این سورة هزار و چهارصد و بیست و سه حرف است و سیصد و دو کلمه و پنجاه و پنج آیت، جمله بمکه فرو آمد. جمهور مفسران آن را مکّی شمرند مگر ابن عباس که آن را مدنی شمرد.
و درین سورة منسوخ یک آیت است: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیْ‌ءٍ نُکُرٍ اول آیت منسوخ است بآیت سیف و آخر آیت محکم.
و در فضیلت سورة، ابیّ بن کعب گفت: قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سورة اقتربت الساعة فی کلّ غبّ، بعث یوم القیمه و وجهه علی صورة القمر لیلة البدر، و من قرأ فی کلّ لیلة، کان افضل، و جاء یوم القیامة و وجهه مسفر علی وجوه الخلائق یوم القیمة.
قوله: اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ خبر درست است از عبد اللَّه بن مسعود گفت اهل مکة از رسول خدا درخواستند تا ایشان را آیتی نماید، یعنی بر صدق نبوّت خویش، گفتند خواهیم که ماه آسمان بدو نیم شود، رسول خدا دعا کرد و ماه بدو نیم گشت. ابن مسعود گفت کوه حرا را دیدم میان دو نیمه قمر، بروایتی دیگر گفت یک نیمه بالاء کوه دیدم و یک نیمه بدامن کوه. بروایتی دیگر یک نیمه بر کوه قعیقعان دیدند و یک نیمه بر کوه بو قبیس، و رسول خدا در آن حال گفت اشهدوا اشهدوا.
انس مالک گفت انشقّ القمر علی عهد رسول اللَّه (ص) و هو بمکة مرّتین یعنی فی وقت واحد، کانّهما التأما ثم انشقّ المرّة الثانیة. انس مالک گفت دو بار شکافته شد ماه در آن یک شب، در آن یک وقت: یک بار شکافته گشت بدو نیم شد، سپس با هم شد هر دو نیمه، و دیگر باره هم در آن وقت شکافته گشت، قریش گفتند هذا سحر ابن ابی کبشة سالوا السفار فاسئلوهم فقالوا لهم قد رایناه فانزل اللَّه عز و جل اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ. فی الکلام تقدیم و تأخیر تأویله و اللَّه اعلم انشقّ القمر و اقتربت الساعة، کان فی علم اللَّه عزّ و جل انّ من آیات اقتراب الساعة انشقاق القمر فی آخر الزمان.
روی انّ حذیفة خطب فقال الا انّ اللَّه یقول اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ الا و انّ الساعة قد قربت الا و انّ القمر قد انشقّ، الا و ان الدنیا قد آذنت بفراق، الا و انّ المضمار الیوم و غدا السباق، الا و ان الغایة النّار و السابق من سبق الی الجنة.
قیل لبعض الرواة أ یستبق الناس غدا فقال انما هو السباق بالاعمال.
وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً تدلّ علی صدق النبی (ص) یُعْرِضُوا عنها و عن الایمان بها وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ ای ذاهب یبطل لا یبقی، من قولهم مرّ الشی‌ء و استمرّ ای ذهب، مثل قولهم: قرّ و استقرّ، و قیل مستمرّ ای قویّ شدید یعلو کلّ سحر من قولهم: مرّ الحبل اذا صلب و اشتدّ و امرّه اذا احکم مثله. و استمرّ الشی‌ء اذا قوی و استحکم.
وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ ای کذّبوا النبی (ص) و ما عاینوا من قدرة اللَّه عز و جل و اتّبعوا ما زیّن لهم الشیطان من الباطل. وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ اما امر الدنیا فسیظهر فیثبت الحق و یزهق الباطل و اما امر الآخرة فسیبقی من ثواب او عقاب. هر کاری آخر و رجای خویش قرار گیرد آنچه این جهانی است فرا دید آید، راستی کار راست و ناراستی کار ناراست. و اما آن جهانی، قرار گیرد نیک بخت در پاداش نیک‌بختی خویش، و بدبخت در پاداش بدبختی خویش. و قیل وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ ای کلّ ما قدّر کائن واقع لا محالة و قیل کل امر منته الی غایة لان الشی‌ء اذا انتهی الی غایته استقرّ و ثبت.
وَ لَقَدْ جاءَهُمْ یعنی مشرکی مکه مِنَ الْأَنْباءِ ای من اخبار الامم المکذّبة فی القران ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ ای ازدجار عن الکفر و المعاصی، تقول زجرته و ازدجرته اذا نهیته و وعظته و اصله مزتجر لانه مفتعل من الزجر، جعلت التاء دالّا لانّ التاء مهموسة و الزای مجهورة. قوله: حِکْمَةٌ بالِغَةٌ هذا بیان ما فی قوله: ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ و قیل معناه هو حکمة بالغة، ای القران حکمة تامّة فی الزجر و قیل بالغة من اللَّه الیکم فَما تُغْنِ النُّذُرُ. یجوز ان یکون ما نفیا و المعنی فلیست تغنی النذر، و یجوز ان یکون استفهاما و المعنی فایّ شی‌ء تغنی النذر اذا خالفوهم و کذّبوهم.
و النذر له وجهان: احدهما انه جمع النذیر و الثانی انه بمعنی الانذار کقوله: فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ ای عذابی و انذاری. و تمام هذا الکلام فی قوله: وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ: چه بکار آید بیم نمودن و بیم نمایندگان قومی را که ایشان نمی‌خواهند گروید.
فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فقد ادّیت الرسالة و دعنی و ایّاهم. و هذا تهدید و قیل تولّ عنهم الی ان تؤمر بالقتال و تم الکلام، ثم قال یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ ای اذکر یوم یدع الداع و هو اسرافیل یدعو الاموات بالنفخ فی الصور و هو المنادی فی قوله: وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ قال مقاتل ینفخ قائما علی صخرة بیت المقدس.
إِلی شَیْ‌ءٍ نُکُرٍ منکر فظیع لم یروا مثله فینکرونه استعظاما. قرء ابن کثیر نکر بسکون الکاف و الآخرون بضمها و هو الشی‌ء الکریه المنکر.
خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ قرأ ابو عمر و حمزة و الکسائی و یعقوب خاشعا علی الواحد و قرأ الآخرون خشّعا بضم الخاء و تشدید السین علی الجمع ای ذلیلة ابصارهم عند رؤیة العذاب و هو منصوب علی الحال و اضاف الی البصر لان ذلّة الذلیل و عزّة العزیز یتبیّن فی نظره، یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ من القبور کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ منبثّ حیاری، و مثله قوله: کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ و اراد انّهم یخرجون فزعین لا جهة لاحد منهم یقصدها کالجراد لا جهة لها تکون مختلطة بعضها فی بعض.
مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ ای مسرعین الی صوت اسرافیل. اهطاع الرجل اسراعه فی المشی شاخصا ببصره، یَقُولُ الْکافِرُونَ هذا یَوْمٌ عَسِرٌ صعب شدید، لتوالی الشدائد علیهم. کقوله: یَوْمٌ عَسِیرٌ عَلَی الْکافِرِینَ غَیْرُ یَسِیرٍ.
کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ ای قبل اهل مکه قَوْمُ نُوحٍ فَکَذَّبُوا عَبْدَنا نوحا و المعنی کذّبت قوم نوح بآیاتنا فکذّبوا رسولنا لاجل ذلک، وَ قالُوا مَجْنُونٌ ای هو مجنون، وَ ازْدُجِرَ ای زجر عن اداء الرسالة بالشّتم و هدّد بالقتل.
و قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ فَدَعا رَبَّهُ جاء فی التفسیر ان الرجل من قوم نوح یلقی نوحا علیه السلام فیخنقه حتی یخرّ مغشّیا علیه فاذا افاق قال: اللهم اهد قومی فانهم لا یعلمون فلمّا بلغ تسعمائة و خمسین سنة فَدَعا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ ای بانّی مغلوب مقهور فَانْتَصِرْ ای فانتقم لی منهم.
فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ قال (ع) فتحت السماء من المجرّة و هی شرج السماء بِماءٍ مُنْهَمِرٍ منصبّ انصیابا شدیدا کما یسیل من افواه القرب. و قیل بماء سائل خارج عن المعتاد لم ینقطع اربعین لیلة و لم یکن قطرات.
وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً معناه شققنا الارض عن الماء عیونا تنبع منها فصارت الارض کلّها کالعیون، فَالْتَقَی الْماءُ یعنی ماء السماء و ماء الارض، و انما قال فَالْتَقَی الْماءُ و الالتقاء بین الاثنین فصاعدا، لان الماء یکون جمعا و واحدا عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ تاویله: قد قدّر یقال قدرت الامر و قدّرته. ای قدر فی اللوح المحفوظ. و قال مقاتل قدر اللَّه ان یکون الماءان سواء فکانا علی ما قدر. و قیل معناه علی امر عرف اللَّه مقداره و مبلغه. قال محمد بن کعب کانت الاقوات قبل الاجساد و کان القدر قبل البلاء و تلا هذه الایة.
وَ حَمَلْناهُ یعنی نوحا و من آمن معه عَلی ذاتِ أَلْواحٍ ای علی سفینة ذات الواح، ذکر النعت و ترک الاسم، اراد بالالواح، خشب السفینة العریضة وَ دُسُرٍ هی المسامیر التی تشدّ بها الالواح و احدها دسار و دسیر. قال ابن عباس و الحسن الدسر صدر السفینة و کلکلها و قال الضحاک طرفاها.
تَجْرِی بِأَعْیُنِنا ای بمرأ منا و بحفظنا. جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ من کنایة عن نوح علیه السلام و تقدیره کفر به قال الکسائی کفرته و کفرت به لغتان ای فعلنا ذلک ثوابا لمن کفر و جحد امره و هو نوح علیه السلام. و قیل بمعنی ماء المصدر، ای جزاء لکفرهم و قرئ فی الشّواذّ جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ بفتحتین.
وَ لَقَدْ تَرَکْناها ای ترکنا السفینة «آیة» عبرة، قال قتاده ابقاه اللَّه بباقردا من ارض الجزیرة عبرة و آیة، حتی نظرت الیها اوائل هذه الامة نظرا و کم من سفینة کانت بعدها قد صارت رمادا، و قیل بقیت خشبه من سفینة نوح هی فی الکعبة الآن و هی ساجة غرست حتی ترعرعت اربعین سنة ثم قطعت فترکت حتی یبست اربعین سنة.
و قیل معناه ترکنا امثالها من السفن آیة، یعنی سفن الدنیا هی تذکرة سفینة نوح.
کانت هی اول سفینة فی الدنیا، علّم صنعتها جبرئیل نوحا و کان نوح نجّارا، فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ ای هل من متّعظ یتّعظ و یعتبر فیخاف مثل عقوبتهم، اصله مذتکر، مفتعل من الذکر.
فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ ای انذاری. قال الفرّاء الانذار و النذر مصدران، تقول العرب انذرت انذارا و نذرا کقولهم: انفقت انفاقا و نفقة و ایقنت ایقانا و یقینا، اقیم الاسم مقام المصدر. و قیل النذر جمع النذیر یعنی فکیف کان حال نذری، استفهام تعظیم و تخویف لمن یؤمن بمحمد (ص). و کرّر هذه الکلمات لان کلّ واحد وقع مع قصّة اخری فلم یکن تکرارا فی المعنی.
وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ یسّرنا بلسانک و سهّلنا قرائته و تلاوته و لو لا ذلک ما اطاق العباد ان یتکلّموا بکلام اللَّه، و الذکر التلاوة و الحفظ کلاهما، لا تکاد تجد کتابا من کتب اللَّه عز و جل محفوظا غیر القران یحفظه الصبیّ و الکبیر و العربیّ و العجمی و الامّی و البلیغ، و سائر کتب اللَّه یقرءونه نظرا. و قیل یسّرنا استنباط معانیه و سهّلنا علم ما فیه فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ ای هل من طالب علم فیعان علیه. و هذا حثّ علی الذکر لانه طریق للعلم.
کَذَّبَتْ عادٌ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ.
إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً الصرصر الشدید الصوت البارد، و الصّرّ البرد. و قیل هی ریح الدبور، فِی یَوْمِ نَحْسٍ ای مشئوم مُسْتَمِرٍّ دائم الشؤم ثابت الشر استمرّ علیهم سبع لیال و ثمانیة ایام. و قیل استمرّ بهم العذاب الی نار جهنم، و قیل مستمرّ شدید ماض علی الصغیر و الکبیر و لم یبق منهم احدا. و قیل المستمرّ المرّ و کان یوم الاربعاء آخر الشهر و روی انه کان آخر ایّامهم الثمانیة فی العذاب یوم الاربعاء
و کان سلخ صفر و هی الحسوم فی سورة الحاقة تَنْزِعُ النَّاسَ تقلع الناس من اماکنهم فترمی بهم علی رؤوسهم فتدقّ رقابهم. و قیل کانوا استتروا عن الرّیح بحفر حفروها و تغطّوا فیها، فنزعتهم الریح من تلک الحفر و صرعتهم موتی، کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ ای اصول نخل منقلع من مکانه ساقط علی الارض. و قیل کانت الریح تقلع رؤوسهم من مناکبهم ثم تلقیهم اجساما بلا رءوس کاعجاز النخل التی قطعت رؤوسها. و النخل یذکّر و یؤنّث فذکّر هاهنا و انّث فی الحاقة: أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ. قال مقاتل کان طول الواحد منهم اثنی عشر ذراعا و قیل اربعون و قیل ستون و قیل ثمانون. و فی القصة ان سبعة فهم قاموا مصطفین علی باب الشعب یردّوا الریح عمّن فی الشعب من العیال فجعلت تجعفهم رجلا رجلا حتی هلکوا.
فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ اعاد فی قصة عاد مرّتین فقیل الاول فی الدنیا و الثانی فی العقبی کما قال فی موضع آخر: لِنُذِیقَهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی.
و قیل الاول لتحذیرهم قبل هلاکهم و الثانی لتحذیر غیرهم بهم بعد هلاکهم.
وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ.
کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ النذر الرسل و انّما قال بالنذر، لانّ من کذّب رسولا واحدا کان کمن کذّب جمیع الرسل.
فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً یعنی صالحا علیه السلام نَتَّبِعُهُ ای نحن جماعة و هو واحد کیف نتّبعه و لیس له فضل علینا إِنَّا إِذاً لَفِی ضَلالٍ ای ذهاب عن الصواب وَ سُعُرٍ ای جنون. تقول العرب ناقة مسعورة اذا کان بها جنون و قیل السعر هاهنا جمع السعیر و هو نار جهنم فیکون هذا من قول الکفار کقوله: قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ. و قال بعض مشرکی قریش لئن کان ما یقوله محمد حقا فنحن شرّ من الحمیر.
أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا یعنی أ أنزل علیه الکتاب و الوحی من بیننا و کیف خصّ بالنبوة من بیننا، بَلْ هُوَ کَذَّابٌ فیما یدّعیه أَشِرٌ ای بطر متکبّر یرید ان یتعظّم علینا بادّعائه النبوة من بیننا.
سَیَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْکَذَّابُ الْأَشِرُ قرا ابن عامر و حمزة سیعلمون بالنار علی معنی قال لهم صالح سَیَعْلَمُونَ غَداً یعنی یوم القیمة حین ینزل بهم العذاب و قیل غدا یرید به یوم العذاب فی الدنیا.
إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ قال ابن عباس سالوا صالحا تعنّتا ان یخرج لهم ناقة حمراء عشراء من صخرة ثم تضع حملها ثم ترد ماءهم فتشربه ثم تغدو علیهم بمثله لبنا، فاجاب اللَّه صالحا الی ذلک فقال إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ ای باعثوها و مخرجوها من الهضبة التی سألوا فِتْنَةً لَهُمْ ای امتحانا و اختبارا لهم، یؤمنوا او لا یؤمنوا فَارْتَقِبْهُمْ ای انتظر امرهم مع الناقة و ما هم صانعون. و ما یأول الیه عاقبة امرهم من عقر الناقة و هلاکهم وَ اصْطَبِرْ حتی یاتی حکمنا.
وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ لهم یوم و للناقة یوم و انّما قال بَیْنَهُمْ علی جمع العقلاء، لانّ العرب اذا اخبرت عن بنی آدم و عن البهائم غلبت بنی آدم علی البهائم کُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ الشرب النصیب من الماء و المحتضر المحضور حضر و احتضر بمعنی واحد، ای یحضره من کانت نوبته فاذا کان یوم الناقة حضرت شربها و لا یحضرون و اذا کان یومهم حضروا شربهم و لا تحضر الناقة، ای لا یزاحم البعض البعض کما قال فی سورة الشعراء لَها شِرْبٌ وَ لَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ.
و قال قتاده و مجاهد معناه اذا غابت الناقة حضرتم الماء و اذا حضرت الناقة الماء حضرتم اللبن فعلی هذا، الشرب النصیب من الماء و اللبن فمکثوا علی ذلک زمانا ثم اجتمع تسعة نفر فتواطئوا علی عقرها فَنادَوْا صاحِبَهُمْ یعنی قدار بن سالف و کان اشقر ازرق و لذلک یقال له احمر ثمود و قیل اشام عاد یعنی عادا الآخرة تشأم به العرب الی الیوم فَتَعاطی فَعَقَرَ یعنی فتناول الناقة بسیفه فعقرها.
فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ ای عذابی ایاهم و انذاری لهم ثم بیّن عذابهم.
فقال: إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً واحِدَةً ای صاح بهم جبرئیل فماتوا عن آخرهم. و قیل کان صوت الفصیل، فَکانُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ هشیم بمعنی مهشوم. ای مکسور و هو ما هشمته الریح و السابلة باقدامها من الورق الیابس. و عن ابن عباس فی قوله: کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ قال هو الرجل یجعل لغنمه حظیرة من الشجر و الشوک دون السباع فما سقط من ذلک فداسته الغنم فهو الهشیم فالمحتظر صاحب الحظیرة و المحتظر بفتح الظّاء اسم الحظیره و هو المکان الذی یجمع فیه من یابس النبت.
وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ.
کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ بِالنُّذُرِ.
إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ حاصِباً ای ریحا ترمیهم بالحصباء و هی الحصی و قیل سحابة تمطر علیهم الحصباء إِلَّا آلَ لُوطٍ یعنی بناته و من آمن به من ازواجهن نَجَّیْناهُمْ من العذاب بسحر من الاسحار یعنی عند السحر و هو آخر اللیل، نِعْمَةً مِنْ عِنْدِنا ای جعلناه نعمة منّا علیهم حیث انجیناهم کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ شَکَرَ ای کما انعمنا علی آل لوط نجزی من شکر نعمة ربه فاطاعه. و قیل الشکر هاهنا التوحید و هو فی القران کثیر، قال مقاتل من وحّد اللَّه لم یعذّبه مع المشرکین.
وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ لوط بَطْشَتَنا شدّة اخذنا و انتقامنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ ای فکذّبوا بانذاره و شکّوا فیه و قیل جادلوا لوطا فی الرسل الذین اتوه فی صورة الاضیاف لیمکّنهم منهم و قیل تماریهم قولهم: أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمِینَ و قولهم: ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ.
وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ ای طالبوه و سألوه ان یخلّی بینهم و بین اضیافه لما یریدونه من الفاحشة فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ، الطمس محو الاثر ای صیّرناها کسائر الوجه لا یری لها شقّ قیل فی التفسیر لمّا قصدوا دار لوط و عالجوا الباب لیدخلوا، قالت الرسل للوط خلّ بینهم و بین الدخول فدخلوا فمسح جبرئیل علیه السلام اعینهم بجناحه فذهبت ابصارهم فبقوا متحیّرین لا یهتدون الی الباب.
فَذُوقُوا عَذابِی وَ نُذُرِ ای قال اللَّه لهم عند ذلک علی لسان الملائکة ذوقوا جزاء معصیة انذاری.
وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً ای جاءهم العذاب وقت الصبح بکرة من الایام عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ دائم استقرّ فیهم حتی اهلکهم. و قیل استقرّ بهم الی یوم القیمة.
فَذُوقُوا عَذابِی وَ نُذُرِ کرّر لان الثانی قام مقام قوله: فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ.
وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ.
وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ یعنی موسی و هارون علیهما السلام.
کَذَّبُوا بِآیاتِنا کُلِّها یجوز ان یکون الضمیر لفرعون و آله و المراد بالآیات الآیات التسع و علیه جمهور المفسرین و یجوز ان یتمّ الکلام علی قوله: النُّذُرُ ثم قال کَذَّبُوا بِآیاتِنا فیکون اخبارا عن جمیع من تقدم ذکرهم و لهذا لم یأت بواو العطف فَأَخَذْناهُمْ بالعذاب أَخْذَ عَزِیزٍ غالب لا یغلب مُقْتَدِرٍ قادر لا یعجزه شی‌ء کقوله: إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ أَخْذَةً رابِیَةً أَخْذاً وَبِیلًا ثم خوف اهل مکة فقال أَ کُفَّارُکُمْ یا معشر العرب خَیْرٌ ای اشدّ و اقوی مِنْ أُولئِکُمْ الکفار الذین ذکرناهم و قد اهلکناهم جمیعا یعنی عادا و ثمود و قوم لوط و آل فرعون و هذا استفهام بمعنی الانکار ای لیسوا باقوی منهم. أَمْ لَکُمْ بَراءَةٌ من العذاب فی الکتب انه لن یصیبکم ما اصاب الامم الخالیة.
أَمْ یَقُولُونَ یعنی کفار مکه نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ ای نحن ید واحدة علی من خالفنا، منتصر ممّن عادانا. و قیل نحن کثیر مجمعون علی الانتقام من محمد و لم یقل منتصرون، لموافقة رءوس الآی.
قال اللَّه تعالی سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ قرأ یعقوب سنهزم بالنون الْجَمْعُ و نصب یعنی جمع کفّار مکه وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ ای الادبار.
فوحّد لاجل رءوس الآی، اخبر اللَّه انهم یولّون ادبارهم منهزمین، فصدّق اللَّه وعده و هزمهم یوم بدر قال. سعید بن المسیّب سمعت عمر بن الخطاب یقول لمّا نزلت سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ کنت لا ادری ایّ جمع یهزم، فلمّا کان یوم بدر رأیت النبی (ص) یلبس الدرع و یقول: سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ. و عن ابن عباس قال قال النبی (ص) یوم بدر اللهم انی انشدک عهدک و وعدک اللهم ان شئت لم تعبد بعد الیوم. فاخذ ابو بکر بیده فقال حسبک یا رسول اللَّه فقد ألححت علی ربک، فخرج و هو یقول سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ ای القیامة موعدهم. ای موعد عذابهم، وَ السَّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ ای عذاب یوم القیامة اعظم بلیّة و امر مذاقا من الاسر و القتل یوم بدر.
إِنَّ الْمُجْرِمِینَ، ای المشرکین فِی ضَلالٍ عن الحق یعنی فی الدنیا وَ سُعُرٍ ای فی عذاب النار فی الآخرة و قیل فی ضلال و سعر ای جنون، جواب لقولهم: إِنَّا إِذاً لَفِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ. قال محمد بن کعب القرظی نزلت هذه الآیات الا ربع فی القدریة. ثم بیّن عذابهم فقال: یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ، و یقال لهم ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ ای اصابة جهنم ایاکم بالعذاب. و سقر من اسماء جهنم.
إِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ ای کل ما خلقناه مقدور مکتوب فی اللوح المحفوظ، و قیل کل ما خلقناه جعلناه علی مقدار نعلمه، کقوله: وَ کُلُّ شَیْ‌ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ و قیل کلّ شی‌ء خلقناه فهو علی قدر ما اردناه، لا زائدا و لا ناقصا.
قال ابو هریرة جاءت مشرکو قریش الی النبی (ص) یخاصمونه فی القدر فنزلت هذه الآیة.
إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ الی قوله: إِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ.
و روی مرفوعا الی النبی (ص) ان هذه الایة نزلت فی اناس من آخر هذه الامّة یکذّبون بقدر اللَّه.
و عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص، قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول کتب اللَّه مقادیر الخلائق کلها قبل ان یخلق السماوات و الارض بخمسین الف سنة.
قال و عرشه علی الماء و قال رسول اللَّه (ص) کل شی‌ء بقدر حتی العجز و الکیس.
و عن علی بن ابی طالب (ع) قال قال رسول اللَّه (ص) لا یؤمن عبد حتی یؤمن باربع: یشهد ان لا اله الا اللَّه، و انی رسول اللَّه بعثنی بالحق، و یؤمن بالبعث بعد الموت، و یؤمن بالقدر خیره و شره.
وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ، ای مرّة واحدة و المعنی ما أَمْرُنا للشی‌ء اذا اردنا تکوینه، الا کلمة واحدة و هی کن فیکون بلا مراجعة و لا معالجة، کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ ای علی قدر ما یلمح احدکم ببصره فی السّرعة. و عن ابن عباس قال معناه ان قضایی فی خلقی اسرع من لمح البصر، و قیل المراد بامرنا القیامة ای ما امرنا لمجی‌ء الساعة فی السرعة الا کلمح البصر کقوله: وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ.
وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ، ای امثالکم و نظراءکم فی الکفر من الامم المتقدمة، فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ، ای متّعظ یعلم ان ذلک حق فیخاف و یعتبر.
وَ کُلُّ شَیْ‌ءٍ فَعَلُوهُ، ای فعله الاشیاع من خیر و شرّ، فِی الزُّبُرِ ای فی کتب الحفظة. و قیل کان مکتوبا فی اللوح المحفوظ قبل ان فعلوه، ثم فسّر فقال وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ، من اعمالهم، مُسْتَطَرٌ مکتوب علیهم، فی اللوح المحفوظ المستطر المسطور و المحتضر المحضور و اعاد الذکر لانّ الاول خاص و هذا عام. و قیل وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ من الارزاق و الآجال و الموت و الحیاة و غیر ذلک مکتوب.
إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ ای انهار. فوحّد لاجل رءوس الآی و اراد انهار الجنة من الماء و الخمر و اللبن و العسل. و قال الضحاک «فی نهر» ای فی ضیاء و نور و سعة. و منه النهار و قرئ فی الشواذّ وَ نَهَرٍ بضمتین جمع نهار یعنی لا لیل لهم.
فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ، ای فی مجلس حق لا لغو فیه و لا تأثیم، و قیل فی صدق اللَّه وعده اولیائه فیه فاکتفی بالمصدر. و المقعد موضع القعود و کذلک القعود. قال الصادق و قیل سمّی الجنة مقعد صدق لان کلّ قاعد علی سرور او فی نعیم یزعج عن مقعده یوما و یزاح عن مکانه الا القاعد فی نعیم الجنّة، تأویله فی مقعد حقیقة، عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ ای عند اللَّه المالک القادر الذی لا یعجزه شی‌ء.