا و حیات

چون از ایشان نبد نداشت ثبات

عاریه بود باز رفت به اصل

نور خور کی ز قرص خور شد فصل؟

گشت خالی ز نور او اشیا

همه مردند و ماند حق تنها

لیک جانی که شد فنا در نور

یافت بعد از فنا بقا در نور

ذات او باشد از شعاع لطیف

تافته علم بر وضیع و شریف

آن چنان نور را فنا نبود

چون ز حق است جز به حق نرود

تا خدا هست باشد او دائم

دائماً با خدا بود قائم

تن او گر فنا شود میرد

جان او ملک لامکان گیرد

از سمک تا سماک نور دهد

مؤمنان را بهشت و حور دهد

شود اندر جهان جان والی

همه اسفل روند و او عالی

از عدد هر که رست گشت ولی

شیر حق دان ورا تو همچو علی

انبیا را از او توانی دید

بر تو گردند بی حجاب پدید

نبود هیچ چیز از او بیرون

بخشدت صد جهان ز راه درون

زانکه حق با وی است و بی او نیست

در او را گزین و آنجا بیست

چون خدا گفت در زمین و سما

می‌نگنجم مرا مجو آنجا

در دل مؤمنان بگنجم لیک

در دلشان بکوب از جان نیک

تا بیابی مرا در آن دلها

برهی ز آبها و از گِلها

دامن شیخ گیر ای جویا

زانکه حق است از آن زبان گویا

فعل و قول وی است جمله ز حق

دم‌به‌دم گیر از او به صدق سبق

تا که گردی از آن سبق سابق

بر همه سابقان تو ای لاحق

بس بود بعد از این خموش کنم

بی دهان زان شراب نوش‌کنم

سوی بی‌سو صلا زدم بسیار

گه ز راه درون گه از گفتار

هر کرا سعد بخت خواهد بود

فارغ از تاج و تخت خواهد بود

از جهان بهر حق شود بیزار

طلبد او دکان در آن بازار

از فنا بگذرد رسد به بقا

رود از خود بسوی وصل خدا

نیست این را کران خموش ولد!

بنه آئینه را درون نمد

مطلع این بیان جان افزا

بود در ششصد و نود یارا

گفته شد اول ربیع اول

گر فزون گشت این مگو طول

مقطعش هم شده است ای فاخر

چارمین مه جمادی الاخر

شد تمام این نمط در این دفتر

تا چه آید از این سپس دیگر

نیست این را نهایت و غایت

ختم کن چون تمام گشت آیت

ز آیتی می‌شود نماز تمام

چون شدم مست بنهم از کف جام

نی نوازش کنم دگر نه عتاب

لب ببندم چو شد تمام کتاب