قوله تعالی: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً» ای یسوق سحابا الی حیث یرید، «ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ» ای یجمع بین قطع السحاب المتفرّقة بعضها الی بعض، «ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکاماً» متراکما بعضه فوق بعض، یقال رکمت المتاع و غیره اذا وضعت بعضه فوق بعض، «فَتَرَی الْوَدْقَ» ای المطر، و قیل الودق البرق، و قیل هو المصدر، تقول و دق السّحاب یدق و دقا، «یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ» ای وسطه، و هو جمع الخلل کالجبال جمع الجبل، معنی آنست که یا محمّد نبینی اللَّه را که میراند میغ آهسته و با درنگ آن گه پاره پاره با هم میسازد و طبق طبق درهم می‌بندد، آن گه تا بر تا می‌افکند، و توی بر توی برمینهد تا آب برتابد، و آن گه مجرا در مجرا راست میکند تا قطره راه یابد، و بر آن مجراها موکلان بر گمارد تا بی فرمان نبارد.
روی انّ اللَّه تعالی خلق السّحاب علی هیئة الغربال ثم یصب الماء علیه من السّماء صبّا ثم ینزل منه قطرة قطرة لیکون اقرب الی النفع و انفی للضرر
، قوله: «وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ» من هاهنا لابتداء الغایة لانّ ابتداء الانزال من السّماء، «مِنْ جِبالٍ» الجبال بدل من السّماء، بدل البعض من الکلّ، و «من» هاهنا ایضا لابتداء الغایة و الضمیر فی فیها یعود الی السّماء، «مِنْ بَرَدٍ» من هاهنا لیبین انّ الجبال من البرد، و المعنی فی السّماء جبال من برد ینحدر منها البرد علی السحاب ثمّ علی الارض، فیکون المفعول محذوفا، ای ینزّل من جبال السّماء بردا، حاصل این قول آنست که در آسمان کوه‌ها است از برد و رب العزه از آن کوه‌ها برد فرو می‌فرستد بر میغ و از میغ بر زمین، قول دیگر آنست که مراد ازین جبال تکثیر و تعظیم است نه عین جبال، چنان که کسی گوید عند فلان جبال مال، یرید مقدار جبال من کثرته، و باین قول «مِنْ جِبالٍ» این «من» صلت است یعنی ینزّل من السماء جبالا من برد، و قیل البرد ماء جامد خلقه اللَّه فی السّحاب ثمّ ینزل، و قیل یصیر فی الهواء بردا، و قال ابن عباس: البرد الثلج، «فَیُصِیبُ بِهِ» ای بالبرد، «مَنْ یَشاءُ» یعنی یصیب بنفعه من یشاء، و یصرف نفعه عن من یشاء، و قیل یصیب بضرره من یشاء فیهلک زرعه و ماله، و یصرف ضرره عن من یشاء فلا یضرّه، «یَکادُ سَنا بَرْقِهِ» السنا عضوء البرق و لمعانه، «یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ» من شدّة ضوء و بریقه، انّما قال ذلک لانّ من نظر الی البرق خیف علیه ذهاب البصر، و قرأ ابو جعفر یذهب بضم الیاء و کسر الهاء من اذهب علی انّ الباء زائدة للتوکید کما یقال مددت ثوبه و مددت بثوبه.
«یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ» یصرفهما فی اختلافهما و تعاقبهما یأتی باللّیل و یذهب بالنهار و یأتی بالنهار و یذهب باللّیل
روی ابو هریرة قال قال النبی صلّی اللَّه علیه و سلّم: «یوذینی ابن آدم یسب الدّهر و انا الدهر بیدی الامر اقلب اللّیل و النّهار»
: قوله: «إِنَّ فِی ذلِکَ» ای فی ذلک الّذی ذکرت من هذه الاشیاء، «لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ» ای دلالة لاهل العقول و البصائر علی قدرة اللَّه و توحیده.
«وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ» قرأ حمزة و الکسائی خالق کل دابة بالاضافة، «مِنْ ماءٍ» ای من نطفة و اراد به کلّ حیوان یشاهد فی الدّنیا و لا یدخل فیه الملائکة و الجن لانّ لا نشاهدهم، و قیل یرید به جمیع المخلوقات، و اصل جمیع الخلق من الماء، و ذلک انّ اللَّه تعالی خلق ماء ثم جعل بعضه ریحا فخلق منها الملائکة و بعضه نارا فخلق منها الجن و بعضه طینا فخلق منه آدم، و سأل ابو هریرة رسول اللَّه (ص) مم خلق اللَّه الخلق؟ فقال علیه السلام: «من الماء فمنهم من یمشی»
لما اجتمع العاقل مع غیر العاقل جعل الغلبة للعاقل، فقال فمنهم بلفظ جمع العقلاء، «مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ» کالحیّات و الحیتان و الدیدان، «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ» کالانسان و الطّیر، «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ» کالبهائم و السباع، و لم یذکر من یمشی علی اکثر من اربع، مثل حشرات الارض لانّها فی الصورة کالتی تمشی علی الاربع، و قیل «یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ» یرید به ما یمشی علی اکثر من اربع، و قیل ما زاد رجله علی الاربع فاعتماده فی مشیه علی اربع فی الجهات الاربع، «إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ» ممّا ذکر و بیّن، «قَدِیرٌ» قادر علی الکمال.
«لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ» ای احکاما و فرائض، و قیل علامات و دلائل، «وَ اللَّهُ یَهْدِی» یرشد، «مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» الی دین الاسلام، و قیل الی طریق الجنّة.
«وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا» یعنی المنافقین یقولونه، «ثُمَّ یَتَوَلَّی» یعرض عن طاعة اللَّه و رسوله، «فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ» ای من بعد قولهم، «آمَنَّا» و یدعوا الی غیر حکم اللَّه، قال اللَّه عزّ و جل: «وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ» قیل نزلت هذه الآیة فی بشر المنافق کان بینه و بین یهودی خصومة فی ارض فقال الیهودی نتحاکم الی محمّد و قال المنافق نتحاکم الی کعب الاشرف فان محمّدا یحیف علنیا، فانزل اللَّه هذه الآیة و قال: «وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ» و الرسول بحکم اللَّه، «إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ» عن الحکم، و قیل عن الاجابة.
«وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ» ای القضاء لهم لا علیهم، «یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ» طائعین منقادین، الاذعان الاسراع الی الطاعة «أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» ای کفر و نفاق، «أَمِ ارْتابُوا» شکّوا بعد آن آمنوا، «أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ» وضعت کلمة «ام» فی هذین الموضعین بدل بل، و هذا یأتی فی القرآن فی غیر موضع و معنی الآیة، انّهم کذلک. و جاء بلفظ الاستفهام لانّه اشدّ فی الذّم و التوبیخ. «بَلْ أُولئِکَ» الضّرب عن ان یکون رسول اللَّه یحیف علی احد فی حکمه، «أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ» المنافقون الکافرون، و قیل معناه لیس من جهة الرسول ما یرتاب به و لکنّهم کافرون ظالمون لانفسهم حین امتنعوا من الاذعان لحکم اللَّه و رسوله.
«إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ» ای الی کتاب اللَّه و رسوله، «لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ» ای لیحکم النبی بینهم بحکم اللَّه الّذی امر به فی القرآن، «أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا» قول النبی، «وَ أَطَعْنا» امره، هذا لیس علی طریق الخبر لکنّه تعلیم اداب الشرع، و علی معنی انّ المؤمنین کذا ینبغی ان یکونوا، و قول منصوب علی انّه خبر کان و اسمه فی قوله: «أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا». «وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» الفائزون الباقون فی النعیم المقیم.
«وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» قال ابن عباس فیما ساءه و ستره، «وَ یَخْشَ اللَّهَ» علی ما عمل من الذنوب، «وَ یَتَّقْهِ» فیما بعد، و قیل الخشیة خوف مع اعتقاد عظم المخشی، و الاتقاء الاحتراز من العصیان و التقصیر فی المأمور، «فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ» بالثواب و الناجون من العقاب، قرأ ابو عمرو و ابو بکر «یتّقه» بکسر القاف و اسکان الهاء، و قرأ ابو جعفر و یعقوب و قالون عن نافع «و یتقه» بکسر القاف و اختلاس الهاء، و قرأ حفص «و یتقه» باسکان القاف و اختلاس الهاء، و قرأ الباقون «و یتقهی» بکسر القاف و اشباع الهاء، ثمّ رجع الی حدیث المنافقین فقال: «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ»
جهد الیمین ان یحلف باللّه و لا حلف فوق الحلف باللّه یعنی بذلوا فیها مجهود هم لئن امرنا محمّد بالخروج الی الغزو لغزونا و ذلک انّ المنافقین کانوا یقولون لرسول اللَّه اینما تکن نکن معک، لئن خرجت خرجنا و ان اقمت اقمنا و ان امرتنا بالجهاد جاهدنا، فقال اللَّه تعالی: «قُلْ» لهم، «لا تُقْسِمُوا»
لا تحلفوا، تمّ الکلام ثم قال: «طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ»
ای هذه طاعة معروفة بالقول دون الاعتقاد ای امر عرف منکم انکم تکذبون فیه و تقولون ما لا تفعلون، هذا معنی قول مجاهد، و قیل معناه طاعة بینة خالصة افضل و امثل من یمین باللسان لا یوافقها الفعل، و قال مقاتل بن سلیمان: لیکن منکم طاعة معروفة، «إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»
عالم بما تظهرون و ما تضمرون، لا یخفی علیه شی‌ء من اعمالکم.
«قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا» تعرضوا عن طاعته، «فَإِنَّما عَلَیْهِ» ای علی الرسول، «ما حُمِّلَ» کلّف و امر به من تبلیغ الرسالة و قد بلغها، «وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ» من الاجابة و الطاعة، و قیل انّما علیه ما حمّل و علیکم ما حملتم منسوخ بآیة السیف، «وَ إِنْ تُطِیعُوهُ» فیما یأمرکم و ینهاکم، «تَهْتَدُوا» الی الحقّ و الرشد و الجنة، «وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ» ای التبلیغ البیّن.
روی عن علقمة، بن وائل الحضرمی عن ابیه قال سأل سلمة بن یزید الجعفی رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و سلّم فقال یا نبیّ اللَّه ا رأیت ان اقام علینا امراء سألونا حقهم و منعونا حقنا فما تأمرنا، فاعرض عنه، ثم سأله فاعرض عنه، ثم قال فی الثالثة او فی الثانیة فجدبه الاشعث بن قیس، فقال رسول اللَّه (ص): «اسمعوا و اطیعوا فانّما علیهم ما حمّلوا و علیکم ما حمّلتم»
، و قال ابو عثمان الحیری: من امر السّنّة علی نفسه قولا و فعلا نطق بالحکمة، و من امر الهوی علی نفسه قولا و فعلا نطق بالبدعة، لقول اللَّه عز و جل: «وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا».
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» ابو العالیه گفت سبب نزول این آیت آن بود که رسول خدا و یاران او پیش از هجرت روزگاری در مکه رنجور بودند و ناآمن از دشمن، رب العزه ایشان را بر اذی کفار صبر میفرمود و دستوری قتال نبود و رسول (ص) پنهان و آشکارا بر دین اسلام دعوت میکرد و بر اذی کافران صبر همی کرد تا او را بهجرت فرمودند، چون بمدینه هجرت کرد مهاجران و مسلمانان هم چنان ناآمن بودند از دشمنان و پیوسته سلاح داشتندی آخر یکی از مهاجران گفت: ما یأتی علینا یوم تأمن فیه و نضع السلاح. و خود روزی ما را نبود که ایمن رویم در زمین مکّه و سلاحها از دست بنهاده، ربّ العزه در شأن ایشان این آیت فرستاد و ایشان را بنصرت و امن و تمکین وعده داد فقال تعالی: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ»، باین قول «مِنْکُمْ» اشارت بمهاجران است، «لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» این ارض زمین مکه است، و روا باشد که آیت بر عموم رانند و مراد باین ارض همه زمین باشد در دیار اسلام که رب العزه بساط اسلام در آن بگستراند و دود شرک و کفر باطل ادبار خویش برد و مسلمانان را انبوهی دهد، چنان که گفت تعالی و تقدس: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» و به قال النّبی (ص): «لا یبقی علی الارض بیت مدر و لا و بر الا ادخله اللَّه کلمة الاسلام بعز عزیز او ذل ذلیل، امّا ان یعزهم اللَّه فیجعلهم من اهلها، و امّا ان یذلهم فیدینوا لها.»
قوله: «لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» ادخل اللام لجواب الیمین المضمرة و تقدیر القول فیه یعنی وعد اللَّه و قال و اللَّه یستخلفنهم فی الارض، ای لیورثنّهم ارض الکفار من العرب و العجم، فیجعلهم ملوکها و سکّانها و خلفاء هم فیها، «کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» یعنی بنی اسرائیل حیث اهلک الجبابرة بمصر و الشام، و اورثهم ارضهم و دیارهم، قرأ ابو بکر عن عاصم «کما استخلف» بضم التّاء و کسر اللام علی ما لم یسم فاعله، و الباقون بفتح التّاء و اللام لقوله: «وَعَدَ اللَّهُ» فقوله: «لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ»، یعود الیه، فکذلک «کَمَا اسْتَخْلَفَ» و المعنی یستخلفنهم، استخلافا کاستخلافة الّذین من قبلهم. «وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ» قال ابن عباس: یوسّع لهم فی البلاد حتی یملکوها و یظهر دینهم الاسلام علی سائر الادیان، «وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ» قرأ ابن کثیر و ابو بکر و یعقوب «و لیبدلنهم» بالتخفیف من الإبدال، و قرأ الباقون «وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ» بالتشدید من التبدیل، و هما لغتان، و قیل التبدیل تغییر الحال مع بقاء الاصل، و الإبدال جعل الشی‌ء مکان الشی‌ء، «مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً» قومی گفتند این خوف و امن هر دو در دنیاست، و جماعتی گفته‌اند که خوف در دنیاست و امن در قیامت، و فی ذلک ما روی عن النبیّ صلّی اللَّه علیه و سلّم قال: «یقول اللَّه عزّ و جل انّی لا اجمع علی عبدی خوفین و لا امنین ان خافنی فی الدّنیا آمنته فی الآخرة و ان امننی فی الدّنیا اخفته فی الآخرة».
«یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً» هذا نعت حال یراد به الشرط، سیاق این سخن بر سبیل شرط است میگوید ایشان را پس از بیم امن دهیم تا آن گه که مرا می‌پرستند و انباز نگیرند این همچنانست که گفته: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» ثم شرط علی ذکر نعت الحال فقال: «تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ» یعنی ما دمتم تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر، رب العالمین جل جلاله این وعده داد پس وعده وفا کرد و دین اسلام را بر همه دینها غلبه داد و مسلمانان را نصرت داد و مؤمنان و دوستان را از دشمنان آمن کرد، و فی ذلک ما روی عدی بن حاتم قال: بینا انا عند النّبی (ص) إذ أتاه رجل فشکا الیه الفاقة ثم اتاه آخر فشکا الیه قطع السبیل، فقال: یا عدی هل رأیت الحیرة؟
قلت لم ارها، قال فان طالت بک حیاة فلترینّ الظّعینة ترتحل من الحیرة حتی تطوف بالکعبة لا تخاف احدا الا للَّه، و لئن طالت بک الحیاة لتفتحن کنوز کسری. قلت کسری بن هرمز؟ قال: کسری بن هرمز، و لئن طالت بک الحیاة لترین الرجل یخرج مل‌ء کفه من ذهب او فضّة یطلب من یقبله منه و لا یجد احدا یقبله منه و لیلقین اللَّه احدکم یوم القیامة و لیس بینه و بینه ترجمان یترجم له فلیقولن الم نبعث الیک رسولا فبلغک؟
فیقول بلی، فیقول ا لم اعطک مالا و افضل علیک؟ فیقول بلی، فینظر عن یمینه فلا یری الّا جهنم و ینظر عن یساره فلا یری الّا جهنم»، قال: عدی سمعت رسول اللَّه یقول: «اتقوا النار و لو بشق تمرة فمن لم یجد شقّ تمرة فبکلمة طیبة»، قال: عدی فرأیت الظعینة ترتحل من الحیرة حتی تطوف بالکعبة لا تخاف الا اللَّه، و کنت فیمن افتتح کنوز کسری بن هرمز و لئن طالت بکم حیاة لترون ما قال النبیّ یخرج مل‌ء کفه.
و گفته‌اند درین آیت دلالت روشن است بر خلافت صدّیق و امامت خلفاء راشدین، لانه بالاجماع لم یتقدمهم فی الفضیلة الی یومنا احد و من بعدهم، مختلف فیهم فاولئک مقطوع بامامتهم و صدق وعد اللَّه فیهم و هم علی الدین المرضی من قبل اللَّه تعالی و لقد آمنوا بعد خوفهم و قاموا بسیاسة المسلمین و الذبّ عن حوزة الاسلام احسن قیام. و فی ذلک ما روی سعید بن جمهان عن سفینة قال سمعت النبیّ یقول: «الخلافة بعدی ثلاثون سنة ثم یکون ملکا»
ثم قال سفینة لسعید: امسک خلافة ابی بکر سنتین و خلافة عمر عشرا و خلافة عثمان اثنتی عشرة و خلافة علیا ستا.
و عن جابر بن عبد اللَّه قال قال رسول اللَّه (ص): «الخلافة بعدی فی امّتی فی اربعة: ابی بکر و عمر و عثمان و علیّ»
، و قال بعضهم خلفاء اللَّه عز و جل فی الارض ثلاثة: آدم فی قوله: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً». و داود فی قوله: «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ»، و ابو بکر فی قوله: «لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ». قوله: «وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ» اراد به کفران النعمة و لم یزد الکفر باللّه عز و جل، «فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ» العاصون للَّه، قال اهل التفسیر اول من کفر بهذه النعمة و جحد حقّها، الّذین قتلوا عثمان فلما قتلوه غیّر اللَّه ما بهم و ادخل علیهم الخوف حتی صاروا یقتتلون بعد ان کانوا اخوانا. روی حمید بن هلال قال قال عبد اللَّه بن سلام فی عثمان: انّ الملائکة لم تزل محیطة بمدینتکم هذه منذ قدمها رسول اللَّه (ص) حتی الیوم فو اللَّه لئن قتلتموه لیذهبن ثم لا یعودون ابدا، فو اللَّه لا یقتله رجل منهم الّا لقی اللَّه أجذم لا ید له ران سیفه لم یزل مغمودا عنکم، و اللَّه لئن قتلتموه لیسلنّه اللَّه عز و جل علیکم ثم لا یغمده عنکم، امّا قال ابدا و امّا قال الی یوم القیامة فما قتل نبی قطّ الا قتل به سبعون الفا، و لا خلیفة الا قتل به خمسة و ثلاثون الفا، و قیل «مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ» یرید به مسیلمة بن حبیب و اهل الیمامة و المرتدین من هذه الامّة، و عن ابیّ بن کعب عن رسول اللَّه قال: «بشرت هذه الامة بالسناء و الرفعة و التمکین فی الدّین، فمن طلب منهم الدّنیا بعمل الآخرة لم یکن له فی الآخرة نصیب».
قوله: «وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ» یعنی المفروضة، «وَ آتُوا الزَّکاةَ» الواجبة، «وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ» باجابته الی ما دعاکم الیه، «لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» فانها من موجبات الرحمة.
«لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا» قرأ ابن عامر و حمزة «لا یحسبنّ» بالیاء ای لا یحسبن الّذین کفروا انفسهم معجزین، فیکون المفعول الاوّل محذوفا و یکون قوله: «مُعْجِزِینَ» مفعولا ثانیا، و قرأ الآخرون «لا تَحْسَبَنَّ» بالتاء، یعنی لا تحسبنّ یا محمّد، الّذین کفروا معجزین.
«الَّذِینَ کَفَرُوا» علی هذه القراءة مفعول اول و «مُعْجِزِینَ» مفعول ثان، و ابن عامر و حمزة و عاصم یفتحون السین، و الباقون یکسرونها و هما لغتان. قوله: «مُعْجِزِینَ» ای فائتین، و قیل سابقین، تقول اعجزه جعله عاجزا او وجده عاجزا و نسبه الی العجز. «وَ مَأْواهُمُ النَّارُ» ای مرجعهم و منقلبهم و هو استیناف کلام، «وَ لَبِئْسَ الْمَصِیرُ» ای لبئس المرجع النّار.
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ» قال ابن عباس: وجّه رسول اللَّه (ص) غلاما من الانصار یقال له مدلج بن عمرو الی عمر بن الخطاب وقت الظهیرة لیدعوا، فرأی عمر بحالة کره عمر رؤیته ذلک فقال: یا رسول اللَّه وددت لو انّ اللَّه امرنا و نهانا فی حال الاستیذان، فانزل اللَّه عز و جل هذه الآیة، و قال مقاتل نزلت فی اسماء بنت مرشد کان لها غلام کبیر فدخل علیها فی وقت کرهته فاتت رسول اللَّه فقالت: ان خدمنا و غلماننا یدخلون علینا فی حال نکرهها، فانزل اللَّه تعالی «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ»، یعنی العبید و الاماء و انّما اضیف الملک الی الید لانّ العرب الاولی یتبایعون بالایدی و انما خصّ بالیمین تخییرا للکلام و استدراکا للیمین. «وَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ» من الاحرار، لیس المراد منهم الاطفال الّذین لم یظهروا علی عورات النساء بل الّذین عرفوا امر النساء و لکن لم یبلغوا، «ثَلاثَ مَرَّاتٍ» ای یستأذنوا فی ثلاثة اوقات، «مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ» وقت مفارقة الفراش و القیام من النوم، «وَ حِینَ تَضَعُونَ ثِیابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ» وقت القیلولة، «وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشاءِ» وقت النوم و الاوی الی الفراش و انّما خصّ هذه الاوقات لانها ساعات الخلوة و وضع الثیاب و التکشف، فامر العبید و الصبیان بالاستیذان فی هذه الاوقات فامّا غیرهم فیستاذنون فی جمیع الاوقات، «ثَلاثُ عَوْراتٍ» قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر ثلاث بنصب الثّاء بدلا من قوله: «ثَلاثَ مَرَّاتٍ» و قرأ الآخرون ثلاث بالرفع علی انّه خبر مبتداء محذوف و تقدیره هذه الاوقات المذکورة ثلاث عورات لکم، سمّیت هذه الاوقات عورات لانّ الانسان یضع فیها ثیابه فتبدوا عورته، و قیل هذه الاوقات اوقات التجرد و ظهور العورة، فصارت من عورات الزمان فجری مجری عورات الأبدان، و قیل هی علی اضمار الوقت و تقدیره ثلاثة اوقات عورات فحذف المضاف و اقام المضاف الیه مقامه، فلذلک انث الثلاث، «لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَ لا عَلَیْهِمْ» یعنی العبید و الخدم و الصبیان، «جُناحٌ» فی الدخول علیکم بغیر استیذان، «بَعْدَهُنَّ» ای بعد هذه الاوقات الثلاثة، «طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلی بَعْضٍ» تأویله فبعضکم بعد تلک الساعات طوّافون علی بعض تتباسطون و تتلاقون و تتعاشرون و لا تحتشمون، و هذه اشارة الی انه تکثر الحاجة الیهم فلو شرط الاستیذان فی کل مرّة لشق ذلک علیهم، و صحّ فی الخبر: ان الهرّة لیست بنجسة انّما هی من الطوافین علیکم و الطوافات، یعنی انّها تصحبک اذا خلوت و من صحبک فی خلوتک و استخلی بک فهو طوّاف علیک شبّهها بالممالیک و خدم البیت، الّذین یطوفون علی اهلهم للخدمة، و منه قول ابراهیم انّما الهرّة کبعض اهل البیت، و قال ابن عباس: انّما هی من متاع البیت، و قیل شبّهها بمن یطوف للحاجة و المسألة یرید ان الاجر فی مواساتها کالاجر فی مواساة من یطوف للحاجة و المسألة، «کَذلِکَ» ای کبیان الاحکام فی هذه الآیة، «یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ» الامر و النهی، «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ» فیما یأمر، «حَکِیمٌ» فیما یدبّر. اختلف العلماء فی حکم هذه الآیة، فقال قوم هو منسوخ لا یعمل به. الیوم قیل لابن عباس، کیف تری فی هذه الآیة امرنا فیها بما امرنا و لا یعمل بها احد؟ فقال ابن عباس: انّه رفیق حلیم یحبّ الستر و لم یکن للقوم ستور و لا حجاب فکان الخدم و الولاید یدخلون فربّما یرون منهم ما لا یحبّون، فامروا بالاستیذان فی تلک العورات و قد بسط اللَّه الرزق و اتخذ الناس الستور فرأی انّ ذلک اغنی عن الاستیذان، و ذهب قوم الی انها غیر منسوخة، روی عن موسی بن ابی عائشة قال سألت الشعبی عن هذه الآیة «لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ» أ منسوخة هی؟ قال لا و اللَّه ما نسخت، قلت انّ الناس لا یعملون بها، قال اللَّه المستعان، و عن سعید بن جبیر فی هذه الآیة انّ ناسا یقولون نسخت و اللَّه ما نسخت و لکنّها مما یتهاون به الناس.
قوله: «وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ» یرید الاحرار الّذین بلغوا، و الحلم رؤیا البالغ و منه سمّی البلوغ حلما و المحتلم و الحالم البالغ، و الحالم النّائم و المتحلم الّذی یری الرؤیا، و فی الخبر، من تحلّم فی منامه فلا یخبرنا بتلعب الشیطان به، و معنی الآیة اذا بلغ الاطفال من احرارکم و ارادوا الدخول علیکم فلیستأذنوا فی جمیع الاوقات، «کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» ای کما استأذن الّذین بلغوا و دخلوا من قبلهم، و قیل یعنی الّذین کانوا مع ابراهیم و موسی و عیسی علیهم السّلام.
«کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ» دلالاته و احکامه، «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» قال سعید بن المسیب یستأذن الرّجل علی امّه انما انزلت هذه الآیة فی ذلک و سئل حذیفة أ یستأذن الرّجل علی والدیه؟ قال نعم، ان لم تفعل رأیت منهما ما تکره قوله: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ» یعنی العجائز اللاتی قعدن علی الولد و الحیض من الکبر فلا یلدن و لا یحضن، واحدتها قاعد بلاهاء لیدل بحذف الهاء علی انّه قعود کبر، کما قالوا امرأة حامل لیدلّ بحذف الهاء علی انه حمل حبل، و قالوا فی غیر ذلک قاعدة فی بیتها و حاملة علی ظهرها، قال ابن قتیبة: سمّیت المرأة قاعدا اذا کبرت لانّها تکثر القعود، و قیل هنّ العجائز اللواتی اذا رآهن الرّجال استقذروهنّ، فامّا من کانت فیها بقیة من جمال و هی محل الشهوة فلا تدخل فی هذه الآیة، «اللَّاتِی لا یَرْجُونَ نِکاحاً» ای لا یطمعن فی ان تتزوجن لکبرهن، «فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ» عند الرجال و هی الجلباب و الرداء الّذی فوق الثیاب و القناع الّذی فوق الخمار،» فاما الخمار لا یجوز وضعه، و قیل الثیاب، و فی هذه الآیة هی الملاحف و الاستعفاف هاهنا الاستتار بالملاحف، «غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ» ای غیر مبدیات بزینة و التبرج اظهار محاسنها الّتی ینبغی ان تسرها، کالشعر و الذراع و النحر و السّاق ای لا یقصدن بوضعها ان یظهرن زینتهن، و قیل التبرج هاهنا و فی قوله: «وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی» الخروج من البیت ظاهرة الزّینة. «وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ» ای التلبس خیر لها من التکشف، «وَ اللَّهُ سَمِیعٌ» لما یقال، «عَلِیمٌ» بما یقصد و ینوی «لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ» علماء تفسیر مختلفند در سبب نزول این آیت، ابن عباس گفت: چون این آیت فرو آمد که: «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ» مسلمانان تحرّج نمودند از مواکلت نابینا و لنگ و بیمار گفتند ما را نهی کردند از خوردن مال بباطل و بهینه اموال طعام است که در پیش نهند و خورند و ایشان عاجزانند و ضعفااند و در خوردن مقاومت اصحا نتوانند و بر ایشان حیف رود و ضیق و آن گه خوردن مال بباطل باشد، ازین سبب تحرج کردند تا رب العزّة این آیت فرستاد و ایشان را رخصت داد در مواکلت ایشان، و باین تأویل «علی» بمعنی «فی» است ای لیس علیکم فی مواکلة الاعمی و الاعرج و المریض حرج، سعید بن جبیر گفت و ضحاک: ضعیفان تحرج مینمودند از مواکلت اصحّا از بیم آن که ایشان را کراهیت آید خوردن با ما و ایشان را از آن رنج بود، و معنی آنست که برین ضعیفان حرج نیست که خورند از خانه‌های ایشان که نام برده‌اند درین آیت. مجاهد گفت اصحاب رسول (ص) بر یکدیگر مهربان و مشفق بودند، وقت بود که ازین ضعیفان یکی در خانه ایشان شدی بطلب طعام و در خانه ایشان طعام نبودی و رد کردن ایشان بی طعام روی نبود همی برخاستند و بخانه‌های خویش و پیوند میرفتند و ایشان را با خود میبردند طعام خوردن را، ضعیفان دست بآن طعام نمی‌بردند و تحرج مینمودند یعنی که نه مالک طعام ما را خواند و سر طعام آورد تا رب العزه ایشان را درین آیت رخصت داد.
سعید مسیب گفت. جماعتی صحابه با رسول خدا بغزا رفتند و کلید گنجینه‌ها باین ضعیفان و خویشان سپردند و خوردن طعام ایشان را مباح کردند ایشان خود تحرج نمودند و نخوردند یعنی که ایشان غایبند و در غیبت ایشان طعام ایشان نخوریم تا رب العزة ایشان را باین آیت رخصت داد. حسن گفت: معنی آیت آنست که بر نابینا و لنگ و بیمار حرج نیست چون تخلف کند از جهاد، ایشان را تخلف از جهاد این آیت رخصت است، و بقول حسن سخن اینجا تمام شد که: «وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ» پس بر استیناف گفت: «وَ لا عَلی أَنْفُسِکُمْ» ای حرج فی ان تأکلوا من بیوتکم الی آخر الآیة. قومی گفتند «وَ لا عَلی أَنْفُسِکُمْ» تا آخر آیه منسوخ است، در ابتدا در خانه‌های یکدیگر بی‌حجاب میرفتند و طعام که مییافتند میخوردند پس چون آیه آمد که: «لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا» و «لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ» این منسوخ گشت، و بیشترین علما بر آنند که اینجا نسخ نیست و معنی آن است که: و لا علی انفسکم ان تأکلوا من بیوتکم، ای لا حرج علیکم ان تأکلوا من اموال عیالکم و ازواجکم، و بیت المرأة کبیت الزّوج، و قیل «مِنْ بُیُوتِکُمْ» ای بیوت اولادکم، جعل بیوت اولادهم بیوتهم لانّ ولد الرّجل من کسبه و ماله کماله، و فی الحدیث: «انت و مالک لا بیک» «أَوْ بُیُوتِ آبائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهاتِکُمْ» قرأ حمزة وحده امّهاتکم بکسر الالف و المیم جمیعا. و قرأ الکسائی امّهاتکم بکسر الالف و فتح المیم، و قرأ الباقون بضمّ الالف و فتح المیم. «أَوْ بُیُوتِ إِخْوانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَواتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خالاتِکُمْ أَوْ ما مَلَکْتُمْ مَفاتِحَهُ»
ای بیوت ما ملکتم مفاتحه. قال ابن عباس: عنی بذلک وکیل الرّجل و قیّمه فی ضیعته او ماشیته لا بأس علیه ان یأکل من ثمر ضیعته و یشرب من لبن ماشیته و لا یحمل و لا یدّخر. و قال الضحاک: یعنی من بیوت عبیدکم و ممالیککم و ذلک ان السیّد یملک منزل عبده، و المفاتح الخزائن لقوله: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ». قال عکرمة: اذا ملک الرّجل المفتاح فهو خازن فلا بأس ان یطعم الشی‌ء الیسیر. و قال السدی: الرجل یولی طعامه غیره یقوم علیه فلا بأس ان یأکل منه. و قیل هو ولی الیتیم له ان یتناول من ماله ما قال اللَّه: «وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ و مفاتحه بیده». «أَوْ صَدِیقِکُمْ» الصدیق هو الّذی صدقک فی مودّته، و قیل هو الّذی یوافقک فی ظاهره و باطنه. قال ابن عباس: الصدیق اکبر من الوالدین الا تری انّ اهل النّار لم یستغیثوا بالآباء و الامّهات بل قالوا فما لنا من شافعین و لا صدیق حمیم. فرخص اللَّه له ان یأکل من بیته بغیر اذنه، و قیل هو اذا دعاک الی ولیمة فحسب.
و کان الحسن و قتادة بریان دخول الرّجل بیت صدیقه و التحرم بطعامه من غیر استیذان منه فی الاکل بهذه الآیة، و دخل عبد اللَّه بن ادریس علی الاعمش منصرفا من املاک و فی کمّه سکر فادخل الاعمش یده فی کمّه و اخذ من الشکر و قرأ «أَوْ صَدِیقِکُمْ» ابن عباس گفت این در شأن حارث بن عمرو فرو آمد که با رسول خدا (ص) بغزا شد و مالک بن زید را خلیفه کرد بر اهل خویش، چون باز آمد او را نزار و ضعیف دید، گفت چه رسید ترا که چنین ضعیف گشته‌ای؟ گفت: لم یکن عندی شی‌ء و تحرجت ان اکل من طعامک بغیر اذنک فانزل اللَّه تعالی «أَوْ صَدِیقِکُمْ» معنی آنست که بر مسلمانان تنگی نیست و بزهی نیست که درین خانه‌ها روند که نام ایشان درین آیت بردند و از طعام ایشان خورند اگر چه ایشان حاضر نباشند بشرط آنکه از آن طعام چیزی بر نگیرند که با خود بیرون آرند و نه از آن زادی سازند، این رخصتی است که اللَّه نهاد میان بندگان و لطفی که بفضل خود کرد با ایشان تا از دنائت اخلاق و تنگی نظر دور باشند و بخصال حمیده آراسته.
«لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتاتاً»، قومی بودند از عرب بنو لیث بن بکر از بنی کنانه عادت داشتند که تنها نخوردندی بی‌مهمان، کس بود از ایشان که بامداد تا شبانگاه منتظر مهمان نشستی یا کسی که با وی طعام خوردی پس اگر در شبانگاه هیچکس نیافتندی طعام خوردندی، این آیت ایشان را رخصت آمد که اگر خواهید با هم طعام خورید خواهید پراکنده. عکرمه گفت در شان قومی از انصار فرو آمد که چون بایشان مهمان رسیدی طعام نمیخورند مگر با مهمان، و قومی دیگر طعام با هم نمیخوردند از بیم آنکه یکی بیشتر خورد و یکی کمتر و بر بعضی از ایشان اجحاف رود، رب العزه ایشان را باین آیت رخصت داد که هر دو حالت ایشان را مباح است و در آن حرج نه، اگر خواهند تنها خورند و اگر خواهند بجمع، اشتات جمع شت ای متفرقین، و شتّی جمع شتیت، تقول شت الشی‌ء شتا و شتاتا، و شتّان اسم الفعل بنی علی الفتح، و قیل نصب علی المصدر و حکی فیه الکسر ایضا.
«فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ» یعنی علی اهالیکم و اولادکم، میگوید چون در خانه‌های خویش روید بر کسان خویش و عیال و اولاد خویش سلام کنید، و فی ذلک ما روی انس قال اوصانی رسول اللَّه (ص) فقال: «یا انس اسبغ الوضوء یزد فی عمرک، و سلّم علی من لقیت من امّتی تکثر حسناتک و اذا دخلت بیتک فسلّم علی اهل بیتک یکثر خیر بیتک، و صلی الصّلاة الضحی فانّها صلاة الاوّابین، و ارحم الصغیر و وقر الکبیر تکن من رفقایی یوم القیامة».
و قیل اذا دخلتم بیوتا خالیة لا احد فیه فسلّموا علی انفسکم ای قولوا السّلام علینا و علی عباد اللَّه الصالحین، ذکره قتادة و قال: حدثنا انّ الملائکة ترد علیه، و قال ابن عباس: هو المسجد اذ دخلته فقل السّلام علینا و علی عباد اللَّه الصالحین. و فی روایة اخری عن ابن عباس قال: ان لم یکن فی البیت احد فلیقل السّلام علینا من ربّنا و علی عباد اللَّه الصالحین، السلام علی اهل البیت و رحمة اللَّه.
روی جابر قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا دخلتم بیوتکم فسلّموا علی اهلها و اذا طعم احدکم طعاما فلیذکر اسم اللَّه فانّ الشیطان اذا سلّم احدکم لم یدخل بیته و اذا ذکر اسم اللَّه علی طعامه فقال لا مبیت لکم و لا عشاء و ان لم یسلم حین یدخل بیته و لم یذکر اسم اللَّه علی طعامه قال ادرکتم العشاء و المبیت.
و قیل «فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ» یعنی علی من فیها من المؤمنین. «المؤمنون کلّهم کنفس واحدة» هذا کقوله: «وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ».
و عن ابن مسعود قال قال رسول اللَّه (ص): «السّلام اسم من اسماء اللَّه تعالی فافشوه بینکم فان الرجل المسلم اذا مرّ بالقوم فسلّم علیهم فردّوا علیه کان له علیهم فضل و درجة بذکره ایّاهم بالسلام فان لم یردّوا علیه من هو خیر منهم و اطیب».
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا وقف احدکم علی المجلس فلیسلم فان بدا له ان یقعد فلیقعد، و اذا قام فلیسلم فان الاولی لیست باحق من الآخرة».
و قیل السلام و آمین فی الدعاء و الصف فی الصّلاة تکرمة هذه الامّة.
و معنی السلام ای لکم السلامة منّی، و قیل السلام اسم من اسماء اللَّه عز و جل و المعنی اللَّه حفیظ علیکم.
«تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» نصب علی المصدر ای تحیون انفسکم بما تحیّة، «مُبارَکَةً طَیِّبَةً» مبارکة بالاجر طیبة بالمغفرة. «کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ» یعنی اذا اراد اللَّه فرض شی‌ء علیکم بیّنة هذا البیان، «لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» لکی تعقلوا و تفهموا، و قیل لتکونوا عقلاء صالحین.
قوله: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» ای المؤمن من آمن باللّه و رسوله و اطاع رسوله فی جلیل الامر و دقیقه، «وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ» کالحجّة و العیدین و کلّ اجتماع فیه، و قیل هو الجهاد، و قیل مجلس تشاور و تدبیر حرب، «لَمْ یَذْهَبُوا» یعنی لم تخرجوا عنه، «حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ» ای یستأذنوا رسول اللَّه تعظیما قال المفسرون کان رسول اللَّه اذا صعد المنبر یوم الجمعة و اراد الرّجل ان یخرج من المسجد لحاجة او عذر لم یخرج حتی تقوم بحیال رسول اللَّه بحیث یراه فیعرف انّه انّما قام یستأذن، فیأذن لمن شاء منهم، قال مجاهد: و اذن الامام یوم الجمعة ان یشیر بیده، و قیل هذا اذا لم یکن سبب یمنعه من المقام فان حدث سبب یمنعه من المقام بان یکونوا فی المسجد، فتحیض منهم امرأة او یجنب رجل او عرض له مرض فلا یحتاج الی الاستیذان: مفسران گفتند سبب نزول این آیت آن بود که روز خندق رسول خدا و یاوران در حفر خندق مجتمع بودند و آن کاری جامع بود، بعضی منافقان بی‌فرمان رسول (ص) و بی‌اذن وی بیرون شدند رب العالمین این آیت فرستاد گفت مؤمنان ایشانند که مطیع خدا و رسولند بهمه کار و در همه حال و چون در کاری جامع باشند بی‌دستوری رسول (ص) از آن باز نگردند آن گه گفت: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» اصلی عظیم است در اصول تعظیم سنّت و بزرگداشت آن و متابعت آن.
«فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ» ای لمن علمت انّ له عذرا، این عمر خطّاب است که با رسول خدا بود در غزاة تبوک دستوری خواست تا باز گردد با اهل خویش رسول خدا او را گفت: انطلق فو اللَّه ما انت بمنافق و لا مر تاب.
«وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ» ای لمن اذنت له لیزول عنهم بالاستغفار ملامة الانصراف، قال قتادة هذا ناسخة لقوله تعالی: «لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ».
«لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً» قال ابن عباس معناه احذروا دعاء الرّسول علیکم اذا اسخطتموه فانّ دعاءه موجب لیس کدعاء غیره، میگوید تعرض سخط رسول مکنید و او را بخشم میآورید و از دعاء وی بر خود بترسید، اگر او را بخشم آرید دعاء وی چون دعاء دیگران مپندارید، و حقیقت دانید که دعاء وی موجب است و در حال اجابت آید و چون تیری سوی نشانه شود. مجاهد گفت معنی آنست که: لا تدعوه باسمه کما یدعوا بعضکم بعضا، رسول را بنام خویش مخوانید که گوئید یا محمّد یا ابا القاسم، لکن بنام تعظیم و تبجیل خوانید که یا نبیّ اللَّه یا رسول اللَّه، فاطمه زهرا او را میگفت یا رسول اللَّه، ای پدر، دیگران فرزندان و زنان و خویشان همچنین میگفتند یا رسول اللَّه، و قیل معناه اذا دعاکم لامر فعجلوا الاجابة و بادروا الیه کقوله: «اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ». ثم رجع الی حدیث المنافقین فقال: «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً» التّسلل خروج خفیا متلطفا، و اللّواذ، الاستتار بالشی‌ء، یقال لاذ بالشی‌ء یلوذ به لیاذا و لاوذ یلاوذ ملاوذة و لواذا، قال الازهری معنی اللواذ، الخلاف، ای یخالفون خلافا، کلبی گفت رسول خدا (ص) بروز آدینه خطبه کردی و در خطبه عیب منافقان گفتی، ایشان چون آن شنیدندی از راست و چپ نظر کردندی تا خود هیچکس از مؤمنان ایشان را می‌بیند یا نه، چون کسی ایشان را ندیدی پوشیده از مسجد بگوشه‌ای بیرون شدندی، رب العالمین از روی تهدید و وعید گفت: «قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً» میداند اللَّه ایشان را که پنهان در پوشیدگی بیرون میشوند و فردا جزاء ایشان دهد.
«فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ» ای یخالفون امره «و عن» زیادة، و قیل معناه یعرضون عن امره، و قیل بعد امره، کقوله: «أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ» ای بعد جوع، و الهاء یعود الی اللَّه و قیل الی النبیّ، و الامر هو من امر الدّنیا، و قیل من امر الآخرة، «أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ» ای کفر بعد ایمان، و قیل بلیّة تظهر ما فی قلوبهم من النفاق، و قیل سلطان جائر یسلّط علیهم، و قیل الفتنة للعوام و البلاء للخواصّ و قیل الفتنة مأخوذ بها و البلاء معفوّ عنه و مثاب علیه، «أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» عقوبة شدیدة فی الآخرة.
ثم عظّم نفسه فقال: «أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» ملکا و عبیدا، و قیل دلالة علی وجوده و توحیده و کمال قدرته، «قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ» من الخیر و الشر و الایمان و النفاق فاحذروا مخالفته، «وَ یَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ» یعنی یوم البعث، قرأ یعقوب وحده یرجعون بفتح الیاء و کسر الجیم، و قرأ الباقون یرجعون بضم الیاء و فتح الجیم، «فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا» ای یجزیهم باعمالهم و یعاقبهم علیها، «وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ» لا یخفی علیه خافیة فیهما، روی الاعمش عن شقیق بن سلمة قال: شهدت ابن عباس فی الموسم فقرأ سورة النّور علی المنبر و فسّرها فلو سمعت الرّوم لأسلمت.