سلطان ولد » ولدنامه » بخش ۷۵ - در بیان آنکه جان‌ها تا در عالم معنی پنهان بودند زشت از خوب ظاهر نمیشد حق تعالی ارواح را در قوالب و اشباح فرستاد تا خوب از زشت پیدا گشت که اَلسَّعیدُ مَنْ سَعِدَ فی بَطْنِ اُمِّهِ وَ الشَّقی مَن شَقی فی بَطْنِ اُمِّهِ. و در تقریر آن که چون شاگرد از استاد اندک آموزد هرگز اوستاد بدو فخر نکند بلکه از وجود او ننگ دارد ولیکن از آن شاگردی که صنعتش را عظیم آموخته باشد، و در حقیقت فخر کردن از او فخر کردن از خود باشد از آن رو می‌فرماید پیغمبر علیه السلام که اَلفَقْرُ فَخْری.

جان ها را خدای بی همتا

مختلف آفرید در مبدا

بود در بطن ام یکی نیکو

بود یک عکس آن بدو بدخو

از ازل بود آن شقی کافر

از قدم بود این تقی بافر

جان علوی تقی از اول بود

جان سفلی شقی از اول بود

چونکه اندر نقوش پیدا شد

خوب والا و زشت رسوا شد

جان احمد برفت بر بالا

جان بوجهل ماند تحت ثری

هر که باشد ز امت احمد

اندر آخر رود بسوی احد

خسرو ماست احمد مرسل

که همه مشکلات از او شد حل

همه چون ذره ایم از خور او

شبه چبود بنزد گوهر او

امتش گرچه خلق بسیاراند

اولیا در میانه مختار اند

ظاهر فعل او به خلق رسید

باطن و سر به اولیای رشید

امتش خلق ار یکی روی اند

از همه روی او ل یا اویند

آنچه او دید و یافت از ورزش

نرسد با کسی ز آمرزش

امتش را حق ار چه بنوازد

وصل جز بر خواص نفرازد

اولیا امت گزین وی اند

گر ز خاک حجاز ور ز ری اند

وارثان اند قال و حالش را

زانکه دیدند خوش جمالش را

دان که شاگرد مقبل آن باشد

که چو اوستاد پیشه دان باشد

وانکه در صنعت است او ابتر

همچو استاد کی شود سرور

باشدش ز اوستاد اندک چیز

همچنان کز رزی دومشت مویز

نبود آن مویز باغ تمام

بل بود همچو جرعه ای از جام

کی پسندد ز دل ورا استاد

کی کند فخر از او میان بلاد

لیک آن کس که صنعتش آموخت

همچو او شمع دانشش افروخت

فخر آرد وی از چنان شاگرد

نام او را همیشه سازد ورد

فقر فخری رسول از آن فرمود

که بد از اولیا قوی خشنود

فخر از خویش کردنی از غیر

فهم کن گر تراست در جان سیر

چونکه شاگرد اوستاد شود

در میانه دگر دوی نبود

خمره چون گشت پر ز خم عسل

هر دو را یک مبین مباش احول

امت کامل اولیای حق اند

زانکه سرمست ز لقای حق اند

رهبر او بود در پیش رفتند

همچو او در وصل راسفتند

از چنین قوم فخر چون نکند

فخر او در حقیقت است از خود

زانکه این آب عین آن آب است

هر که او غیر دید در خواب است

مدح یک بان اگر کنی بزبان

نانها جمله داخل اند در آن

نیست حاجت که تو جدا گوئی

هر یکی را چو دو ثنا پوئی

نان ها گرچه سخت بسیاراند

هر یکی نام و صورتی دارند

آنکه عاقل بود همی داند

از عدد در احد همی راند

کی غلط اوفتد اگر بشمار

نام یک چیز را کنند هزار

پیش عاقل هزار باشد یک

نفتد از نقوش نان در شک

همه اعداد آسمان و زمین

بر او یک بود یقین دان این

همچو نانهاست پیش او همه چیز

زانکه دادش خدای آن تمییز

کی رسد در چنین مقام سنی

به جز از اولیای راد غنی

عقل آنکس که بود خوب و بلند

عدد نان و رازده نفکند

فهم کرد او که اینهمه اعداد

هست یک چیز از اصل و از بنیاد

آنکسی را که نور تمییز است

داند او ذات جمله یک چیز است

هرکه را عقل بیش فهمش بیش

مرد عاقل گزیده باشد و پیش

عقل مردان حق که عقل کل است

عقل ها خار و عقلشان چو گل است

فهم ایشان بود بلند و عظیم

همچو فهم مسیح و نوح و کلیم

سر هر چیز را چنان کان هست

نیک دانند از بلند و ز پست

کاین زمین چیست بهر چه شده است

بیشتر زانکه شد چسان بده است

واسمان کز نقوش بیرون بود

از چه شد نقش چونکه بیچون بود

چیست عرش و چراست هم کرسی

همه دانی چو ز اولیا پرسی

از قدم پیش از حدوث جهان

صنعهائی که بود بی دوران

همچو روز است پیششان پیدا

زانکه حق کرد جمله را بینا

هرچه پیش تو هست نامعقول

نزد ایشان بود همه مقبول

از کلوخ و حجر سخن شنوند

ساکنان پیششان چو کبک دوند

نی بداود کوه هم آواز

شد در الحان و نغمه ها دمساز

نی ستون ناله کرد چون احمد

ساخت در موضعی دگر مسند

گفت نالان با حمد آن استن

که مرا از فراق زار مکن

نیک گاهت قدیم من بودم

از فراقت عظیم فرسودم

مصطفی چون شنید نالۀ او

گفت از رحم مرورا که بگو

سازمت یک درخت تازه و تر

که برند از تو تا قیامت بر

یا چو مؤمن نهم ترا در خاک

تا شوی حشر با صحابۀ پاک

گفت این بایدم که آن باقی است

لطف تو این شراب را ساقی است

چون ستون جماد جست بقا

دیدگان برگ و بر شوند فنا

ترک آن کرد و از بقا سر زد

بر چنان دولت ابد بر زد

میوه و برگ نقد را بگذاشت

علم نسیه چون شهان افراشت

پشت بر نقد کرد چون مردان

کرد رو سوی آن جوان مردان

تو کم از کوه و از ستون بده ای

کاین چنین عاشق جهان شده ای

چوب را بود آن چنان همت

بر چنین نفس باد صد لعنت

کو گزیند حیات دنیا را

بگذارد صلات عقبی را

ترک گوید جهان سرمد را

ملکت جاودان بی حد را

عیش سه روزۀ دروغین را

خرد از جان فرو شد او دین را

چند دانه اش چو مرغکی بفریفت

دانه در دام بود از او نشکیفت

این جهان دانه است و دوزخ دام

منه از جهل سوی کامش گام

ظاهرش خوب و باطنش زشت است

حقش از عین قهر بسرشت ست

لطف دانه ات همیکشد سوی شست

تا چو مرغت کند ز دامش ست

هرکه ازین دانه ها گریخت رهید

وای بروی کزین خطر نجهید