شمس مغربی » ترجیعات » شمارهٔ ۱

آفتاب وجود کرد اشراق

نور او سربسر گرفت آفاق

سر فرو کرد پرتو خورشید

در تنزل ز هر دریچه و طاق

مطلق آمد به جانب تقیید

گشت تقیید عازم اطلاق

هرکه بد جفت ظلمت عدمی

کرد نورش ز جفت ظلمت طلاق

مدتی رزق بر دوام رسید

تا عدم را وجود شد رزاق

کاروان وجود گشت روان

جانب چین و هند و روم و عراق

مجتمع گشت با وجود عدم

اجتماعی قرین بوس و عناق

چه عروسی است آنکه هستی حق

باشد او را که نکاح صداق

هرکه او شد زین نکاح آگه

دو جهان شد مطلع بدین میثاق

می هستی بکام عالم ریخت

ساقی جانفزای سیمین ساق

چون می هستیش بکام رسید

تلخی نیستیش شد ز مذاق

جامه ظلمت و عدم بدرید

مست بیرون دوید سینه بطاق

درد او را شراب شد درمان

زهر اورا مدام شد تریاق

آمد ایام قرب و عهد وصال

رفت هنگام بعد و هجر و فراق

چونکه صحرا فروق مهر گرفت

رو بصحرا ز خانقاه و رواق

نیست ایام خلوت و عزلت

نیست هنگام انزوا و وثاق

پای بر مرکب عزیمت آر

زانکه عزم درست تست براق

بگذر ز کرسی و ز عرش مجید

التفاتی مکن بسبع طباق

روی آور به عالم توحید

ور گذر زین جهان شرک و نفاق

تا رهی زین جهان جور و جفا

به سرای پر از وفا و وفاق

اسم خود محو کن از این طومار

رسی خود برتراش ازین اوراق

وصف او را مدان بخویش مضاف

لغت او را مکن بخود الحاق

هستب او را بود باستقلال

نیستی مر ترا باستحقاق

زانکه اندر جهان حکمت و علم

نام هستی کنند بر او اطلاق

رو ز اخلاق خویش فانی شو

تا که حق مر ترا شود اخلاق

دیده وام کن ز خالق خلق

تا ببینی به دیده اخلاق

عشق پیش از جهان کن فیکون

در سرابی منزّه از چه و چون

بود آزاد از حدوث و قدم

بود مستغنی از ظهور و بطون

با نهاد از حریم خلوت خود

بهر اظهار حسن خود بیرون

جلوه کرد بر مظاهر کون

تا برون را بداد رنگ درون

داد بر چشم خویشتن جلوه

حسن خود در لباس گوناگون

روی خود دید در هزاران روی

چون نظر کرد چشم او ز عیون

گاه وامق شد و گهی عذرا

گاه لیلی شد و گهی مجنون

صفت آن یکی ظهور و بروز

صفت آن دگر خفا و کمون

نام او گشت عاشق و معشوق

چونکه شد برجمال خود مفتون

وصف آن شده غنی و قوی

نام آنیکی شده فقیر و زبون

در هر آیینه روی خود را دید

شاهد شنگ و دلبر موزون

رنگهای عجیب تعبیه کرد

عشق نیرنگ ساز بوقلمون

وصف معشوق را بعاشق داد

تا فرحناک شد دل محزون

نقطه را کرد در الف ترکیب

داد پیوند کاف را با نون

چرخ را شوق دز بروج آورد

نام او گشت زین سبب گردون

ساخت معجونی از وجود عدم

دو جهان ممتزخ از آن معجون

جامع عز و ذل و فقر و غنا

شامل علم و جهل و عقل و جنون

بر جهان و جهانیان باشید

در خزائن هرآنچه بد محزون

بدر انداخت موج قلزم عشق

هرچه در قعر بحر بد مکنون

گشت موجود هرچه بد معدوم

گشت دریا هرآنچه بد هامون

مدتی بود عقل دون همت

مانده دور از رخش بهمت دون

حسن دلدار چون تجلی کرد

هوش او گمشد و جنون افزون

چشم سرمست ساقی باقی

به‌هزاران فریب و مکر و فسون

قدحی پر شراب و افیون کرد

عقل را داد با شراب افیون

بند بگشاد و پرده‌ها بدرید

شد سراسیمه والجنون فنون

مدد عشق چون پیاپی شد

در ربودش ز رویت مادون

عین توحید دوست گشت عیان

تا بعین عیان بدید عیون

محرمی کو تا بگوید راز

که حقیقت چگونه گشت مجاز

پیشتر از ظهور پرده کون

عشق در پرده بوده پرده نواز

راز خود را برای خود میگفت

خویشتن می‌شنید از خود راز

مستمع کس نبود تا شنود

زانکه او داشت قصبهای دراز

همدم خویش بود و مونس خود

چون مر او را نبود کس دمساز

کی شود صادر او کسی نبود

سخن خوب از سخن پرداز

مرغ خود را بود آشیانه خود

شاه خود بود و شاه را شهباز

داشت اندر فضای خود طیران

بودش اندر هوای خود پرواز

گل صد برگ حسن دوست نداشت

عندلیبی که تا نوازد ساز

طاق ابروش سجده میطلبید

قامتش بود مستحق نماز

بوسه میخاست تا دهد لب او

غمزه اش خاست دلبر طناز

حسن معشوق عاشقی می‌جست

بیدلی خاست دلبر طناز

زانرا در ....اوست جانرا عز

زانکه در سوز اوست جانرا ساز

بگدائیست پادشه پیدا

بنسیب است سربلند فراز

گرنه حاجی شوق او باشد

کس نگوید که هیچ هست حجاز

نار او را نیاز می‌بایست

ناگزیر است ناز راز نیاز

گرنه محمود عشق او باشد

که شناسد که بوده است ایاز

حسن او گفت دیده خود را

یکنظر در جمال او انداز

جز که با سمع خویش راز مگوی

جز که با حسن خویش عشق بساز

ای زتو برگ و ساز ما پیدا

بیتو ما را نه برگ هست و نه ساز

چون نظر بر جمال خویش انداخت

کرد بر حسن خویش عشق آغاز

زان نظر عشق و عاشق و معشوق

گشت هریک زغیر خود ممتاز

زان نظر گشت کاینات پدید

زان نظر ماند چرخ در تک و تاز

گشت یک حرف صد هزار کتاب

داد یکصوت صد هزار آواز

عشق خود بود ناظر و منظور

کردم اقصه قصه را ایجاز

ور ز من باورت نمی‌آید

چشم بگشا تا ببینی باز

پیش از آن کز جهان نبود نشان

عشق در نفس خویش بود نهان

بود در شین او جمیع شیون

بود در عین او همه عیان

قاف او بود مسکن عنقا

بود عنقا بقاف او پنهان

کان او بود مندرج در ذات

شان او بود مندمج در کان

شان کان چون قدم نهاد برون

گشت اسرار کان پدید از شان

کرد سلطان عزیمت صحرا

شد روانه سپاه با سلطان

وحش و طیر و پری و دیو و بشر

با سلیمان شدند جمله روان

همه عالم سپاه او بگرفت

پر شد از لشکرش زمین و زمان

دمبدم کاروان روان میشد

سوی شهر وجود از امکان

از راه عدد پادشاه قدیم

کرد معمور خطه حدثان

بود با مستیش رفیق ایجاد

بود با حسن او قرین احسان

کرد از لازمان زمان پیدا

کرد از لامکان بدید امکان

سوی عالم چو تاختن آورد

عالم جسم گشت و عالم جان

چون بمیدان کاینات رسید

گوی وحدت فکند در میدان

گرد میدان کاینات بگشت

کرد در عرصه جهان جولان

نام او شد جواهر و اعراض

لقب او عنایت ارکان

کثرت خویش گشت و وحدت خود

شد ملبس بوین لباس و بدان

ماه فی‌الشبه ز اجر الاحمال

حاز فی‌الند سابق الاعیان

عاقل و عقل گشت و هم معقول

شد مقید به علت و برهان

نظری سوی عالم جان کرد

عکس رخسار خویش دید در آن

گشت بر عکس روی خود واله

ماند در نقش روی خود حیران

نام او گشت عاشق و معشوق

چونکه شد بر جمال خود نگران

کرد مافوق حسن خویش نثار

هر جواهر که بودش اندر کان

شد ز رخسار قامتش پیدا

گل هر باغ و سرو هر بستان

خلعت کاینات در پوشید

کرد در خود نظر بچشم عیان

تا شنید از ره هزاران گوش

راز خود را ز صد هزار دهان

راز خود را بسمع او میگفت

هر زمانی بصد هزار زبان

چونکه خود را بخود تمام نمود

نام خود کرد بعد از آن انسان

گر نشد زین بیان ترا روشن

در برون ماندت یقین و گمان

جام گیتی نمای را بطلب

تا ببینی در او بعین عیان

عشق بی‌کثرت حدوث و قدم

نظری کرد در وجود عدم

هردو را دید منقطع ز اغیار

هر دو را دید متحد با هم

هریکی زان دگر نه پیش و نه پس

هریکی زاندگر نه بیش و نه کم

گشت هریک در آن‌دگر مدرج

بود هریک در آن دگر مدغم

هر دو با یکدیگر شده مربوط

هر دو با یکدیگر شده محکم

عشق آمد میان هر دو نشست

تا که گردید هر دو را مجرم

برزخی گشت جامع و فاضل

همچو خطی میان نور و ظلم

شد یکی فاضل و یکی قابل

شد یکی ظاهر و یکی مبهم

کرد ظاهر وجوبرا امکان

کرد پیدا حدوث را ز قدم

بود امکان ز هستی آبستن

بجهان داشت باردار شکم

گشت زاینده عالم از امکان

بدمی همچو عیسی از مریم

نیست تنها جهان شبیه پدر

نسبتی دارد او بمادر هم

بلکه از عشق شد جهان آزاد

بلکه عشق است سر‌بسر عالم

چون شه عشق عزم صحرا کرد

چتر برداشت برکشید عَلَم

تاج بر سر نهاد و بست کمر

دربر افکند خلعت معلم

کرد آهنگ جلوه از خلوت

سوی صحرا شد از حریم حرم

چون روانه شد از پی جولان

گشت با او روانه خیل و حشم

بقدم زنده کرد عالم را

چون ز‌خلوت برون نهاد قدم

شد جهان از جمال او زیبا

گشت عالم ز‌حسن او خرّم

یافت خود را بکسوت حوا

دید خود را بصورت آدم

قدرتش بود بر جهان میمون

چو جهان شد بدید از آنقدم

دارد انگشت دست دولت عشق

شد سلیمان نهفته در خاتم

ذرّه زو و صد هزاران مهر

قطره زو و صد هزاران نم

آدم از مهر اوست یکذرّه

عالم از بحر اوست یک شبنم

رام فرمان او دوصد کسری

مست جام مدام او صد جم

بود عالم ز نیستی غمناک

عشق او را خلاص داد از غم

بکرم دست بر جهان بگشود

بلکه چون او ندید جان کرم

که شنیده است در جهان هرگز

متعمی را که نفس اوست نعم

یا که دیده است باعثی در کون

که بود مرسل رسول امم

چون یکی باشد از ره تحقیق

حاجی و راه و کعبه و زمزم

قلم او براست کرد روان

گرچه خود بود راست همچو قلم

نام خود را نوشت بر کف خود

چونکه بر لوح برکشید رقم

کردم القصه قصه را کوتاه

لب ببستم فرو کشیدم دم

بعد ازین گر زمن سخن شنوی

مشو از من ازین سخن درهم

که نه من بلکه هر زمان ازمن

عشق میگوید این سخن را هم

میرسد این صدا بگوش

از پس پرده نهان هر دم

آنچنانم ز جام عشق خراب

که ندانم شراب را از سراب

مدتی شد که فارغ امده ام

از امید و نعیم و بیم و عقاب

نه منعم شناسم و نه نعیم

نه معذب شناسم نه عذاب

هست یکرنگ نیک و بد پیشم

هست یکسان برم خطا و صواب

چه خبر سایه را ز ظلمت و نور

چه اثر نیست راز آتش و آب

آنکه حیران و مست و مدهوش است

چه خبر دارد از ثواب و عقاب

نیست هرگز نمیشود محجوب

نیست را نیست هیچ خوف حجاب

بیخبر را کسی نجست خبر

بیخبر را کسی نکرد عتاب

ادب از عقل و عاقلان طلبند

کس ز‌دیوانگان نجست آداب

من که از رفع و نصب بیخبرم

کس ز من چون طلب کند اعراب

مت که در پیچ و تاب زلف ویم

نشود هیچ کس زمت در تاب

عشق را عقل چو بدید بگفت

جان وقت الرحیل یا احباب

مثل من تاب از کجا دارد و

الوداع الوداع یا اصحاب

تیغ در دست ترک سرمست است

حذروا منه یا الوالاباب

بستاند ز دست عقل عنان

عشق چون پا درآورد بر رکاب

عشق را عقل چون برد در دام

بکند پشه شکار عقاب

پای صرصر نداشت هیچ بعوض

صید عنقا نکرد هیچ زباب

عشق چون سایبان بصحرا زد

از ازل تا ابد کشید طناب

عشق را عقل مادراست و پدر

عقل را عشق مرجع است و مآب

لوح بر دست عقل، عشق نهاد

عشق فرمود تا بنشت کتاب

عقل از عشق شد امام مبین

عقل ازو شد مقدم اصحاب

بگذز از عقل زانکه عشق

خود امام است و مسجد و محراب

در عدد نیست جز یکی محسوب

گر هزاران درآوری بحساب

دائماگرد خویش گردان است

از سر شوق عشق چون دولاب

هست از شوق خویشتن گردان

هست از مهر خویشتن در تاب

گاه ظاهر شود گهی باطن

میدود گرد خویشتن بشتاب

بر سر بحر بینهایت عشق

دو جهانست برمثال طناب

خیمه آب چون رود بر باد

چه بود بعد از آن تو خود دریاب

اول و آخر جهان عشق است

بلکه جز او نمایش است و سراب

نسبت عشق چونکه غالب شد

مضمحل گشت اندرو انتساب

محو گردید عاشق و معشوق

عشق از رخ چو برفکند نقاب

غیر سلطان عشق هیچ کس

لمن الملک را نداد جواب

مدتی شد که میرسد از غیب

لحظه لحظه بگوش هوش خطاب

ای بخورشید رخ عالم گیر

کرده هر ذرّه را چو بدر منیر

جز در آینه دل انسان

روی خود را ندیده مثل و نظیر

نفس خود را نگاشته بردل

شسته نقش جهان زلوح و ضمیر

کرده بر لوح عالم ترکیب

صورتی برمثال خود تصویر

هم بخود نفخ روح او کرده

هم بخود کرده طینتش تخمیر

نام او کرده آدم و حوا

در جهان عبارت و تعبیر

کشته مجموعه همه عالم

گشته آنموزج جهان کبیر

نسخه حق زراح روح شده

زان عالم زراه و جسم صغیر

او کتابست و عالمش آیات

اوست آیات و عالمش تفسیر

اوست خورشید کاینات شعاع

اوست دریا و کاینات غدیر

در زوایای قلب متشعش

همه عالم چو ذرّه است حقیر

کی در او اتساع غیر بود

دل که سلطان عشق راست اسیر

در درونی که نیست عین و اثر

غیر دلدار خویش هیچ مگیر

زانکه با او جزا و محال بود

زین سبب شد سریر عین امیر

گر نکردی تو فهم این اسرار

ور نشد روشنت ازین تقریر

باز تو نیست باز این پرواز

مرغ تو نیست مرغ این انجیر

پس فطیر تو خام سوخته است

پس خمیر تو مانده است فطیر

خیز و مردانه مایه به کف آر

تا بدو گردد این فطیر خمیر

ورنه دست از طلب مکن کوتاه

بطلب مرشدی حکیم و خبیر

تا که ترکیب تو کند تحلیل

تا کند روغنت چراغ منیر

بحق و محقی چنانکه باید کرد

بکند با تو استاد بصیر

تا که آبا و امهات بهم

مترکب شوند بی تقصیر

ز اتحادی که گرددت حاصل

چه پذیرد زوال ظل پذیر

پس زتو نقاب شود اعیان

چونکه هستی به نقش خویش اکسیر

پس بدانی که ذرّه ارواح

چون در اجساد میکند تاثیر

بشناسی که چون یکی گردد

آنکه پیوسته بوده است کثیر

از چه رو عشق و عاشق و معشوق

متحد می شوند بی تقصیر

چه عزیز و ذلیل هر دو یکیست

یا غنی از چه روست عین فقیر

پس سزد مرترا اگر گویی

بزبان فصیح بی تفسیر

عشق در چندین حجاب و ظلمت و نور

ب‌رخ اویخت شد بدان مستور

تا که عاشق به جد و جهد تمام

کند از روی عشق یکیک دور

پس بتدریج .......او گیرد

یابد از هرچه غیر اوست نفور

چون به نیروی وقت و قوت عشق

یابد از پرده های عشق عبور

بعد از آتش جمال بنماید

وحدت عشق بی‌نیاز غیور

بستاند ز دست اغیارش

کندش قرب عشق از همه دور

برهاند ز جور معشوقش

وصل عشقش ازو کند مهجور

خرقه نیستیش در پوشد

چو کند از لباس هستی عبور

غرض از نام عاشق و معشوق

بل مراد از حجاب ظلمت و نور

نیست الا خفا غیبت و کون

نیست الا بر ز عین و ظهور

زانکه عشق وحید و بی همت

بیشتر از جهان زو ره غرور

بود مستور در جهان قدیم

بود مسرور در سرای سرور

خود بخود بود طالب و مطلوب

خود بخود بود ناظر و منظور

بود در نور او همه انوار

بود در بحر او جمیع بحور

حکم او را نبود کس محکوم

امر او را نبود کس مامور

لیک میخاست علم او معلوم

باز میجست قدرتش مقهور

نعمتش بود طالب شاکر

تا که منعم شود بدان مشکور

نظری کرد در جهان خرای

شد جهان خراب از او معمور

بدمی زنده کرد عالم را

نفخه عشق همچو صاحب صور

همه را نفخ عشق حاضر کرد

بزمین ظهور و ارض نشور

خوش برانگیخت صور نفخه عشق

کلمات دو کون را از قبور

گشت داود عشق نغمه سرای

خواند در گوش کائنات زبور

شد سلیمان بسوی شهر سبا

برد با خویشتن وحوش و طیور

سوی ظلمت شتافت خضر روان

کرد موشی جان عزیمت طور

شاه قیصر بسوی روم آمد

جانب چین روانه شد فغفور

همه عالم سپاه عشق گرفت

شد جان زان سپاه پرشر و شور

گاه سلطان شد و گهی بنده

گاه استاد شد و گهی مزدور

گاه عارف شد و گهی معروف

گاه ذاکر شد و گهی مذکور

چونکه خود را برنگ عالم دید

مستترد در تنوعات ستور

پردها برافکند از رخ خویش

تا که شد در همه جهان مشهور

بر سر کوی عشق بازاریست

اندر او هرکسی پی کاریست

هست در وی متاع گوناگون

هر متاعیش را خریداریست

بر سر چارسوی بازارش

متمکن نشسته عطاریست

شربت نوش آن روان بخش است

لب شیرین او شکر باریست

هر طرف ز آرزوی چشم خوشش

نگران او فتاده بیماریست

از شفا خانه لب ساقیش

هرکسی را امید بیماریست

گشت از چشم مست او سرمست

در جهان هرکجا که هشیاریست

از لبش وام کرده باده ناب

در جهان هر کجا که خماریست

گشته از قامت رخش پیدا

هرکجا سر و باغ و گلزاریست

از پی گلستان روی وی است

هر کسی را که در قدم خاریست

زیر هر زلف او چینی است

زیر هر تار موش تاتاریست

قامت چابکش چو چالاکی است

خال زنگی او چو عیاریست

کرد بر گرد نقطه جانش

دل سرگشته همچو پرگاریست

غمزه جادوش چو غمازیست

طره هندوش چو طراریست

هست شاگرد چشم خونخوارش

هر کجا در زمانه خونخواریست

همه از مکر او پدید آمد

هرکجا نام مکر و مکاریست

غم بگردش کجا تواند گشت

همچو او هر کجا غمخواریست

روی او بهر طرف روئیست

هر طرف سوی روش نظاریست

میکند بر وجود او اقرار

هستی هرکرا که انکاریست

هرچه تو دیده و میبینی

بمثل دانه ز خرواریست

گرچه منکر همی کند انکار

نقش انکار منکر اقراریست

یا ز انبار علم او مشتی است

چونکه مشتی نمونه خرواریست

یار دیوان اوست یکدفتر

یا ز دفتر نوشته طوماریست

سوی او میرود چو دود در او

هر کرا جنبشی و رفتاریست

از پی کسش زلف او بسته است

در میان هرکرا که زناریست

رو بمحراب ابرویش دارد

در جهان هر کجا دینداریست

بحقیقت ورا پرستیده است

هرکجا در جهان پرستاریست

یک سخنگوی صد هزار زبان

از پس هر دهان بگفتاریست

دو جهان از جمال او عکسی است

عالم از روی او نموداریست

گشته پیدا ز تاب رخسارش

هر کجا آفتاب رخساریست

نیست جز او کسی دگر موجود

غیر او هرچه هست پنداریست

این همه کار و بار و گفت و شنود

جز یکی نیست گرچه بسیاریست

چشم بگشای تا عیان بینی

گر ترا دیده و دیداریست

ای تو مخفی شده ز پیدائی

وی نهان گشته از هویدائی

هیچ سوئی نه ای و هر سوئی

هیچ جائی نه ای و هر‌جایی

تا بصحرا شدی تماشا را

گشته ام از پی تو صحرائی

هست امروز حسن بی‌مثلت

در خور دیده تماشائی

از پیت در بدر همی گردم

شده ام از پی تو هر جائی

از چه ساکن نمیشود دل من

چو که تو ساکن سویدائی

تو نشسته درون خانه دل

من ز سودات گشته ام سودائی

چون ز‌چشمم همی پنهان

چونکه از چشم من تو بینائی

غیر تو نیست کس ترا جویا

بحقیقت ترا تو جویائی

با تو یکدم نمیتوانم بود

بیتوام نیست هم شکیبائی

تاب دیدار تو ندارد کس

گرچه برقع ز روی بگشایی

من ندانم ترا دگر دانم

بخود از من توئی که دانایی

کس نداند درون دریا را

مگر آنکس که هست دریائی

از تو یابد مذاق شیرینی

نه ز حلوی و نه حلوائی

بی لبت خود کجا تواند کرد

لب شیرین لبان شکر خائی

از خطت یافت باغ سرسبزی

وز قدت یافت سرو بالائی

هست بر روی تو جهان خالی

که رخت را از اوست زیبائی

یا بگرد عذرا تو خطی است

یافته زو عذرا رعنایی

من چنانم ترا که مییابم

تو چنانی مرا که میبائی

نیستم غیر آنچه فرمودی

نکنم غیر آنچه فرمائی

هرچه در من دمی هما نشنوی

که منم چون نئی تو چون مائی

کم و افزون شوم زتو نه زخود

تو اگر کم کنی ورا فزائی

نه بدی دارم نه نیکی هم

نه خودی دارم و نه خود رایی

من که باشم که تا ترا شایم

توئی آنکس که خویش را شائی

زانکس که نیستی که زان خودی

هیچکس رانه که خود رائی

غیر تو نیست هیچکس موجود

زان سبب بی‌شریک و همتایی

دو جهان همچو جسم و تو جانی

دو جهان اسم و تو مسمائی

غیر و عینی و وحدت و کثرت

هم تو مجموع و هم تو تنهایی

چون ترا از تو مانند اشیا

چون تو هستی جمله اشیائی

صفت و اسم غیر تو چون نیست

چون تو عین صفات و اسمائی

هرزمان کسوت دگر پوشی

بلباس دگر برون آیی

که به بالای خویش راست کنی

کسوت آدمی و حوائی

هر نفس قد و قامت خود را

بلباس دگر بیارائی

گاه لیلی و گاه مجنونی

گاه یوسف و گه زلیخایی

چون یکجا دلم شود ساکن

یار من نیست چونکه یکجائی

باید از کائنات یکتا شد

از پی وصل یار یکتائی

مغربی کی رسی به مغرب خود

تا ز مشرق چو ماه برنائی

از تو داد است بیتو و اوئی

از من و ماست بی‌من و مایی

جهد کن تا شوی بدو بینا

چونکه یابی بدوست بینائی

پس بدانی یقین و بشناسی

پس به‌بینی عیان و بنمائی