این سورة الزخرف سه هزار و چهارصد حرف است و هشتصد و سی و سه کلمت و هشتاد و نه آیت، جمله بمکه فرو آمد، باتفاق مفسران، مگر مقاتل که گفت: و سئل من ارسلنا، به بیت المقدس فرو آمد، شب معراج، و این آیت هم مکی شمرند، زیرا که از مکه مصطفی (ص) را به بیت المقدس برده بودند و در این سوره سه آیت منسوخ است: اول: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ دوم. فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا. سوم: فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ. تا اینجا منسوخ است و باقی آیت محکم.
این هر سه آیت منسوخند بآیت سیف. و در فضیلت سورة ابی بن کعب روایت کند از مصطفی (ص) قال: من قرأ سورة الزخرف کان ممن یقال لهم یوم القیمة یا عبادی لا خوف علیکم الیوم و لا انتم تحزنون، ادخلوا الجنة انتم و ازواجکم تحبرون.
حم. وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ. الکتاب، القرآن. اقسم اللَّه تعالی به و بصفاته، انه جعله قرآنا عربیا، و لیس بمفتری کما زعمه بعضهم. و قیل الکتاب، اللوح المحفوظ. و قیل الکتاب، الخط و اقسم به تعظیما لنعمته فیه. الْمُبِینِ الذی ابان طریق.
الهدی من طریق الضلالة و ابان ما یحتاج الیه الامة من الشریعة و قیل الْمُبِینِ البین لانه من حروف یعرفونها.
قال ابن عیسی: البیان ما یظهر به المعنی للنفس عند الادراک بالبصر او السمع.
و ذلک علی خمسة اوجه، لفظ و خط و اشارة و عقد و هیئة کالاعراض و تکلیح الوجه.
إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا، ای بیناه و انزلناه علی لغة العرب. و قیل وصفناه و سمیناه کقوله: ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً، الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ، أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ، کلها بمعنی الوصف و التسمیة و یستحیل ان یکون بمنی الخلق، لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. لکی تفهموا معانیه و ما شرع لکم فیه. وَ إِنَّهُ، یعنی القرآن، فِی أُمِّ الْکِتابِ، ای فی اللوح المحفوظ، کقوله: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ ای: القرآن نسخ من اللوح المحفوظ الذی عند اللَّه. قال ابن عباس: ان اول ما خلق اللَّه القلم، فامره ان یکتب ما یرید ان یخلق بالکتاب عنده ثم قرأ: وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ ای علیّ الشأن رفیع الذکر، محکم من التناقض و الاختلاف، تقدیر الایة، «و انه لعلی حکیم فی ام الکتاب لدینا».
قال قتاده: یخبر عن منزلته و شرفه، ای: ان کذّبتم بالقرآن یا اهل مکة فانه عندنا لعلی رفیع شریف محکم من الباطل.
أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً، یقال،: ضربت عنه و اضربت عنه اذا ترکته و امسکت عنه، و الصفح مصدر قولهم صفحت عنه، اذا اعرضت عنه، لان من اعرض عنک اراک صفحة عنقه و سمی العفو صفحا لانه اعراض عن الانتقام. و المراد بالذکر: القرآن. و المعنی أ فنترک عنکم الوحی و نمسک عن انزال القرآن صَفْحاً، اعراضا عن تنبیهکم، فلا نأمر و لا ننهاکم، من اجل انکم اسرفتم فی کفرکم و ترکتم الایمان و العمل به، مع علمنا بانه سیأتی من یقبله، و یعمل به، استفهام است بمعنی انکار، میگوید: باش ما این بساط وحی و تنزیل در نوردیم و وعظ و تنبیه از شما باز گردانیم و امر و نهی در باقی کنیم، از بهر آنکه شما ایمان نیاوردید و در کفر و شرک، گز افکاری کردید، یعنی این نکنیم که ما میدانیم بعلم قدیم که قومی خواهند بود از آفریدگان که این قرآن و این وحی و پیغام، بجان و دل بپذیرند و بر موجب آن عمل کنند.
همانست که قتاده گفت: و اللَّه لو کان هذا القرآن رفع حین رده اوائل هذه الامة، لهلکوا و لکن اللَّه عاد بعائدته و رحمته، فکرره علیهم عشرین سنة او ما شاء اللَّه. گفتا و اللَّه که اگر در صدر این امت، رب العزه قرآن از زمین برداشتی بکفر کافران و رد ایشان، خلق همه هلاک شدندی و یک کس بنماندی، لکن حق جل جلاله بانکار و کفر ایشان ننگرست، بفضل و رحمت خود نگرست، هم چنان، قرآن روز بروز میفرستاد، تمامی بیست سال، تا کار دین تمام گشت و اسلام قوی شد.
قال مجاهد و السّدّی: الذکر فی هذه الآیة الوعید و المعنی: أ فنعرض عنکم فلا نعاقبکم علی کفرکم، أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ. نافع و حمزه و کسایی، أَنْ کُنْتُمْ، بکسر همزه خوانند، یعنی: ان تکونوا قوما مسرفین، نضرب عنکم، میگوید: ما این سخن و این وعید باز گردانیم از شما، نه آگاه کردن، نه ترسانیدن، نه عقوبت کردن. اگر شما گروهی مشرکان گزافکاران‌اید، المسرف هاهنا المشرک، وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ ای اشرک.
وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ ای کم بعثنا فی القرون الماضیة من الرسل و الانبیاء.
وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ، کاستهزاء قومک بک، یعزّی نبیه (ص) فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً، ای اشد بطشا من قریش، کعاد و ثمود.
وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ، کقوله: مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ، و معناهما العبرة و العقوبة و قیل: مضی ذکرهم و حدیثهم فی القرآن و تبین لکم کیف فعلنا بهم، و ضربنا لکم الامثال.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ ای سئلت کفار مکة، مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ. اقروا بان اللَّه خالقها و اقروا بعزه و علمه ثم عبدوا غیره و انکروا قدرته علی البعث، لفرط جهلهم. ثم قال: الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً، فیه وجهان: احدهما ان الکلام متصل و تأویل الآیات الثلاث: من الذی جعل لکم الارض مهدا، من الذی نزل من السماء ماء بقدر، من الذی خلق الازواج کلها مع قوله: مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ.
الوجه الثانی: ان الکلام تم عند قوله: الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ، ثم ابتدء اللَّه عز و جل دالا علی نفسه بصنعه فقال: الَّذِی جَعَلَ، ای هو الذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً، ای موضع قرار و طمأنینة، وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا، طرقا لِتَسْلُکُوا مِنْها لامور الدین و الدنیا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ الی مقاصدکم فی اسفارکم و قیل تهتدون الی الایمان.
وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ، ای بمقدار حاجتکم الیه، فَأَنْشَرْنا ای احیینا، بَلْدَةً مَیْتاً، لا زرع فیها و لا نبات، و لم یؤنث المیت کانه اراد المکان او الفضاء کَذلِکَ تُخْرَجُونَ ای کما احیینا الارض بعد موتها یحییکم «۱» بعد موتکم فتخرجون من قبورکم احیاء. قرأ ابن عامر و حمزة و الکسائی: تخرجون بفتح التاء و ضم الراء. و قرأ الباقون: تخرجون بضم التاء و فتح الراء.
وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها، یعنی الاصناف کلها کالذکر و الانثی و السماء و الارض و الشمس و القمر و اللیل و النهار و الصیف و الشتاء و الجنة و النار وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ، ای السفن، وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ لِتَسْتَوُوا، عَلی ظُهُورِهِ، لم یقل ظهورها لموضع ما، ثُمَّ تَذْکُرُوا، نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ، بتسخیر المرکب فی البر و البحر وَ تَقُولُوا، سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ الاقران: الضبط و الطاقة، تقول اقرنت الرجل اذا ضبطته و ساویته فی القوة، فصرت له قرنا، کان الحسن بن علی ابن ابی طالب و یروی عن الحسین: انه کان اذا رکب دابة قال: الحمد للَّه الذی هدانا للاسلام و الحمد للَّه الذی اکرمنا بالقرآن و الحمد للَّه الذی منّ علینا بنبینا محمد (ص). ثم قال: الحمد للَّه الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین.
و روی عنه: انه کان اذا عثرت دابته قال: اللهم لا طیر الا طیرک، و لا خیر الا خیرک، و لا اله غیرک و لا ملجأ و لا منجی منک الا الیک، و لا حول و لا قوة الا بک.
و روی عن علی بن ربیعه انه شهد علیا (ع) حین رکب، فلما وضع رجله فی الرکاب، قال: بسم اللَّه، فلما استوی قال: الحمد للَّه.
ثم قال: سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ ثم حمد ثلاثا و کبر ثلاثا، ثم قال: لا اله الا انت ظلمت نفسی فاغفر لی انه لا یغفر الذنب الا انت، ثم ضحک فقیل له: ما یضحکک یا امیر المؤمنین؟ قال رأیت رسول اللَّه (ص) فعل ما فعلت، و قال مثل ما قلت، ثم ضحک، فقلنا، مم ضحک یا رسول اللَّه؟ قال: یعجب ربنا عز و جل من عبده اذا قال لا اله الا انت ظلمت نفسی، فاغفر لی انه لا یغفر الذنوب الا انت. و یقول: علم عبدی، انه لا یغفر الذنوب غیری.
قوله: وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ یعنی منقلبون الیه، بالشکر و قیل منقلبون الیه فی المعاد، مقرون بالبعث.
وَ جَعَلُوا لَهُ، ای اعتقدوا و اثبتوا له، مِنْ عِبادِهِ، یعنی الملائکة، جُزْءٌ، ای: ولدا، لان الولد بعض ابیه و جزء منه و قیل: جزء، ای: بنتا من قول العرب، اجزأت المرأة اذا انثت. و هم قبائل من العرب، قالوا: ان اللَّه صاهر الجن فولدت له الملائکة، تعالی اللَّه عن ذلک و قیل الجزء، هاهنا النصیب، و معنی هذه الایة، معنی قوله: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ ای ان الانسان فی قوله ذلک کافر ظاهر.
أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ، هذا استفهام توبیخ و انکار، یقول اتخذ ربکم لنفسه البنات و هن ادون وَ أَصْفاکُمْ، ای اخلصکم بِالْبَنِینَ و هم افضل، هذا کقوله: أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً.
وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ، بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا، ای جعل له نعتا و قیل جعل له شبها و ذلک ان ولد کل شی‌ء، شبهه، و المعنی: اذا بشر احدهم بالبنات، ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا، لما یعتریه من الکأبة و الغم، وَ هُوَ کَظِیمٌ. مملو حزنا و غیظا.
أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا، قرأ حمزة و الکسائی و حفص: ینشؤ بضم الیاء و فتح النون و تشدید الشین، و معناه: التربیة. و قرأ الآخرون: ینشؤ، بفتح الیاء و سکون النون و تخفیف الشی‌ء، ای ینبت و یکبر، فِی الْحِلْیَةِ، فی الزینة، یعنی النساء، وَ هُوَ فِی الْخِصامِ، ای فی المخاصمة، غَیْرُ مُبِینٍ للحجة، من ضعفهن و سفههن.
قال قتاده فی هذه الایة: قلما تکلمت امرأة فترید أن تتکلم بحجتها، الا تکلمت بالحجة علیها. و قیل: عنی بها اوثانهم یزینونها و هی لا تتکلم و لا تبین و من فی محل النصب علی الاضمار، مجازه او من ینشؤ فی الحلیة، تجعلونه بنات اللَّه. و قیل محله الرفع علی الابتداء و خبره مضمر، تأویله: او من ینشؤ فی الحلیة کمن هو ضده.
و فی الایة تحلیل لبس الذهب و الحریر للنساء و ذم تزین الرجال بزینة النساء و الحلیة ما یتحلی به الانسان و سمی اللَّه عز و جل اللؤلؤ فی موضعین من القرآن حلیة و یقال حلیة و حلی و جمع الحلیة حلی و جمع الحلی حلی.
وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ، قرأ ابن عامر و ابن کثیر و نافع: عند الرحمن، بالنون و نصب الدال علی الظرف و تصدیقه قوله: إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ، و قرأ الآخرون عِبادُ الرَّحْمنِ جمع عبد، و قیل جمع عابد، إِناثاً، ای وصفوهم بالتأنیث خطأ، کما وصفوه بالولد خطأ ثم بالادون خطأ و جهلا. و معنی، جعلوا، فی هذه الایة: وصفوا و عدوا، کقول النبی (ص) حین قال له رجل: ان شاء اللَّه و شئت فقال ا جعلتنی للَّه ندا، قل ما شاء اللَّه ثم شئت.
أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ، یعنی: احضروا خلقهم حین خلقوا، کقوله: أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ.
قرأ نافع: ا أشهدوا خلقهم، علی ما لم یسم فاعله و لین الهمزة الثانیة بعد همزه الاستفهام، و المعنی: ا احضروا خلقهم، سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ، هذا تهدید، کقوله: وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ، و کقوله: سَنَکْتُبُ ما قالُوا و هذا کتابة الملک علیهم اعمالهم، و قرء فی الشواذ، سنکتب شهاداتهم. و قال الکلبی و مقاتل: لما قالوا هذه القول، سألهم النبی، فقال: ما یدریکم انهم اناث، قالوا سمعنا من آبائنا و نحن نشهد انهم لم یکذبوا.
فقال اللَّه تعالی: سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ عنها فی الآخرة.
وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ، ای الملائکة و قیل الاصنام، قالوا لو شاء الرحمن، ما امرنا بعبادتهم، کقولهم: وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها، و کانوا یقولون ذلک علی وجه الاستهزاء. و قیل لم یعجل عقوبتنا علی عبادتنا ایاها لرضاه منا بعبادتها.
قال اللَّه تعالی: ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ، ای ما لهم بحقیقة ما یقولون علم، إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ. ای ما هم الا کاذبین، فی قولهم: ان اللَّه رضی عنا بعبادتها، و قیل: ان هم الا یخرصون، فی قولهم: ان الملائکة اناث و انهم بنات اللَّه.
أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ، ای من قبل القرآن بان یعبدوا غیر اللَّه فَهُمْ بِهِ، ای بذلک الکتاب، مُسْتَمْسِکُونَ آخذون عاملون و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره اشهدوا خلقهم ام آتیناهم کتابا فیه ان الملائکة اناث و انهم بنات اللَّه.
بَلْ قالُوا، ای لم یقولوا ذلک عن سمع و لا عن مشاهدة، بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ، ای علی دین و ملة و طریقة، وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ.
جعلوا انفسهم باتباع آبائهم مهتدین، ای قلدوا آبائهم من غیر حجة. قیل: نزلت هذا فی الولید بن المغیرة و ابی جهل بن هشام و عتبة و شیبة ابنی ربیعة من قریش.
وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها، متنعموها و رؤساؤها، إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ. بهم. هذا تسلیة للنبی (ص) ای هذا دأب کل قوم و ان تقلید الآباء و الکبراء داء قدیم.
قل ا و لو جئتکم. قرأ ابن عامر و حفص، قالَ، علی الخبر، ای: قال النذیر أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ، و قرأ الباقون: قل، علی الامر ای قل یا محمد (ص) أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی، ای: بدین اصوب، مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ، این سخن محذوف الجواب است، و معنی آنست که یا محمد (ص) ایشان را گوی که تقلید پدران میکنند بکیش باطل، که: اگر من بشما آوردم دینی راست‌تر از آنکه پدران خویش را بر آن یافتید، هم بر آن دین پدران خویش خواهید بود و اتباع دین من نخواهید کرد.
وجه دیگر گفته‌اند: أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ، ما تقولون. اگر من دینی به از آن که پدران خویش را بر آن یافتید آورم شما چه گوئید؟
ایشان جواب دادند که: إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ ما بآنچه شما را بآن فرستادند نخواهیم گرویدن. قیل هذا اخبار عنهم و عمن تقدمهم من الامم، انهم اجابوا الانبیاء بذلک حین دعوهم الی ترک التقلید، ثم رجع الی ذکر الامم الخالیة، فقال: فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ. اهلکناهم، هلاک استیصال، فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ. قال القفال لیس هذا لمحمد و لا لامته.
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ، یعنی و اذکر، إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِی بَراءٌ ای بری‌ء، مِمَّا تَعْبُدُونَ و البراءة مصدر وضع موضع النعت، لا یثنی و لا یجمع و لا یؤنث، تقول رجل براء و رجال براء و امرأة براء و نساء براء، فاما البرئ فانه یؤنث و یجمع، یقال بری‌ء و بریئون و بریئة و بریئات.
إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی، ای خلقنی، فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ، ای یرشدنی لدینه.
یحتمل ان الاستثناء متصل و کان فیهم من یعبد اللَّه، و یحتمل انه منقطع.
وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ، عقب الرجل: ولده الذکور و الاناث و اولاد ذکورهم و لا یزال فی عقب ابراهیم من یوحد اللَّه. و الکلمة هی لا، فی قولک، لا اله الا اللَّه، کلمة البرائة مما دون اللَّه، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ، الترجی لابراهیم، ای قال ما قال لقومه، رجاء قبولهم ذلک منه. و قیل: قل: یا محمد مثله لقومک فانهم ولده، لعلهم یرجعون الی اللَّه و الی ملته.
بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ، یعنی قریشا و آبائهم. متعتهم فی الدنیا بالامهال و السلامة من العذاب، لعلمی بمن یولد منهم فیؤمنون. حَتَّی جاءَهُمُ الْحَقُّ ای التوحید و الایمان و القرآن، وَ رَسُولٌ مُبِینٌ یبین لهم الاحکام و قیل مُبِینٌ ظاهر بالمعجزات و هو محمد (ص).
وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ، ای القرآن و المعجزة قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ.
وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ، ای هلا نزل، هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ، القریتان مکة و طائف، و عظیم مکة جبار قریش: عتبة بن ربیعه و قیل ابو جهل و قیل الولید بن المغیرة، و عظیم الطائف هو ابن عبد یالیل «۱» الثقفی و قیل هو عروة بن مسعود الثقفی و قیل عمرو بن مسعود و قیل عمیر بن عمرو بن عوف کنیته ابو مسعود الثقفی و روی ان الولید بن المغیرة، قال: لو کان ما یقول محمد حقا انزل علیّ او علی ابی مسعود الثقفی.